Mga Isla nga Gikamulo Pagtukod

“HAWAII.” Ang mga Isla sa Hawaii mopahinumdom ug mga handurawan sa tropikanhong paraiso, init nga mga baybayon, ug preskong hanging amihan. Apan namatikdan ba nimo ang talagsaong kahilit niining mga islaha? Kon imong pangitaon ang Hawaii diha sa mapa, makaplagan nimo kining mga islaha nga nahimutang sa sentro sa Amihanang Dagat Pasipiko​—layo gayod kaayo gikan sa kabaybayonan sa puloan! Busa, ikaw tingali mahibulong, ‘Sa unsang paagi nahimutang didto ang mga isla? Nagtuo ba ang mga siyentipiko nga daghan pang isla ang maporma sa umaabot? Unsa may ikasulti kanato niining mga islaha bahin sa mismong yuta nga atong gitumban?’

Ang Kapuloan sa Hawaii

Ang kadaghanang tawo nga moduaw sa Hawaii masinati sa kutay sa walo ka isla nga misangkad gikan sa amihanan-kasadpan ngadto sa habagatan-sidlakan, ang kinadak-an niini mao ang Kauai, Oahu, Molokai, Lanai, Maui, ug Hawaii. Ang mas gamay nga Niihau maoy kasadpan sa Kauai, ang Kahoolawe maoy habagatan-kasadpan sa Maui. Ang isla sa Hawaii, gitawag usab ug ang Dakong Isla, may gisangkaron nga kapin sa 10,000 kilometro kuwadrado, samtang ang gamay nga Kahoolawe 117 kilometro kuwadrado lamang. Dugang pa, ang kutay sa isla naglakip sa laing 124 ka mas gagmayng mga isla, o mga pulo, nga misangkad nga layo pa ngadto sa amihanan-kasadpan. Ang Midway, duol sa amihanan-kasadpang tumoy sa kutay sa mga isla, maoy duolan sa 2,500 kilometros ka layo gikan sa Dakong Isla! Ang mga pulo, nga kasagarang gilangkoban sa takot ug balas, nagporma sa total nga luna sa ibabaw nga otso kilometro kuwadrado lamang. Haom gayod, ang pipila naggamit sa ngalang Kapuloan sa Hawaii sa pagtumong sa enterong grupo sa mga isla.

Kon atong hunahunaon nga ang mga isla ug mga pulo gipundar diha sa dagkong mga plataporma nga nanuybo, sa aberids, kapin sa 4,000 ka metros ibabaw sa nagapalibot nga salog sa dagat, mosugod kita sa pagkasabot nga kini maoy nanggimaw lamang nga mga tayuktok ug pungkay sa dagkong kabukiran. Sa pagkatinuod, sa dihang gisukod gikan sa pundasyon niini sa salog sa dagat, ang Mauna Kea ug Mauna Loa sa isla sa Hawaii nagtuybo nga duolan sa 10,000 ka metros. Busa, kon sabton kini sila mao ang kinatas-ang mga bukid sa kalibotan!

Pagtukod ug Isla

Susihon pa natog dugang ang isla sa Hawaii. Ang mga geologo nakatino nga ang Dakong Isla nalangkoban sa lima ka dagko natipon nga mga bolkan. Ang kadaghanang mga bisita pamilyar sa tulo ka kinadagkoan—ang Mauna Kea, giisip nga dili aktibo ug gipasigarbo nga mao ang kinatas-ang tayuktok sa Hawaii, mga 4,205 ka metros ibabaw sa lebel sa dagat; ang Mauna Loa, nga maoy 4,169 ka metros ug mao ang kinadak-ang bolkan sa Hawaii sa katibuk-an; ug ang Kilauea, nga mao ang kinagamyang bolkan nga nahimutang sa habagatang kiliran sa isla. Dugang pa, ang bolkang Kohala nagporma sa amihanan-kasadpang tumoy sa isla, ug ang Hualalai nagtuybo ibabaw sa baybayon sa Kona.

Ang matag bolkan mitubo pinaagi sa pagbuhagay ug pagtipun-og sa libolibong pag-agos sa nagbagang lapok. Ang mga pagbuto mosugod sa ilalom sa tubig, diin ang nagbagang lapok daling mobugnaw, nga mopormag mga kugankugan ug pormag-dilang mga inagay nga sa dihang matipun-og mahisamag mga lut-od sa mga unlan. Sa dihang ang nagtubong bolkan mogimaw ibabaw sa tubig, mausab ang dagway sa mga buhagay sa nagbaga nga lapok. Ang mga bolkanologo migamit sa termino sa Hawaii nga “pahoehoe” alang sa mga inagay nga pluwido nga may hamis, baloron, ug samag-pisi nga mga dagway ug “aa” alang sa nagbaga nga lapok nga bungkag, lusbak, ug dugmok. Ang bolkan mahimong usa ka lapad, hanayhayng bukid nga moambas sa porma sa mga taming nga gidala sa karaang Romanong mga manggugubat. Ang dagkong mga lungag maugmad sa kinapungkayan sa bolkan sa dihang ang magma, o natunaw nga mga bato, mobuto o mogawas gikan sa mga bangag duol sa hawanan. Usab, ang pondohanan sa magma sa sulod sa bolkan mopatunghag presyur. Kining maong presyur moduso sa bahin sa bolkan ngadto sa dagat, nga magbukas ug dagkong mga liki. Sa kataposan, sama sa kahimtang sa Mauna Kea, ang mga pagbuto sa usa ka pormag-taming nga bolkan nahimong mas mabutohon, nga mopormag samag-kono nga mga tipon-og sa mga abo sa bolkan nga nagtumpoktumpok diha sa bolkan.

Ang Mauna Loa ug Kilauea napamatud-ang mao ang labing aktibong mga bolkan sa kalibotan. Ang mga asoy sa kasaysayan gikan sa lumad nga mga taga-Hawaii, mga misyonaryo, mga siyentipiko, ug uban pa nagpakita nga 48 ka pagbuto ang nahitabo sa Mauna Loa sukad sa 1832 ug kapin sa 70 ka pagbuto sa Kilauea sukad sa 1790. Kining mga pagbutoha mahimong mikabat ug daghang oras o mga tuig. Ang kinadugayan nga nahibaloan mao ang lanaw sa nagbagang lapok sa lungag sa Halemaumau sa Kilauea, nga kanunayng aktibo halos gikan sa unang katuigan sa 1800 ngadto sa 1924. Sa pagkakaron, ang Kilauea nagsigeg buto sukad sa Enero 1983, nga usahay nagpautbog dagkong mga binugwak sa kalayo ug mga suba sa nagbagang lapok nga ming-agos ngadto sa dagat.

Tungod sa tipikal nga pluwidong nagbagang lapok niini, ang kadaghanang mga pagbuto sa Hawaii maoy dili puwersado o hinay lamang. Sa panagsang mga kahimtang, hinunoa, ang tubig sa kamad-an mosagol sa magma, nga moresultag mga pagbuto sa nagbukal nga tubig. Niadtong 1790, ang maong pagbuto nakapatay ug mga 80 ka tawo dihang ang grupo sa lumad nga mga manggugubat ug mga membro sa ilang pamilya natabonan sa init nga mga gas ug nagsigang mga abo nga gibuga gikan sa Kilauea.

Nag-irog nga mga Isla

Ang natalang kasaysayan sulod sa miaging 200 ka tuig nagpakita nga ang duha lamang sa kinatumyan sa habagatan-sidlakang mga isla, ang Hawaii ug Maui, maoy aktibo. Kining makapalibog nga kahimtang nagtukmod sa mga siyentipiko sa pagtuon ug dugang sa kasaysayan sa bato sa kutay sa mga isla. Natanggong sulod sa nagbagang lapok mao ang gagmayng radyoaktibong porma sa potassium ug ang nalata nga produkto niini, ang argon, nga ilang matun-an sa laboratoryo aron makalkulo ang mga edad sa bato. Ang maong panukiduki nagbutyag ug usa ka sistematiko, paamihanan-kasadpang pagtino sa edad sa enterong Kapuloan sa Hawaii sulod sa milyonmilyong katuigan.

Sanglit ang mga pagbuto sa Hawaii mas subsob nga nahitabo sa habagatan-sidlakang bahin sa kutay sa isla, nagpasabot ba kini nga ang tinubdan sa magma sa ilalom nagairog usab? Sa tinuoray, ang mga geologo nagtino nga ang tinubdan sa magma, nga ilang gitawag ug init nga dapit, nagpondo. Apan, ang salog sa Dagat Pasipiko nagsigeg irog ibabaw sa init nga dapit, nga nagdala sa mga bolkan nga isla palayo gikan sa init nga dapit samag mga tapok sa mga bato sa usa ka nagtuyok nga koriya sa kombeyor. Kining samang paglihok nagbag-id sa salog sa dagat sa Pasipiko sa duol nga mga dagkong hugpong sa kayutaan sa kontinente ug sa ubang mga bahin sa salog sa dagat, nga nagpahinabo sa daghan sa dagkong mga linog nga nahitabo ubay sa Pacific Rim. Kon nagpuyo ka sa Hawaii, ang imong balay miirog ug mga 7.5 sentimetros paamihanan-kasadpan sukad sa miaging tuig!

Ang mga siyentipiko nag-ingon nga ang ubang init nga mga luna sama sa usa sa ilalom sa Hawaii naundan sa daghang bolkan sa tibuok kalibotan, sa mamala ug sa dagat. Kadaghanan niining init nga mga dapit nagpakita usab ug ebidensiya sa nagabalhing mga pagbuto, nga nagkahulogan nga ang nawong sa yuta lagmit nag-irog usab diin ikaw nagpuyo.

Pagkaporma sa Bag-ong mga Isla . . .

Sanglit ginatos ka libong katuigan ang gikinahanglan sa pagtukod ug daghang bolkan diha sa Dakong Isla, tingali atong damhon nga ang isla nagsigeg irog gikan sa init nga dapit sulod niining panahona. Ang bag-ong mga bolkan ug mga isla motungha na unta ibabaw sa init nga dapit samtang magtagbo kini sa wala maapektohing salog sa dagat. Ang posibleng kapuli sa mga bolkan sa Dakong Isla migim-aw na ba gayod?

Oo kini migim-aw na. Usa ka aktibong bukid nga bolkan sa ilalom sa tubig, ang Loihi, nagtubo sa habagatan sa isla sa Hawaii. Apan, ayawg damha nga kini motumaw sa dili madugay gikan sa tubig. Nagkinahanglan pa kinig laing 900 ka metros, nga mokabat pag tinagpulo ka libong katuigan.

. . . Ug Pagkahanaw sa Karaang mga Isla

Ang dagko samag-taming nga mga haklap sa bolkan ug bungkag nga mga buhagay sa nagbagang lapok nga naglangkob sa mga Isla sa Hawaii daw luwas tan-awon gikan sa pagkaunlod pag-usab ngadto sa dagat. Apan ang gagmayng mga pulo ug ang nalunod nga mga bungtod sa dagat sa amihanan-kasadpan sa Hawaii wala magpaila nga ingon niana. Ang mga balas ug mga katakotan sa mga isla sa Midway ug Kure, pananglitan, gitukod sa dagkong mga bukid nga bolkan kansang mga tayuktok anaa na karon sa ginatos ka tiil ubos sa lebel sa dagat. Nganong mangahanaw ang mga isla nga bolkan?

Ang mga isla sa hinayhinay malumpag sa kanunayng mga pagkakankan gumikan sa pagbanlas sa sapa, paghapak sa balod, ug ubang mga puwersa. Ang mga isla usab mounlod tungod sa kaugalingong kabug-at niini samtang kini mohulpa sa salog sa dagat. Ang titip kaayong mga pangpang sa mga kilid sa pipila ka isla nagpakitag lain pang proseso diin ang mga isla nga bolkan mangawagtang​—mga pagdahili. Ang mga hulagway nga nakuha sa sonar sa ilalom sa dagat nga mga kilid sa mga isla nagbutyag ug dagkong mga pagdahili nga nangawankawan sa mga tinagpulo ka milya ngadto sa salog sa dagat.

Nagalihok nga Init nga Dapit

Sa isla sa Hawaii, ang mga bisita sa Hawaii Volcanoes National Park makakita mismo sa ilang kaugalingon sa kanunayng nagausab-usab nga mga dagway sa yuta nga gipatungha sa init nga dapit nga paglihok sa bolkan. Ang mga siyentipiko sa Hawaiian Volcano Observatory, nga nahimutang sa ngilit sa lungag sa Kilauea, nagbantay sa padayon ug nagahulgang mga pagbuto. Ang ilang mga pagtuon nakahatag ug dakong katin-awan kon sa unsang paagi ang nawong sa yuta nagsigeg irog. Uban ang kahibulong, atong maila nga ang gamhanang mga puwersa sa yuta nagporma ug nag-umol sa Kapuloan sa Hawaii​—kining kahibulongang kutay sa mga isla diha sa tunga sa Dagat Pasipiko.

[Mapa sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Mga Isla sa Hawaii

Niihau

Kauai

Oahu

Molokai

Lanai

Maui

Kahoolawe

Hawaii

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 24]

Laray sa nagkalayong mga bugwak sa sidlakang liki sa Kilauea

[Hulagway sa panid 24, 25]

Pagbuto sa Kilauea

[Credit Line]

Mga bolkan: Dept. of Interior, National Park Service

[Hulagway sa panid 25]

Suba sa nagbagang lapok sa Mauna Loa

[Hulagway sa panid 26]

Pamusotpusot sa kalayo sa Mauna Loa

[Credit Line]

Ibabaw nga wala ug ubos nga tuo: Dept. of Interior, National Park Service

[Hulagway sa panid 26]

Binugwak sa kalayo sa pagbuto sa Kilauea

[Credit Line]

U.S. Geological Survey

[Hulagway sa panid 26]

Lanaw sa nagbagang lapok sa Kilauea

[Credit Line]

Ibabaw nga wala ug ubos nga tuo: Dept. of Interior, National Park Service