Pagsubay sa mga Tunob sa mga Inca
“KATINGALAHAN!” “Pagkatahom!” “Gibati kong daw giganoy balik sa kagahapon.” Kini ang among mga gibati kay kami nahikurat sa talan-awon sa gikasugilong nawalang siyudad sa mga Inca, ang Machu Picchu, sa Peru.
Bisan pag sa nangagi nakaduaw na ako sa Machu Picchu, ang pagtan-aw niini pag-usab uban sa akong asawa, si Elizabeth, ug sa suod namong mga higala si Baltasar ug Heidi maoy halandumong kasinatian.
Ang among biyahe paingon sa Machu Picchu nagsugod sa makalingawng siyudad sa Cuzco, ang kanhing kaulohan sa karaang imperyo sa Inca, nga mga 3,400 metros ibabaw sa lebel sa dagat. Kining siyudara, nga gidesinyo sa pormang puma sa magmamandong Inca si Pachacuti, kompleto gihapon sa arkitekturang Incan sa linaing katahom. Daghan sa mga tinukod sa dakong plasa gitukod ibabaw sa lig-on karaang mga batong patukoranan sa Inca. Kining mga batoha, nga gipahimutang sa hingpit nga walay papilit, kadaghanan 1.6 o kapin pang metros sa gihabogon ug motimbang ug ubay-ubayng tonelada. Sumala sa gisulat sa Katsilang manunulat si Cieza: “Makalibog sa hunahuna . . . giunsa kana pagdala sa taas ug pagpahiluna.” Bisan pa niana, gisultihan kami nga lupigon sa Machu Picchu ang amo nang nakita.
Hago nga Biyahe
Sayo kaming nangmata niadtong Biyernes sa buntag ug mibiya sa estasyon sa San Pedro sa Cuzco sa alas siyete, nga gibatig kahinam nga sa kataposan nakasakay sa tren padulong sa Machu Picchu. Ang tren daw naglungtad nag daghang katuigan apan sayon nga nagsubay sa galikolikong riles samtang nagdulhog kami sa kapig 1,200 metros gikan sa Cuzco padulong sa daplin sa lasang sa Amazon. Panahon sa upat-ka-oras nga biyahe padulong sa Machu Picchu (nga nagkahulogang “karaang tuktok”) ubay sa dalan sa Subang Urubamba, nausab ang talan-awon atubangan sa among mga mata mismo. Samtang nagdulhog kami gikan sa umawng kabukiran ug habog nga kapatagan, ang yuta sa dugang ug dugang nagkalunhaw tungod sa talamnon, hangtod nga sa wala madugay didto na kami sa taliwala sa kabukiran nga nalukop sa labong nga kadahonan.
Sa tren, kami nag-estoryahay bahin sa among nabasahan bahin sa Machu Picchu ug sa among nasayran sa kasaysayan niini. Nga gitultolan sa usa ka batang lalaki, sa Hulyo 1911 nadiskobrehan sa Amerikanong eksplorador si Hiram Bingham kining nawalang siyudad. Buot ipakita sa batang lalaki kang Bingham ang “kagun-oban sa duol” sa tropikal nga lasang sa tuktok nga gitawag Machu Picchu. Apan, sumala sa gisulat ni Bingham, “sa kalit, nga walay pasidaan, sa ilalom sa dako kaayong kilid sa bukid gipakita kanako sa batang lalaki ang usa ka langob nga sa katahom nahanigan sa labing nindot pagkatabas nga bato.” Sa gipakitaan siyag paril sa batang lalaki, “kadto nahisamag damgo nga dili katuohan. Sa kadulom nakaamgo ako,” matud niya, “nga ang maong paril ug ang tapad semisirkular nga templo ibabaw sa langob sama kanindot sa labing nindot binuhat nga bato sa kalibotan.” Tiaw na nga makakita usab kami sa maong binuhat nga bato!
Ang katuyoan sa maong nahilit nga kuta, nga lagmit gitukod mga 500 ka tuig kanhi, wala pa hisayri. Ang usa ka teoriya nagpatuo nga kadto dangpanan alang sa Mga Birhen sa Adlaw, lagmit tungod kay kadaghanan sa mga lawak nga nadiskobrehan ni Bingham nasudlag mga bukog sa mga babaye. Ang laing teoriya mao nga ang siyudad nagsilbing militaryong bantayanan. Nagsugyot usab ang pipila nga mahimong kadto pahulayan o dalangpanan sa imperyo nga niana nangalagiw ang mga Incas gikan sa kamot sa Katsilang magpupukan si Pizarro. O mahimong kadto ang kaulohan sa Vilcabamba, usa ka bag-ong Inca nga dominyo nga gitukod ni Manco Inca sa dili-madutdot nga lasang sa Amazon. Bisan unsa man ang kamatuoran luyo sa siyudad sa Machu Picchu, kami maikagong makakita sa maong makalingawng kagun-oban nga 2,060 metros ibabaw sa lebel sa dagat.
Sa among pag-abot sa tiilan sa Machu Picchu, nasayod kami nga ang nawalang siyudad didto sa ibabaw namo, apan wala kamiy makita samtang nanganaog kami sa tren. Nagdali kami aron makalinya alang sa 20-minutos nga pagsakay sa bus latas sa lisod kaayong mga kurbada pataas sa bukid. Bisan pa niana, samtang kami naglikoliko sa among pagtungas sa bukid ug nag-inat sa liog aron makakita sa kagun-oban, wala gayod kamiy nakita.
Walay-Kataposang mga Ang-ang ug mga Bato
Tapos makahikay sa pag-estar sa otel (ang bugtong modernong tinukod sa bukid), sa kataposan nakaabot kami sa entradang ganghaan sa kagun-oban. Ang among nakita sa pagliko namo sa eskina nakapakurat kanamo. Ang talan-awon dili katuohan. Si Elizabeth miingon, “Ako nakakita nag mga letrato, apan ang mga letrato dili gayod makapakita sa tinuod nga bili niining dapita.” Unom ka gatos ka metros sa ubos, ang Subang Urubamba miagos ubay sa tiilan sa bukid. Sa tanang direksiyon, nakita namo ang berdeng mga tuktok sa bukid nga harianon sa katahom, nga mipabati kanamong walay pulos. Taliwala nianang tanang kahibulongang palibot mao ang nawalang siyudad mismo, nga nagbarog samag sangtuwaryo, nga wala matatsa sa mga magpupukan, nga nagmugna sa makalilisang nga pagbati sa kahibulong.
Ang mga kagun-oban nagpadayag sa usa ka siyudad nga binuhat sa bug-os sa bato, usa ka hanas nga kombinasyon sa granito, geometriya, ug kinalabwang pagpahimulos sa talagsaong yuta. Kadaghanan sa mga tinukod maoy usag-andanang mga estruktura ug, sumala sa modernong mga historyano, may kaulahiang desinyong Incan. Adunay daghang linungag sa mga sulod sa mga kuwarto. Ang mga pultahan, mga bentana, ug mga linungag dunay mga desinyong trapezoid—nga inanay nagakagamay sa tumoy—usa ka timaan sa ulahing arkitekturang Inca. Sa sentro sa siyudad mao ang usa ka dakong hawan, tingali ang dakong plasa, nga gilibotan sa mga terasa, mga halaran, mga puy-anan ug titip nga mga hagdan. Ang pipila sa mga paril nagapadayag ug matahom nga trabaho sa bato, ang garbo sa Incan nga binuhat.
Samtang nanglakaw kami gikan sa usa ka tumoy ngadto sa lain sa maong linaing hugpong sa kagun-oban, nakaamgo kami sa gidak-on niini. Gidangtan kamig usa ka oras sa paglakaw gikan sa usa ka tumoy ngadto sa lain, nga wala ipha ang panahong nagugol sa pagtungas ngadto sa tumoy sa tuktok sa Huayna Picchu. Tungod sa pagkabukiron, may mga ang-ang sa bisan diin, nga kapin sa 3,000 kanila. Bisan ang mga terasa palibot sa daplin sa siyudad, nga gigamit sa pagtanom ug mga tanom nga kalan-on ug pagpasibsib sa kahayopan, may nag-igdal nga mga bato nga nagasilbing mga hagdan gikan sa usa ka hut-ong ngadto sa lain. Gibanabana nga ang siyudad nagaokupar sa usa ka luna nga 13 kilometro kuwadrado!
Nahingangha kami sa maayong-pagkapreserbar nga kondisyon sa mga kagun-oban. Sa dihang kini nadiskobrehan ni Bingham, walay nakaplagang pisikal nga ebidensiya nga may mga gubat nga gibugno dinhi. Ug among nakita nga ang siyudad daw giabandono, inay gipukan. Wala pa hisayri kon giunsa sa mga Inca sa pagdala sa maong labihan ka dagkong kabatoan didto, sanglit wala man silay alamag sa ligid. Apan ang kabatoan hingpit nga pagkatabas ug pagkapahiluna. Ang mga kagun-oban, nga maampingon kaayong pagkabahin sa mga seksiyon, nagapadayag gihapon sa organisado kaayong sibilisasyon.
Nag-inusara Uban sa mga Llama ug mga Bituon
Sa nanglakaw ang mga turista sa maong adlaw sa pagkapalis, ang Machu Picchu nahibilin alang sa pila ka bisitang nangatulog sa otel. Kami mahinuktokon samtang nanglibot kami sa kagun-oban ug nagtan-aw sa pagsalop sa adlaw nga mamingawon. Samtang naglakawlakaw, si Heidi ug Elizabeth nakakitag usa ka batang llama ug sa inahan niini sa usa ka suok sa kagun-oban. Ang mga llama maoy mga hayop nga kargahanan nga gigamit pag-ayo sa Peru, nga kusgan nga igo sa pagdalag mga karga nga motimbang ug mga 35 kilos apan huyang kaayo nga dili masakyan ug tawo. Sa sinugdan ang mga llama daw nadisturbo sa presensiya sa among mga asawa, apan si Heidi ug Elizabeth determinadong makakita sa duol sa maong nindot nga mga hayop nga mipatim-awng relaks kaayo taliwala sa kagun-oban. Dili nila gustong modisturbo kaayo kanila, sanglit ang mga llama nagapanalipod sa ilang kaugalingon pinaagi sa paglowa sa ilang asidong laway, mao nga ang mga babaye inanay nakighigala. Napakaon pa ni Heidi ang inahang llama sa diyutayng sagbot sa duol.
Sa ulahi sa gabii, gibunlot namo ang among mga switir ug nangadto sa gawas sa bituonong gabii, nga halayo sa artipisyal nga kahayag gikan sa duol nga otel. Niadtong panahona ang kahayag nga maaninaw lang maoy gikan sa mga bituon sa kalangitan. Nakahunahuna kami sa kahalangdon ni Jehova. Dayon nakahunahuna kami sa katawhan si kinsa, upat ka siglong miagi, nagpuyo niining bukira ug nanghangad sa pagtan-aw sa mao mismong mga bituon.
Ang mga Inca ug ang mga Konkistadores
Sayo sa pagkabuntag, sa wala pa mosilang ang adlaw, kami nahibalik sa kagun-oban. Nakadungog kami sa mingaw nga mga tono sa usa ka panpipe nga gitugtog sa luyo. Nahupong gayod kami sa katahom ug sa palibot sa Machu Picchu sa wala pa mangabot ang mga turista sa maong adlaw!
Samtang namahulay kami taliwala sa kagun-oban ug namalandong sa tanan nga among nakita, si Baltasar mikomento mahitungod sa makapasubong sangpotanan nga gipatungha sa usa ka relihiyon nga wala magiyahi sa ginatudlo sa Bibliya. (Mateo 7:15-20) Ang Katsilang mga konkistadores, sa ngalan sa ilang Katolikong relihiyon ug tungod sa ilang dili-matagbaw nga kadalo, nagdala sa kagun-oban sa usa ka kompletong sibilisasyon. Gibuhat nila kana nga wala makakat-on kon giunsa sa pagkinabuhi sa mga Inca. Sanglit ang mga Inca walay sinulat nga pinulongan kondili migamit sa quipus, tag-as nga mga pisi uban sa mga baligtos aron matipigan ang mga rekord sa estadistika, mga kasayoran bahin sa mga ani, mga hinagiban, mga pagkatawo, mga pagkamatay, ug uban pa, ang paglaglag sa Katsilang mga konkistadores sa quipus nagbilin lamag pila ka rekord sa kulturang Incan.
Ang mga Inca Mobalik!
Sa pagkahinumdom sa saad ni Jehova sa pagkabanhaw, si Elizabeth ug Heidi mikomento bahin sa pagkakahibulongan nga mahibalo nga ang mga tawo gikan sa usa ka sibilisasyon nga bug-os nalaglag makabatog higayon nga mabuhi pag-usab. (Buhat 24:15) Tiaw na nga kami aktuwal makahibalag sa pipila sa karaang mga Inca ug direktang mahibalo sa ilang kultura! Basin makapribilehiyo pa kami sa pagtudlo sa pila sa mga Inca nga nagpuyo sa Machu Picchu mahitungod sa matuod nga Diyos ug sa iyang katuyoan alang kanila.
Ang among duha ka adlaw sa Machu Picchu natapos samtang gisugdan namo ang among biyahe balik sa Cuzco. Gidala namo ang matahom nga mga handumanan sa usa ka linaing siyudad nga didto sa ibabaw sa usa ka bukid, usa ka siyudad nga karon mahinumdoman lamang tungod sa kagun-oban. Bisan pag napukan sa mga Katsila ang Inca nga imperyo, wala gayod sila makadiskobre sa Machu Picchu. Apan kami nalipay nga among nakaplagan ang nawalang siyudad sa mga Inca.—Tinampo.
[Hulagway sa panid 15]
Machu Picchu, karaang siyudad sa mga ang-ang ug mga terasa
[Hulagway sa panid 16]
Machu Picchu (karaang tuktok), sa taas sa Kabukirang Andes, uban sa Huayna Picchu (bag-ong tuktok) sa luyo
[Hulagway sa panid 16]
Nga wala mogamit ug ligid, gibalhin sa mga Inca ang dagko kaayo tinabas-sa-kamot nga mga bato alang sa ilang mga tinukod
[Hulagway sa panid 17]
Ang tipikal Inca nga puy-anan uban ang trapezoidal nga arkitektura, nga magkagamay sa tumoy
[Hulagway sa panid 17]
Nag-inusarang llama sa kagun-oban sa Machu Picchu
[Hulagway sa panid 18]
Ang Subang Urubamba, 600 metros ubos sa Machu Picchu