Ang mga Busay sa Kalayo sa Hawaii

NAGPULA ang langit sa gabii, bahong sunog ang palibot, ug nanghalang ang mga mata tungod sa polusyon sa hangin. Unsay nahitabo? Nganong nangandam ang mga tawo sa posibleng paglalin gikan sa ilang mga balay? Sunog ba kadto sa lasang? Dili, gipahinabo ang kagubot tungod sa bolkano, nga aktibo na usab ug sa makausa pa nagpasundayag ug katingalahan, nagkalayong talan-awon.

Ang mga pag-ulbo sa mga bolkan diha sa “Big Island” sa Hawaii komun nga hitabo. Pananglitan, ang bolkang Kilauea, miuyog 48 ka beses sukad nga mibuto kini sa Enero 3, 1983. Sa kasagaran kining mga pag-uyoga moabot labing menos 24 ka oras nga nagpabuhagay ug lapok nga gatosgatos ka piye hangtod sa usa ka libong piye ang taas, ang mga lapok miabot ug pipila ka milya gikan sa dapit nga giulbohan.a

Usa ka Katingalahang Tan-awong Pagbuto

Apan, lahi ang pagbuto sa tingpamulak sa 1984. Niining panahona, ang Mauna Loa—nga mao ang labing dako aktibong bolkan, nga may gihabugon nga 33,000 ka piye gikan sa salog sa dagat ngadto sa tumoy—nabuhi. Mahilom sukad sa daklit usa ka adlaw nga pagbuto sa Hulyo 1975, ang Mauna Loa nahimong aktibo sa 22 ka adlaw sulod sa Marso ug sa Abril. Mipabuga kini ug aberids nga kapin sa 1.3 ka milyong kubikong yarda sa lapok sa usa ka oras sa kadaghanan niadtong adlawa.b Igo kanang lapoka nga gibuga sa usa ka oras sa paghatag ug upat ka pulgadang gibag-on, upat ka pulgadang gisangkaron nga asiras gikan sa Honolulu ngadto sa New York, nga may distansiyang 4,873 ka milya!c

Ang dakong bul-og sa lapok miresulta ug dugang pang dagkong mga pagbuga. Ang uban kanila mipaingon sa Hilo, ang labing dakong siyudad sa isla, nga may populasyong kapin sa 35,000. Gipanid-an pag-ayo sa mga awtoridad ang situwasyon, ug misamot ang kabalaka sa dihang ang dakong lapok miagos sulod sa upat ka milya sa siyudad. Sumala sa nahitabo, wala kaayoy miresultang kapildihan sa kinabuhi o kabtangan bisan pa sa mga lapok nga miawas.

Samtang mibuto ang Mauna Loa, nabuhi makadiyut ang Kilauea, diin ang lapok mibuhagay hangtod sa gitas-ong mga 700 ka piye. Kini miresultag tagsaong kahimtang sa duha ka labing aktibong mga bolkan nga dungang mibuto diha sa isla—unang higayon nga nahitabo kini sukad sa 1868.

Kasugiran sa mga Hawayano

Sumala sa gilaoman, kining katingalahang mga pasundayag sa kinaiyahan nakapukaw sa tradisyonal ug usahay patuotuong mga reaksiyon sa mga tawo. Sumala sa kasugiran sa Hawayano nga ang bolkan mao ang balay sa diyosa sa kalayo nga si Pele ug nga kon mahimong hulga ang bolkan sa kinabuhi ug kabtangan, ipasundayag niya ang iyang kasuko. Niining mga panahona, ang karaang mga Hawayano mihalad ug mga pagkaon ug ilimnon sa pagpahumpay kang Pele.

Gituohan usab sa pipila ka modernong-adlawng mga Hawayano kining mga tradisyona. Sa dihang mibuto ang Mauna Loa, sa 1984, labing menos usa ka kahuna, o relihiyosong lider sa Hawaii, gitaho nga mitungas sa bukid ngadto sa lugar nga gibugahan sa lapok aron sa paghalad ug pulang isda ug mga lagutmon sa diyosa sa kalayo, si Gining Pele.

Mitungha usab ang kasugiran sa Hawayano sa dihang dungang mibuto ang Mauna Loa ug Kilauea. Sa pagkagabii, daghang mga tawo, lakip sa mga trabahante sa National Park Service, mitaho nga nakakitag puting badlis sa langit, nga giduyogan ug dakong pangidlap sa kahayag. Sumala sa kasugirang Hawayano, gisaysay kini nga nagsakay si Pele sa iyang bolang kalayo, o popoahi, nga porma gikan sa usa ka bolkano ngadto sa lain sa pagpaila sa iyang lugar sa kamandoan.

Laing katingad-anan nahitabo usab sa panahon sa pagbuto sa bolkan. Ang niyebe, nga gipahinabo sa kinaiyanhong mga kahimtang sa ibabaw sa Mauna Loa, nangatagak sa bukid sa adlaw sa iyang pagbugwak ug lapok. Samtang gisaysay sa mga siyentista kon sa unsang paagi ang aso ug abo nga gibuga diha sa hangin nakatabang sa pagpangatagak sa niyebe, kadtong pamilyar sa kasugirang nga Hawayano adunay laing ikasaysay.

Sumala sa kasugiran, ang niyebe nga nahulog sa bolkan maoy ebidensiya sa duha ka diyosa—si Pele ug ang iyang igsoong babayeng si Lilinoe, ang diyosa sa niyebe—nga nag-away sa kamandoan sa ilang gingharian, ang Mauna Loa. Ang kamatuoran nga natunaw ang niyebe dihang midapat kini sa lapok nagkahulogan nga nakadaog si Pele sa panag-away sa pagmando.

Dili pa Dugayng Pag-uyog sa Bolkan

Walay timik ang Mauna Loa sukad sa 1984, apan ang Kilauea, nga nakabuto ug 48 ka beses sukad sa Enero 1983, padayong nagpabuga ug lapok sa Hulyo 18, 1986. Ang adlaw-adlaw nga pag-agos ug kapin sa katunga ka milyong kubiko ka yarda sa natunawng mga bato miabot sa dagat sa miaging Nobyembre. Ang otso milyas nga gitas-ong suba sa lapok, nga nakaguba sa Kalapana Highway, nakadugang ug bag-ong yuta sa daplin sa baybay apan nakahugno ug 26 ka balay sa pagka Disyembre, nga gipameligro ang 80 pa ka balay.

Samtang ang mga bolkan sa Hawaii sa kinatibuk-an wala kaayoy nahimong kapildihan, nakahatag kinig igoigong kapildihan sa kabtangan dili pa dugay. Wala kaayoy kapeligrohan sa kinabuhi, sanglit miagos ang lapok sa mga bolkan sa hilit nga mga lugar. Kon magkaduol ang pag-agos sa lapok sa may nagpuyong lugar, mihatag ang mga awtoridad ug igong pasidaan nga nakatugot ug luwas ug hapsay nga paglalin.

Ang mga bolkan nakadula ug dakong bahin sa pag-andam sa yuta aron makapuyo ang tawo, ug sila dakog nahimo sa pagpatambok sa yuta ug sa pagpabugnaw sa klima. Ang katingalahang talan-awon sa mga busay sa kalayo sa Hawaii malantaw nga walay kahadlok sa patuotuo. Hinunoa, mapukaw kita sa paghatag himaya kang Jehova, ang Diyos sa tanang kalalangan.

[Mga footnote]

[Tinubdan sa Letrato panid 21]

Mga hulagway sa National Park Service

[Tinubdan sa Letrato panid 22]

Mga hulagway sa National Park Service