Pagpaniid sa Kalibotan
Pagkampanya Alang sa Kalinaw
May kalabotan sa HK Tuig sa Pakigdait (1986), ang “talagsaong internasyonal nga saulog” giplano alang sa Episcopal Cathedral of St. John the Divine, New York City, Oktubre 22. Sumala sa usa ka pulyetong nag-ulohang “Ang Milyong Minutos sa Pakigdait,” mao ang tayuktok sa “linain, tibuok-kalibotang programa sa katawhan” nga pagahimoon sa 42 ka nasod sa tibuok miaging bulan. Ang mga esponsor niini, apil ang Brahma Kumaris World Spiritual Organization, nagbatbat niana ingong “tibuok-yutang lakang [alang] sa bugtong katuyoan sa paghiusa sa katawhan gikan sa nagkadaiyang etniko, politikanhon ug relihiyosong kagikan sa usa ka programa aron sa pagduso ug pagpaluyo sa pakigdait.” Ang Arsobispong Giovanni Cheli (Permanenteng Maniniid sa Holy See sa HK) nagpasalig sa mga organisador “sa among pagtabang ug among mga pag-ampo alang sa kalinaw,” ug si Mother Teresa mipahayag, “Iampo ko gayod ang kalamposan sa maong okasyon.” Ang saulog “sundan sa may-temang internasyonal nga presentasyon sa Multi-Milyong Minutos sa Pakigdait ngadto sa Sekretaryo Heneral sa H.K. sa Adlaw sa Hiniusang Kanasoran, Oktubre 24, 1986.”
“Kataposang Adlaw” Umaabot?
Dili pa dugay, duha ka Nigerianong eskolar misulay sa paglangkit sa mga hitabo karon sa kalibotan uban sa kataposan sa kalibotan. Si Femi Abbas, sa pagsulat diha sa iyang “Islam” nga lindog sa National Concord, nagkutlo kang U.S. Presidente Ronald Reagan, nga miingon sa 1983 nga “ang Armageddon nga atong nabasa tanan sa Bibliya lagmit mahitabo sa atong panahon.” Ang pamulong ni Reagan, misulat si Abbas, “mao lamay bahing katumanan sa mga ilhanan sa Kataposang Adlaw,” nga giangkon ni Abbas gitagna ni Muhammad. Ang laing eskolar, si M. A. Ajomo, propesor sa internasyonal nga balaod sa University of Lagos, naghisgot diha sa iyang lekturang “Internasyonal nga Kalinaw ug Kasegurohan” sa dili pa dugayng mga linog, mga gubat, ug mga sakit sama sa AIDS ingong “mga ilhanan sa kataposan,” mitaho ang New Nigerian.
Usag-Anak nga Polisa sa Tsina
Sa paningkamot sa pagpugong sa kusog nga pagtubo sa populasyon, gipasiugda sa Tsina ang usag-anak nga polisa sa 1979. Gimugna usab ang mga quota alang sa pila ka bata ang batonan sa matag komunidad. Sumala kang Qian Xinzhong, direktor sa Komisyon sa Pagplano sa Pamilya sa Estado, kapin sa katunga sa populasyon karon maoy ubos sa 21 anyos. Ang mga magtiayon nga mosunod sa pagbatog usa ka anak magadawat ug mas dakong lugar nga puy-anan ug mas dagkong mga pensiyon, uban ang libreng medikal nga pag-atiman ug pagpalabi sa mga pagdawat sa eskuylahan ug trabaho alang sa ilang mga anak sa ulahi. Ugaling, ang suliran nagpatunghag pila ka suliran. Tungod sa tanang pagtagad nga ihatag sa usa ka anak, ang programa nakamugnag mga anak nga “pinatuyangan, hakog, maulawon, walay pagtagad, ug dili makaatiman sa ilang kaugalingon,” matud ni Dr. Yan Chun sa Beijing Children’s Hospital. Daghang bata nahimo usab nga tambok kaayo.
Kapintasan Diha sa TV
Human sa pag-analisar sa kompletong programa sa duha ka pangunang channel sa TV sa Alemanya sulod sa usa ka semana, ang Bavarianong Ministeryo sa Edukasyon nagpahayag sa “makahahadlok nga mga kiling.” Ang pintas nga mga esena mahitabo sa aberids nga usa sa matag walo ka minutos, ug ang mga programa tali sa 5:00 s.g. ug 8:00 s.g.—kadtong tan-awon ilabina sa mga bata—nagbaton sa kinalabwang sukod sa pagkamakig-awayon, miingon ang Alemang mga tigdukiduki. Ang Bavarianong gobyerno, diha sa mantalaang Frankenpost mipasidaan: “Ang mga ginikanan ug mga sinaligan giawhag sa pagpanalipod sa mga anak gikan sa walay-kontrol nga pagtan-aw sa TV ug gikan sa mapintasong mga esena sa eskren. Kini posible pinaagi sa mainampingong pagpili daan sa mga programa, ingon man pagbantay sa haponon ug sayong gabiing mga pelikula sa TV.”
Mga Pamilyang Usa rag Ginikanan
Ang mga babaye mao ang ulo sa panimalay sa 80 porsiento sa tanang pamilyang usa rag ginikanan sa Pransiya, sumala sa usa ka surbing gitaho sa mantalaan sa Paris nga Le Monde. (Kapin ug diyutay sa 6 porsiento sa tanang Pranses nga panimalay maoy mga pamilyang usa rag ginikanan.) Ang surbi sa mga pamilyang usa rag ginikanan nagpakitang “ang pila ka babaye nakigdiborsiyo sa pasangil sa ‘kagawasan’ nga matumpawak lamang ngadto sa labawng materyal ug emosyonal nga pagsalig, nga sa maong panahon kon bahin sa ilang mga anak.”
Labing Kaylap Giabusohang mga Droga
Ang Australianong mga awtoridad sa panglawas nagngalan sa alkohol ug tabako ingong labing kaylap giabusohang mga droga sa Australia. Sanglit kining duha mapalit nga legal, sila ginganlag “licit” nga mga droga nga lahi sa nagkadaiya kaayong dili-legal nga mga droga, gikan sa heroina ngadto LSD. Kining licit o legal nga mga droga mao ang sekretong mga mamumuno, nagtaho ang The Australian. Kada tuig sa Australia sila nakaabag sa kamatayon sa duolag 30 ka beses nga dugang katawhan kay niadtong mamatay gikan sa mga epekto sa tanang laing droga nga iponon. “Ang mga sulirang ipahinabo sa illicit o dili-legal nga mga droga wala ra kon itandi sa dagko kaayong mga sulirang atong masinati sa pagkagiyan sa alkohol,” miadmitir ang manedyer sa Victorian Alcohol and Drug Foundation.
Mga Pusil—Peligroso sa Balay
“Ang mga tawo tingali aktuwal magapadako, dili magpamenos sa kapeligrohan nila sa mapintasong kamatayon pinaagi sa pagbatog pusil sa balay,” mipahayag si Dr. Arthur Kellerman sa usa ka tahong gipatik diha sa The New England Journal of Medicine. Ang panukiduki nagpadayag nga sa matag pagpatay pinaagi sa pusil alang sa pagpanalipod sa kaugalingon diha sa panimalayng may pusil, may 43 ka paghikog, homosidio, o aksidenteng pagkamatay pinaagi sa mga pusil. Nadiskobrehan nga ang mga biktima maoy 12 ka pilo mga higala o mga kaila inay mga estranghero. Bisan pag ang mga paghikog dili iapil sa mga estadistika, ang mga kamatayon maoy 18 ka pilo ka mas subsob taliwala sa mga membro sa panimalay kay sa mga estranghero tungod sa mga pusil diha sa balay. Tungod sa maong mga kaplag, si Dr. Kellerman nagpasidaan: “Ang pagkamaayo sa paghupot ug pusil sa balay alang sa panalipod kinahanglang pagaduhaduhaan.”
Nagkadiyutay ang Populasyon sa Rhino
Ang itom nga rhino, nga niadto kaylap sa halos tibuok ekuwatoryal Aprika, kusog nagkawala. Sa 1969 ang zoologong si A. K. K. Hillman mitahog 15,000 ka itom nga rhino sa Kenya lamang. Karong adlawa, may 9,000 na lang nga nabilin sa tibuok Aprika. Unsay nagadasig sa pagpamatay? Ang garbo ug ang bakak nga mga pagtuo. “Kapin sa 50% sa sungay sa rhino moadto sa North Yemen aron himoong mga puloan sa punyal,” misulat si Lucy Vigne diha sa Earthscan Bulletin. Ang mga lalaking taga-Yemen mobayad ug $6,000 (U.S.) alang sa usa ka punyal nga may puloang sungay sa rhino. “Ang uban moadto sa Silangang Asia aron gamitong medisina.” Ang pinolbos nga sungay sa rhino giisip nga makapagana sa sekso ug mahimong mobilig $450 ang usa ka onsa.
Nangandoy sa Kalinaw
Unsay labing gustong makita sa mga Swiso sa katawhan sa katibuk-an sa 1986? Ang Demoscope, usa ka Swisong tigsurbing institusyon, nag-interbiyo sa hawasnong pundok sa 517 ka lungsoranon ug nakakaplag nga 49 porsiento buot makakita sa kalinaw sa tibuok kalibotan ug makita sa pagkawala sa mga gubat ug mga mga dapit nga gubot, nagtaho ang Swisong mantalaang Basler Zeitung. Alang sa ilang kaugalingon, ang tinguha sa malipayong pamilyahanong kinabuhi mao ang labing bililhon alang sa 37 porsiento. Ikaduha, sila naglaom nga magpuyong may pakigdait uban sa mga silingan ug sa palibot. Alang sa mga batan-on, hinunoa, ang karera ug kalamposan gitsekahan ingong labing bililhon.
Ehersisyo ug Pagkatigulang
Nganong ang kadaghanang tigulang mas hinay ug reaksiyon kay sa mga batan-on? Ang usa ka tigdukiduki nga pundok sa The University of Texas sa Austin nagtuo nga kini tungod sa gipatungha-sa-edad nga kausaban sa kemistriya sa utok. Sa mga pagtuon sa ilaga, nadiskobrehan sa mga tigdukiduki nga ang mga ilagang nagaehersisyo kada adlaw padayong nagbaton sa mas kusog nga mga panahon sa reaksiyon samtang sila nagkagulang, kon itandi sa mga ilaga nga wala mag-ehersisyo. “Ang ehersisyo dili mopabata sa tawong tigulang,” matud ni Dr. Richard E. Wilcox. “Apan tungod sa epekto niana sa kemistriya sa utok, ang ehersisyo mahimong may kusog positibong impluwensiya diha sa mga panahon sa reaksiyon kay sa among gihunahuna sa nangagi nga posible.”
Mga Droga ug Krimen
Ang mga awtoridad sa kapolisan karon may “lig-ong ebidensiya” nga “ang mga droga mao ang bugtong kinadak-ang tinubdan sa krimen,” sumala sa U.S.News & World Report. Sa usa ka bag-ong pagtuon sa Departamento sa Hustisya, gihukom nga niadtong tanang gidakop pinasukad sa kriminal nga mga sumbong sa Washington, D.C., ug New York City, dos-tersiya nakaplagan nga may mga ilhanan sa dili-legal nga mga droga diha sa ilang mga sistema—doble sa lebel nga gidahom sa mga eksperto. Sumala sa taho, ang drogang gipalabi sa kadaghanang mga tiggamit mao ang cocaine.
Indian nga mga Paghikog
Ang Pederal nga mga estadistika nagapakitang ang proporsiyon sa paghikog taliwala sa lumad nga mga Indian sa Canada milabaw niadtong iya sa tanang laing rasanhon ug etnikong mga pundok sa kalibotan, sumala sa The Toronto Star. Gikan sa 1978 ngadto 1982 sa Alberta, may 146 ka Indian nga naghikog—proporsiyon nga 61 sa matag 100,000 ka Indian, o duolag upat ka beses sa iya sa probinsiya sa katibuk-an. Si Menno Boldt sa University of Lethbridge miingon: “Ako pang tan-awon ang ebidensiya sa bisan haing rasanhong pundok [kansang mga proporsiyon sa paghikog] mahaduol sa nasinati sa mga Indian.”
Luwasa ang mga Lasang
Samtang natapos ang Internasyonal nga Tuig sa Lasang sa miaging Disyembre (1985), ang UN Chronicle mitaho: “Kada tuig, kapin sa 27 milyong akre (11 milyong ektarya) sa tropikanhong mga lasang, usa ka lugar nga mas dako pa kay sa Austria, mawala.” Ang Food and Agriculture Organization sa HK nagpasidaang “kon mopadayon ang presenteng mga proporsiyon sa paghanaw sa lasang, malaglag ang kadaghanan sa tropikanhong mga lasang sa kalibotan.” Kon mopadayon kining kilinga, ang gibanabanang 10 ngadto 20 porsiento sa mga tanom ug mga hayop sa yuta mapuo sa pagkatuig 2000 gawas kon ihunong ug balit-aron ang paghanaw sa lasang.
‘Pagsunog sa Ilang Kataposang Uhot’
Minilyong tawo sa Ikatulong Kalibotan nahutdan ug kahoy nga sugnod ug karon nagagamit sa uhot, mga bilin sa tanom, ug tai sa hayop ingong sugnod. Apan sa pagbuhat niana, miingon ang Earthscan, ang nagsukad-sa-London balita ug impormasyong serbisyo bahin sa mga isyu sa kaugmaran ug silinganan, ang pipila tingali nagakuha sa ilang “kataposang pagliko sa padulhog ekolohikanhong dalan.” Ngano man? Ang mga mag-uuma nga pobre kaayo nga dili makapalit ug abono karon nagasunog sa bugtong abono nga ilang makuhang libre, ang tai, nga mosangpot sa mas menos nga abot. Ug sa mga dapit nga nakaagom na sa pagkahanaw sa lasang, ang paggamit sa uhot nakapagrabe sa suliran sa pagdahili sa yuta. Mikomento ang Earthscan: ‘Ang pobreng mga mag-uuma nagasunog sa ilang kataposang uhot.’
Mga Suliran sa Pagpatay
Ang Unang Uropanhong Simposium Bahin sa Panggawi nga Kiling sa Paghikog, nga gihimo karong bag-o sa Munich, nagpadayag nga ang kadaghanan sa 13,000 ka paghikog nga narehistro kada tuig sa Pederal nga Republika sa Alemanya gihimo sa mga lalaking kapin ug 70 anyos sa edad. Si Propesor H. J. Möller nagbanabana nga ang mga pagsulay sa paghikog maoy 10 ngadto 20 ka beses sa gitahong gidaghanon, sumala sa Alemang mantalaang Süddeutsche Zeitung. Ang pagpalain ug pagkadili-makaarang sa pagsulbad sa mga suliran maoy mga hinungdan sa kadaghanang paghikog. Ang kiling karon sa pagdawat sa katungod sa indibiduwal sa paghikog nakapabalaka sa mga sikyatrista.