Ang Pagtan-aw sa Bulawanong Panahon sa mga Inca

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Peru

Kini mao ang panahon sa winter solstice​—panahon sa dakong piyesta sa adlaw. Ang walay panganod nga langit sa tingtugnaw ibabaw sa Cuzco misanag, ang mga magsisimba nagpunsisok sa sulod sa dako kurbawo nga mga paril nga naglibot sa Templo sa Adlaw.

Ang tanang mga mata karon nakasentro sa hataas nga saserdote samtang iyang gipatay ang halad nga llama, gikuha ang nagpitik pa nga kasingkasing, ug gihimo ang usa ka pagdiwata aron mahibaloan ang kapalaran sa bag-ong tuig. Ang sinaw kaayo nga mga salamin nga plata nagpangidlap sa iyang kamot samtang iyang gipokus ang sidlak sa adlaw diha sa usa ka piraso nga gapas. Sa kataposan, kini miaso, ug ang sagradong kalayo misiga pag-usab. Ang siyam-ka-adlaw nga piyesta nagsugod.

ANG mga Inca ug ang ilang sibilisasyon dugay nang nakapahibulong sa mga eksplorador, mga manalaysay, ug mga magbabasa sa kasaysayan. Ang talagsaon nga mga bahandi nga bulawan ug plata sa Inca nga gilungkab sa Katsilang mga konkistadores nakabag-o sa tibuok nga sistema sa ekonomiya sa Uropa. Ang mga kahibulongang mga obra sa enhinyeriya, sama sa kota sa misteryosong Machu Picchu, ang salipdanan sa Sacsahuaman sa Cuzco, ug ang yano nga pagkagamang sistema sa irigasyon nagpamatuod sa kahanas sa teknolohiya sa Inca. Ang uban nangangkon nga walay pagpangawat, walay tapolan, o mga bisyo ang mga Inca. Bisan pa, katingalahan gayod kaayo nga nakontrolar sa usa ka kagamhanan nga daghan kaayog nagkalainlaing mga tribo, nga ang kadaghanan nahimutang sa mga suuk ug mga lungag sa pipila sa labing taas ug peligroso nga bukid sa kalibotan.

Ang Ilang Sinugdan​—Usa ka Misteryo

Apan kinsa ba gayod ang mga Inca? Diin sila gikan? Unsay nakahugno sa ilang gamhanan kaayong imperyo?

Wala gayoy nahibalo kon diin gikan ang mga Inca. May pipila sila ka kaamgiran sa karaang mga Ehiptohanon. Sama kang Paraon, ang pangulo sa Inca gisimba ingong anak sa adlaw-nga-diyos nga magminyo usab sa iyang igsoong babaye aron dili-mapuo ang “harianon nga dugo.” Ang pipila ka relihiyosong mga praktis managsama, ug ang mga sakayan sa Inca nga tigbiyahe niadto sa Lake Titicaca kaamgid gayod sa mga sakayang tambo sa Ehipto. Bisan pa, sa tanang mga kaamgiran, adunay daghan dagkong kalainan sa mga Inca ug sa mga Ehiptohanon. Busa, ang Ehiptohanong gigikanan sa mga Inca giduhaduhaan.

Makaiikag, ang usa ka sugilambong sa Inca nangangkon nga ang orihinal nga mga Inca maoy mga nangaluwas sa lunop. Ang librong Sociografia del Inkario nag-ingon: “Ang tanang mga tradisyon sa mga tawo sa tagaytay sa Andes naghisgot ug usa ka lunop nga nakalunod sa tibuok yuta.” Sumala pa sa usa ka sugilambong sa Inca, ang tanang buhing mga butang nangawagtang. Apan, laing bersiyon naghisgot bahin sa pipila ka indibiduwal “kinsa, pinaagi sa pagtago diha sa bangag sa hataas kaayo nga tumoy sa bukid, naluwas ug gipuno pag-usab ang yuta ug mga tawo.”

Ang kaamgirang asoy sa Lunop sa Bibliya makapukaw. Bisan pa, ang mga kagikan sa Inca tingali nakaabot sa Habagatang Amerika human gilibog ang mga pinulongan sa Babel.​—Genesis 11:1-9.

Nan, sama sa unsa ang karaang Inca? Unsay ilang paagi sa pagkinabuhi? Sa pagtubag mobalik kita ngadto sa panahon sa bulawanong panahon sa mga Inca.

Kinabuhi Diha sa Usa ka Ayllu sa Dominyo sa Inca

Tuig kadto sa 1500. Nagtan-aw kami sa walog sa kapatagan sa ubos, nga gipundok-pundokan sa gagmayng mga balay. Balangay kini sa Inca ayllu, sa ato pa, usa ka kaliwatan sa mga pamilya nga nag-ipong nagkinabuhi ug nagtrabaho. Ang tibuok imperyo sa Inca nabahinbahin sa mga ayllu, ang matag usa gidumala sa hepe nga gitawag curaca. Ang mga pamilya nagpuyo sa pawod ug atop nga mga balay nga hinimo sa bato ug lapok. Halos walay mga lamesa, mga bangko, o bisan unsang butang nga mohatag kaharuhay. Sila molingkod lamang sa salog aron sa pagkaon sa ilang duha ka iniyawat nga kalan-on sa adlaw-adlaw nga pinaugang mga patatas, mais, quinoa, ug kasahos sa karne sa llama. Sa gabii, ang tibuok pamilya matulog sa salog.

Usa ka misteryong kahadlok sa daotan ang naglimin sa kinabuhi sa Inca bisan asa. Among giduol ang grupo sa mga tawo nga nagtigom sa palibot sa bag-ong gitukod nga haligi alang sa usa ka lawak nga adobe. Seremonyal nga gibutang sa usa ka tawo ang nakunol nga turok sa tiyan sa llama diha sa usa ka gamay nga nitso. Paghupay kuno kini sa Pacha-Mama, o Inahang Yuta, ug sa pagpanalipod sa balay batok sa daotan. Ang ubang mga anito, mga pahiyas nga mga mananap, mga kinhason, ug mga balhibo, isuksok sa mga sinumpayan sa mga bungbong o ilala sa pawod nga atop.

Ang mga Inca mahadlok nga sudlan sila ug daotan bisag natulog. Ang katingalahang mga damgo gituohang maoy mga panimpalad sa kalag inigbiya niini sa lawas inigkagabii. Sa pagkasunod buntag, mangutana sila sa usa ka espiritista aron sa pag-interpretar sa mga damgong sama niini.

Ang gitas-on sa kinabuhi mubo, apan ang mga Inca nagtuo ug reinkarnasyon. Ang mga pinutol nga kuko, nga pinutol nga buhok, ug mga ngipon tipigan pag-ayo enkasog kinahanglan kini sa mibalik nga espiritu. Kasamtangan, kon nagbinuotan ang tawo, siya moadto sa usa ka dapit sa paghulat nga gitawag Hanan Pacha; kon dili kaayo daotan, sa Hurin Pacha; ug kon daotan kaayo, sa Ucu Pacha aron mag-antos sa kalisod​—sama sa panan-awon sa Kakristiyanohan sa langit, impiyerno, ug purgatoryo.

Ang Kahimayaan sa Cuzco

Sunod, nagkaduol kami sa nagkatag nga kota sa Sacsahuaman, nga nagasalipod sa Cuzco, ang kinapusoran sa imperyo sa Inca. Ang dagko kaayong tinabas nga bato, ang uban may gibug-atong kapin sa usa ka gatos ka tonilada, giguyod dinhi gikan sa lagyong mga kubkuban sa bato, sa ibabaw sa mga bukid ug mga pangpang, pinaagi sa libolibong trabahanteng mga Inca. Kining mga batoha mahimong tulo ka malig-ong mga paril. Inigsulod sa mga manunulong sa nag-ikis-ikis nga desinyo sa paril, ang ilang mga likod maladlad sa mga mamamana ug mga magbabangkaw.

Sa pagkakaron, hinunoa, nagpunsisok ang mga panon sa mga tawo sa plasa sa Templo sa Adlaw, ug ang tanan miabiba sa pag-abot sa madaogong prosesyon. Usa ka grupo sa mga tawo sa banika nga nakurat ug nalisang gidala ingong mga binilanggo. Sila nahibulong nga nagtan-aw sa dakong pawod ug atop nga mga tinukod nga templo, nga gidekorasyonan ug naggilak-gilak nga bulawan.

Diha sa sawang sa templo, gitala sa mga tigkuwenta sa Inca ang gidaghanon sa mga bihag, mga hayop, ug ubang mga inagaw gikan sa ulahi nga gubat. Dihang mosurender nga malinawon ang mga hepe, sila, uban sa ilang mga anak nga lalaki, dalhon ngadto sa Amautas, propesyonal nga mga magtutudlo. Didto tun-an nila ang pinulongang Inca, ang mga lagda sa relihiyong Inca, ug ang balaod. Sa ulahi, sila ipadala ug balik aron mandoan ang ilang mga kaliwat niadto​—niining panahona ingong sinugo sa Inca. Ugaling, ang ilang mga anak kinahanglang magpabilin sa Cuzco alang sa dugang nga pagtungha. Kini mopaseguro nga, kon hatagag kagawasan, ang mga hepe dili moalsa batok sa ilang mga magbibihag.

Hapit gipuo sa silingang mga tribo ang mga Inca sa sayo nga katuigan sa 1400. Ang tigulang nga pangulo sa Inca nga si Viracocha napugos sa pagkalagiw sa Cuzco. Apan gitigom sa iyang anak nga si Pachacuti ang mga kasundalohan ug giabog ang mga manunulong. Nadasig tungod sa maong kadaogan, iyang gisulong ang ubang mga tribo, busa naporma kining maong imperyo nga gilangkoban sa nagkalainlaing mga nasod.

Hinunoa, ang kauswagan sa imperyo wala bug-os magadepende sa mga inagaw sa gubat. Ang sekreto sa bahandi sa Inca mao ang mita. Ang mita, o turno, maoy usa ka programa sa pagtrabaho nga gipakanaog sa magmamando sa Inca diha sa tanan. Sanglit mokabat lamang ug 60 o 70 ka adlaw sa usa ka tuig sa pagtrabaho sa pamilya sa uma aron makasustento sa mga panginahanglan sa pamilya, ang nahibilin sa panahon igugol sa mita. Ang tanan sa ingon magturnohay sa pagtrabaho sa gipanag-iya-sa-templo nga mga uma, sa pagtukod ug mga taytayan, mga dalan, templo, ug mga terasa, o pagkalot ug bulawan ug plata sa mga minahan. Ang imperyo puliki kaayo sa kalihokan sa milyon-milyong mga mamumuo, samtang ang pangulo sa Inca ug ang iyang mga halangdon maoy nagkontrolar sa trabaho gikan sa Cuzco pinaagi sa linibo, ginatos, ug tinagpulo ka mga hepe.

Ang balaod sa Inca nakatabang aron molampos kining kahikayana. Ang hinukmang mga kriminal mahimong sentensiyahan sa kamatayon pinaagi sa paglabay kanila ngadto sa mabangis nga mga hayop. Dili ikahibulong, diyutay kaayo ang gidaghanon sa krimen. Apan dunay labaw pa ka epektibong paagi sa pagsanta sa rebelyon. Matag siyam ka adlaw adunay himoong piyesta nga naghatag ug libreng chicha, usa ka alkoholikong ilimnon, nga ipresentar sa pangulong Inca.

Ang Adlaw Misalop sa Dominyo sa Inca

Sa daghang katuigan ang imperyo sa Inca nagpadayon niining paagiha hangtod ang mga kaugmaran sa sulod ug sa gawas sa dominyo misangpot ug kalaglagan sa ulahi. Sa dihang ang pangulong Inca nga si Huayna Capac namatay, ang trono napanunod sa iyang anak nga lalaki, si Huáscar. Apan ang anak nga pinaangkan ni Huayna Capac nga ginganlag Atahuallpa mialsa ug mipukaw ug sibil nga gubat. Libolibong mga Inca ang nangamatay. Ang diskontento ug pagdumot karon ang nagbahin sa malinawon niadto nga dominyo. Giilog ni Atahuallpa ang trono.

Si Atahuallpa wala kaayo mabalaka sa gamayng pundok sa nagbisteg-puthaw nga mga lalaki nga nagtadlastadlas sa kabukiran. Wala gayod siyay ideya nga sila ang nanguna sa usa ka dako internasyonal nga pag-atake, ni nahibalo siya nga ang puti-ug-panit nga mga bisita mohatag ug impeksiyon sa iyang katawhan ug makamatay nga mga hampak nga mosilhig sa dominyo sa Inca.

Gipasaligan ug kadaogan sa iyang mga diwatahan, mibiyahe si Atahuallpa sa Cajamarca (nahimutang karon sa amihanang Peru) aron sa pagsugat sa usa ka grupo sa manunulong nga mga Katsila. Bisag gilibotan sa libolibo niyang mga sumusunod, siya wala gayoy dalang armas. Unya usa ka Katolikong monghe migawas ug gihatagan siya ug usa ka relihiyoso nga libro. Ang tuyo maoy sa pagkombertir kaniya sa Katolisismo. Apan gilabay sa pangulo sa Inca ang libro sa yuta. Midahunog ang mga kanyon sa Katsila, ug 6,000 ka Inca ang nangamatay.

Wala patya si Atahuallpa aron ibutyag niya kon diin tagoa ang bulawan. Mitanyag siya nga pun-on niya ang usa ka dakong lawak ug mga butang nga hinimo sa bulawan baylo sa iyang kagawasan. Gidawat ang iyang dako nga tanyag, gituman ni Atahuallpa ang iyang giingon. Ang Katsila wala motuman. Si Atahuallpa giluuk, ug ang adlaw misalop sa bulawanong panahon sa imperyo sa Inca.

Sa paglabay sa mga siglo gihimong mithianon ang kinabuhi sa mga Inca. Apan angay hinumdoman nga bisan pa sa ilang dagkong nahimong mga kalamposan, ang mga Inca naulipon sa pagsimba sa adlaw ug sa patuotuo. Karong adlawa, ang ubang mga molupyo sa Andes, ang relihiyosong mga tradisyon, nga nabag-o ug diyutay sa Katolisismo, usa ka yano nga paagi sa kinabuhi, ug ang patuotuo nangibabaw gihapon sa mga kinabuhi sa mga kaliwat sa Inca.

Makaiikag, hinunoa, daghan kanila mibiya sa maong mga patuotuo. Alang sa karaang mga Inca, ang Maglalalang maoy usa ka halayo nga diyos, nga nagasalig sa ikaduha nga huacas (butang nga ginasimba) ug mga diyosdiyos. Apan ang uban sa ilang kaliwat nakakat-on sa matuod nga Diyos, si Jehova, kinsa haduol sa tanan nga nagapangita kaniya.​—Buhat 17:27.

[Kahon sa panid 27]

Ang Pipila ka Kamatuoran sa Dominyo sa Inca

*Unsay kahulogan sa terminong “Inca”?

Ang “Inca” aplikado una sa hari, o magmamando, nga gitawag Capa Inca, nga nagkahulogang “Bugtong Ginoo.” Ang terminong “Inca” gihatag usab sa tanang anak nga mga lalaki nga may harianong dugo. Karong adlawa, ang termino mahimong aplikado usab sa tanan nga nagpuyo sa dominyo sa Inca gatosan ka tuig kanhi.

*Pila ang nagpuyo sa dominyo sa Inca?

Sa bantogan pa kini, gikataho, nga 6,000,000 ka tawo ang nagpuyo sa dominyo, apan labing menos sa usa ka tuboran gilista kini nga 12,000,000. Kini nagpaila kon unsa gayod ka dako ang imperyo, kon palandongon nga sa maong panahon ang populasyon sa yuta gamay ra gayod kaayo kay sa karon.

*Sa unsang paagi nakigkomunikar ang mga Inca?

Ang kadaghanan sa binaba, sanglit ang mga Inca dili makabasa o makasulat. Ang Quechua mao ang sinultihan apan dili sa sinulat, bisag dunay bag-ong mga paningkamot sa pagmugnag sinulat nga porma pinasukad sa ubang mga pinulongan. Ang mubo nga opisyal nga mga mensahe ginapadala ginamit ang quipu, taas nga mga pisi nga may mga baligtos sa pagrekord ug impormasyon.

[Hulagway sa panid 25]

Ang pagsimba sa Inca sa adlaw gipraktis sa Machu Picchu, Peru

[Mga hulagway sa panid 26]

Kota sa Sacsahuaman sa Cuzco