Kon sa Unsang Paagi Nawad-an ang mga Inca sa Ilang Bulawanong Imperyo

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA PERU

Pagsubang sa adlaw. Ang naputos sa niyebe nga taluktok sa Andes nadan-agan sa hilawng pagkarosas nga kolor sa mga sidlak sa kahayag nga misabwag ngadto sa panganod sa kabuntagon. Ang mimatag sayo sa mga tawong Indian nagpatagbaw sa kainit sa adlaw nga nagwala sa katugnaw sa bugnawng kagabhion sa gihabogong 4,300 ka metros. Hinayhinay, ang mga sidlak sa adlaw midan-ag sa templo sa adlaw diha sa sentro sa kaulohang siyudad sa Imperyo sa Inca, ang Cuzco (nagkahulogang “Pusod sa Kalibotan”). Ang bulawang mga bungbong nagpabanaag sa sidlak sa adlaw. Ang lunlon nga bulawang mga llama, vicuña, ug mga buwitre nanggilak sa tanaman sa Incaa sa atubangan sa templo. Ang mga lumalabay nagpalupad ug mga halok ngadto sa hangin agig pagsimba sa ilang diyos, ang adlaw. Pagkadako sa ilang pasalamat nga nabuhi ug gipanalanginan sa adlaw nga naghatag kanila sa ilang kapangabuhian, nga maoy ilang pagtuo!

TALI sa ika-14ng siglo ug sa ika-16 nga siglo, usa ka dakong bulawanong imperyo ang nagmando sa kasadpang kadaplinan sa dagat sa Amerika del Sur. Gimandoan sa banggiitang mga arkitekto ug mga teknisyan, ang mga Inca maoy mga tawong giorganisar sa pagpauswag sa ilang kaugalingon diha sa katilingban. Ang katingalahang Imperyo sa Inca nagpasangkad sa mga utlanan niini sa halos 5,000 ka kilometros, nga nakaabot gikan sa habagatang bahin sa presenteng-adlawng Colombia hangtod ngadto sa Argentina. Sa pagkamatuod, “ang Inca nagtuo nga ilang gimandoan hapit ang tibuok kalibotan.” (National Geographic) Sila nagtuo nga saylo sa mga utlanan sa ilang imperyo, walay butang bililhon ang angay pang dag-on. Bisan pa niana, ang nahibilin sa kalibotan wala gani mahibalo nga naglungtad kining imperyoha.

Kinsa ang mga Inca? Unsay ilang sinugdanan?

Kinsay Nauna sa mga Inca?

Ang mga kaplag sa arkeolohiya nagpakita nga ang mga Inca dili mao ang orihinal nga mga molupyo sa kontinente. Nauna pa kanila ang ubang naugmad na pag-ayong mga kultura sa daghang gatosan ngadto sa daghang kaliboan ka tuig. Giklasipikar kini sila sa mga arkeologo nga mao ang Lambayeque, ang Chavin, ang Mochica, ang Chimu, ug ang Tiahuanaco nga mga kultura.

Kadtong unang mga grupo nagsimba sa nagkalainlaing mga hayop​—mga jaguar, mga puma, ug bisan gani mga isda. Ang pagbalaan sa bukid nga mga diyos kaylap taliwala kanila. Ang ilang ginamang mga sudlanang kulonon nagpakita nga ang ubang mga tribo nagsimba sa sekso. Duol sa Lake Titicaca, sa taluktok sa utlanan tali sa Peru ug Bolivia, usa ka tribo nagtukod ug templo nga may mga simbolo sa kinatawo sa lalaki, nga gisimba diha sa mga rituwal sa pertilidad aron matino nga makaanig maayo gikan sa Pacha-Mama, nga nagkahulogang “Mama Yuta.”

Ang Sugilambong ug ang Kamatuoran

Sa mga 1200 nga mitungha ang mga Inca. Sumala sa magsusulat sa kasaysayan nga si Garcilaso de la Vega, anak sa usa ka prinsesa sa Inca ug Katsila nga kabalyero ug tag-iyag yuta, sumala sa sugilambong, ang orihinal nga Inca, nga si Manco Capac, uban sa iyang igsoong babaye/pangasaw-onon, gipadala sa iyang amahan, ang diyos nga adlaw, ngadto sa Lake Titicaca, sa pag-usa sa tanang tawo ilalom sa pagsimba sa adlaw. Karong adlawa, kining maong sugilambong ginaasoy gihapon ug balik ngadto sa kabataan diha sa pipila ka tunghaan.

Apan, kon subayon gayod tingali ang mga Inca nagagikan sa usa sa mga tribo sa Lake Titicaca, ang mga Tiahuanaco. Sa ngadtongadto, ang nagkadakong imperyo mao nay midumala sa daghang organisado kaayong mga buhat sa nakonkista nga mga tribo, nagpadako ug naghingpit sa mga kanal ug mga terasa nga natukod na. Nanghawod ang mga Inca sa pagpatindog ug dagko kaayong mga tinukod. Adunay daghang ideya kon sa unsang paagi nakatukod ang ilang mga arkitekto ug mga kuta ug templo sa Sacsahuaman, nga nagbuntaog sa siyudad sa Cuzco gikan sa habog nga kapatagan sa bukid. Ang dagko kaayong 100-toneladang mga kolumna gisumpaysumpay. Walay miksklang semento ang gigamit sa pagsumpay niini. Ang mga linog wala makatarog sa lig-on kaayong pagkahaom nga mga batong tibuok nga makita diha sa mga bungbong sa karaang siyudad sa Cuzco.

Ang Naggilakgilak nga Templo sa Adlaw

Diha sa harianong siyudad sa Cuzco, ang mga Inca nag-organisar ug pundok sa mga saserdote alang sa pagsimba sa adlaw diha sa sinaw kaayong templo nga bato. Ang mga bungbong sa sulod gidayandayanan ug lunsay nga bulawan ug plata. Uban sa pundok sa mga saserdote, gitukod ang linain nga mga kombento, sama sa gitukod pag-usab nga kombento sa templo sa adlaw diha sa Pachácamac, sa gawas lamang sa Lima. Ang mga dalagang ulay nga talagsaon ang katahom gibansay ingon pa ka linghod sa otso anyos ang edad aron mahimong ‘mga dalagang ulay sa adlaw.’ Ang mga ebidensiya sa arkeolohiya nagpakita nga ang mga Inca usab nagtanyag ug tawhanong mga halad. Ilang gihalad ang mga bata ngadto sa apus, o bukid nga mga diyos. Ubay-ubayng mga lawas sa kabataan ang nakit-an diha sa nagyelong mga taluktok sa Andes.

Samtang ang mga Inca ug ang una pang mga tribo dili mahibalong mosulat, sila nakaugmad ug sistema sa paghimog mga rekord pinaagi nianang gitawag ug quipu. Kini maoy “usa ka gamit nga hinimo gikan sa usa ka dakong pisi nga may mas gagmayng lainlaig kolor nga mga pisi nga gikonektar ug gibalighotan ug gigamit sa karaang mga taga-Peru” ingong tabang sa paghinumdom alang sa gitudlong mga tigtipig sa mga imbentaryo ug mga rekord.​—Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary.

Sa Unsang Paagi ang Imperyo Nagpabiling Nagkahiusa?

Ang mapiotong mga balaod ug maayong pagkalarawng estratehiya lig-ong nagtukod sa usa ka sentral nga kagamhanan. Ang usa ka pangunang kinahanglanon mao nga ang tanan makakat-on sa Quechua, ang pinulongan sa mga Inca. Ang “Quechua,” nag-ingon ang librong El Quechua al Alcance de Todos (Quechua Within the Reach of Everyone), giisip nga mao “ang labing matukibon, labing daghang panaglainlain, maingon man ang labing elegante sa mga sinultihan sa Amerika del Sur.” Mao gihapon kini ang pinulongan sa duolan sa lima ka milyong tawo sa kabukiran sa Peru ug sa ubang minilyon sa lima ka nasod nga nahimong bahin sa imperyo. Usa ka pundok diha sa habagatan-sidlakan sa Lake Titicaca nagsulti gihapon ug Aymara, usa ka sinultihan nga gikan sa Quechua sa mga panahon una pa sa mga Inca.

Ang paggamit sa Quechua may epekto nga nagpahiusa sa halos 100 ka nakonkista nga mga tribo ug nahimong usa ka tabang sa curaca (lider) sa balangay nga maoy nangulo sa matag grupo. Ang matag pamilya aporan ug yuta nga tikaron. Human mabihag, gitugotan sa Inca ang lokal nga mga sayaw sa tribo ug mga pista sa pagpadayon ug pagtaganag mga dula sa entablado ug mga dula aron matagbaw ang tanang tawo nga nakonkista.

Ang Buhis nga Mita

Walay gigamit nga salapi ang tibuok imperyo, nga nagkahulogan nga ang bulawan, mismo, walay bili sa mga tawo. Ang pangdani niini mao nga kini nagpabanaag sa adlaw. Ang bugtong buhis nga gipangayo, ang mita (Quechua, “pulihay”), mao ang kinahanglanon nga magpulihay ang mga ginsakopan sa pagtrabaho nga pinugos sa daghang proyekto sa Inca sa paghimog dalan ug tinukod. Libolibong mga mamumuong Indian ang gipanawag sa balaod.

Gipahimuslan ang mga mamumuong mita, ang maestro nga mga magtutukod sa Inca naghimog sistema sa mga dalan kapin sa 24,000 kilometros ang gitas-on! Nagsugod gikan sa Cuzco, nagtukod ang mga Inca ug sistema sa mga dalan nga bato sa pagsumpay sa kinalay-ang mga lugar sa imperyo. Dinhi moagi ang bansayng mga magdadagan nga mensahero, nga gitawag mga chasqui. Sila may mga estasyon nga mga payag nga duolan sa usa ngadto sa tulo ka kilometros ang kal-ang. Sa dihang moabot ang chasqui uban sa iyang mensahe, ang sunod nga chasqui modagan tupad kaniya, sama sa usa ka magdadagan sa pasapasa. Sa paggamit niining sistemaha, ilang natadlas ang mga distansiya nga 240 kilometros sa usa ka adlaw. Wala madugay ang nagmando nga Inca may mga report gikan sa tibuok niyang imperyo.

Diha sa kadalanan, ang Inca nagtukod ug dagkong mga kamalig. Ginapuno kini kanunay sa mga abiyo sa pagkaon ug sapot nga gamiton sa mga sundalo sa Inca samtang naglakbay sa pagkonkista. Ang mga Inca naglikay sa gubat kon mahimo. Ginamit ang estratehiya, siya may mga sinugo nga gipadala sa pagdapit sa mga tribo sa pagpasakop ubos sa iyang pagmando, sa kondisyon nga dawaton nila ang pagsimba sa adlaw. Kon sila mosugot, sila tugotan sa pagpadayon sa kalihokan sa ilang kaugalingong tribo, nga gidumala sa hanas nga mga instruktor nga Inca. Kon sila dili mosugot, sila mahimong mga biktima sa mabangis nga pagkonkista. Ang mga kalaberang ulo sa kaaway gigamit ingong mga kopa alang sa pag-inom sa chicha, usa ka isog kaayong ilimnon nga hinimo gikan sa mais.

Ubos sa ikanuybeng Inca, si Pachacuti (gikan sa 1438 paunahan), ang iyang anak nga si Topa Inca Yupanqui, ug ang konkistador-estadista nga si Huayna Capac nga napasangkad ug dako sa imperyo ang mga utlanan niini ug nakaabot sa kinalay-ang bahin sa amihanan ngadto sa habagatan. Apan kini wala makalahutay.

Mga Manunulong Gikan sa Amihanan

Sa mga tuig 1530, ang Katsilang konkistador nga si Francisco Pizarro ug ang iyang mga sundalo miabot gikan sa Panama, nga nahaylo sa mga taho nga may bulawan niining wala-hiilhing yuta nga sa maong panahon nabungkag sa sibil nga gubat. Si Prinsipe Huáscar, legal nga manununod sa trono, naparot sa gubat ug gipriso sa iyang igsoon sa inahan nga si Atahuallpa, kinsa miabante paingon sa kaulohan.

Human sa lisod nga martsa ngadto sa interyor nga siyudad sa Cajamarca, si Pizarro ug ang iyang mga sundalo giresibi ug maayo sa mangingilog ug trono nga si Atahuallpa. Bisan pa niana, pinaagig paglipot milampos ang Katsila sa pagbira kaniya gikan sa iyang lahongan ug gibihag siya nga, sa samang higayon, gipamatay nila ang libolibo sa iyang nakurat ug wala makaandam nga mga sundalo.

Apan, bisan nga gibihag pa, gipadayon ni Atahuallpa ang sibil nga gubat. Siya nagpadalag mga mensahero ngadto sa Cuzco sa pagpatay sa iyang igsoon sa inahan nga si Inca Huáscar maingon man sa ginatos sa iyang harianong pamilya. Wala tuyoa, napadali niya ang plano ni Pizarro sa pagkonkista.

Nakakita sa kahakog sa Katsila sa bulawan ug plata, misaad si Atahuallpa sa pagpuno sa usa ka dakong lawak ug mga pigurin nga bulawan ug plata agig lukat sa pagbuhi kaniya. Apan kini wala magsilbi. Sa makausa pa nahitabo ang paglipot! Human nga gikamada ang gisaad nga lukat, si Atahuallpa, ang ika-13ng Inca, kinsa giisip sa mga monghe nga magsisimbag mga idolo, gibunyagan ingong Katoliko ug dayon giluok.

Ang Sinugdanan sa Kataposan

Ang pagdakop ug pagpatay kang Atahuallpa maoy usa ka makamatayng kaparotan sa Imperyo sa Inca. Apan gisuklan sa populasyong Indian ang mga manunulong, ug ang pagpinal sa imperyo milungtad ug laing 40 ka tuig.

Sa dihang miabot ang dugang mga sundalo, si Pizarro ug ang tanan niyang kasundalohan naghakabhakab sa pagsulong sa Cuzco aron mailog ang dugang bulawan sa Inca. Niining pagpangagpas ug bulawan wala maulaw ang mga Katsila sa mabangis nga mga buhat sa pagsakit sa pagkuha sa mga sekreto sa bahandi gikan sa mga Indian o sa paghadlok ug pagpatay sa tanang mosukol.

Giubanan sa igsoon ni Huáscar nga si Prinsipe Manco II, nga maoy mahimong sunod nga Inca (Manco Inca Yupanqui), miabante si Pizarro paingon sa Cuzco ug gikuha ang tanang dagkong bahandi nga bulawan niini. Ang kadaghanan sa bulawang mga larawan gitunaw nga gihimong baretang bulawan alang sa Espanya. Dili ikahibulong kon nganong naghakabhakab ang mga piratang Ingles sa pag-agaw sa mga barko sa Katsila nga nagkarga sa bililhong bahandi sa Peru! Dala ang hilabihan ka daghang bahandi, migikan si Pizarro paingon sa kadaplinan sa dagat, diin sa 1535 iyang gitukod ang siyudad sa Lima ingong sentro sa iyang kagamhanan.

Si Manco Inca Yupanqui, sa maong panahon bug-os nga nadan-agan sa kahakog ug paglipot sa mga konkistador, nag-organisar ug pag-alsa. Ang uban usab mialsa batok sa Katsila, apan sa kataposan ang mga Indian miatras sa hilit nga mga lugar aron sa pagsukol taman sa ilang mahimo. Tingali usa niining luwas nga dalangpanan mao ang sagradong siyudad sa Machu Picchu nga natago halayo didto sa kabukiran.

Ang Kataposang Inca

Sa kataposang lihok, si Tupac Amarú, usa ka anak ni Manco Inca Yupanqui, nahimong Inca (sa 1572). Mao nay migahom karon ang Katsilang mga gobernador sa Peru. Nagtinguha si Gobernador Toledo sa paglaglag sa mga Inca. Uban sa dakong kasundalohan, iyang gisulong ang lugar sa Vilcabamba. Si Tupac Amarú nadakpan sa lasang. Siya ug ang iyang mabdos nga asawa gidala sa Cuzco aron patyon. Usa ka Can̄ari nga Indian maoy miisa sa sulab diha kang Tupac Amarú. Ang libolibong mga Indian nga nagtipon sa plasa midanguyngoy sa madungog nga kasubo samtang sa usa lang ka pagtigbas napunggot ang ulo sa ilang Inca. Ang iyang mga kapitan gisakit hangtod sa kamatayon o gibitay. Pinaagi sa mabangis kalit nga pagpahamtang, ang pagmando sa mga Inca natapos.

Ang tinudlong mga gobernador, uban sa daghang Katolikong mga monghe ug mga pari, anam-anam nga nagpakaylap sa ilang impluwensiya, maayo ug daotan, sa mga Indian, kinsa sa dugay na kaayong panahon gilantaw lamang ingong mga ulipon. Daghan ang gipugos sa pagtrabaho diha sa mga mina sa bulawan o plata, ang usa niini mao ang usa ka bukid nga tugob sa platang mineral, nga nahimutang sa Potosí, Bolivia. Aron mabuhi sa dili-tawhanon nga mga kahimtang, ang gimaltratong mga Indian napugos sa paggamit sa dahon sa coca alang sa makapapunaw nga epekto niini. Sukad sa sinugdan sa ika-19ng siglo lang nga nakabaton ug independensiya ang Peru ug Bolivia gikan sa Espanya.

Modernong-Adlawng mga Kaliwat sa mga Inca

Unsay kahimtang sa mga kaliwat sa Inca niining modernong panahon? Ang Peruvianong kaulohang siyudad sa Lima, sama sa ubang daghang modernong mga siyudad, puno sa milyonmilyong lungsoranon. Apan sa gawas sa mga lalawigan, may mga panahon nga daw mihunong pag-andar ang relo sa usa ka gatos ka tuig sa miagi. Daghang hilit nga mga baryo gimandoan gihapon sa Katolikong mga pari. Alang sa mag-uumang Indian, ang Katolikong simbahan diha sa plasa sa baryo mao ang atraksiyon sa sentro. Ang daghang rebulto sa gibistehag-maayo nga mga santo, ang lainlain ug kolor nga mga suga, ang bulawang altar, ang nagsigang mga kandila, ang mistikong mga seremonya nga giyamyam sa pari, ug ilabina ang mga sayaw ug mga pista​—kining tanan nagtagana sa iyang panginahanglag kalingawan. Apan ang maong makadani-sa-mata nga mga kalingawan wala gayod makapahunong sa karaang mga patuotuo. Ug ang paggamit sa dahon sa coca, nga gituohang adunay mistikong mga gahom, may impluwensiya gihapon sa kinabuhi sa daghan.

Tungod sa ilang walay kahadlok nga disposisyon, kining mga kaliwat sa mga Inca​—nga daghan karon mga mestiso​—nakapreserbar sa ilang mabulokong mga sayaw ug naandang huaino nga musika. Bisan pa kon maulawon sila sa sinugdan sa mga dili-kaila, ang ilang kinaiyanhong pagkamaabiabihon makita. Alang niadtong kinsa personal nga nakaila niining mga kaliwat sa Imperyo sa Inca​—kinsa nakaobserbar sa ilang adlaw-adlawng pangamas aron mabuhi ug paningkamot sa pagpakitag personal nga pagtagad ug kabalaka​—ang ilang kasaysayan tinuod gayod nga makagisig kasingkasing!

Edukasyon nga Nagahatag ug mga Kausaban

Diha sa usa ka interbiyo uban sa Pagmata!, si Valentin Arizaca, usa ka kaliwat sa Aymarag-sinultihang mga Indian gikan sa baryo sa Socca sa Lake Titicaca, nag-asoy: “Sa wala pa ako mahimong usa sa mga Saksi ni Jehova, Katoliko ako sa ngalan lamang. Uban sa akong pipila ka higala, gipadayon ko ang daghang paganong mga batasan. Nagmama usab ako sa dahon sa coca, apan karon gihunong na nako kana.”

Nahinumdom pag-ayo sa daghang patuotuo nga nagpahadlok kanunay kaniya nga makapasuko sa mga apus, si Petronila Mamani, 89 anyos, miingon: “Kanunay akong motanyag ug mga halad sa paglukmay diha sa bukid nga mga diyos ug sa pagpaseguro sa akong kapangabuhian. Dili ko gayod gusto nga masuko sila ug ipangarisgo ang mosangpot nga mga hampak. Karon, sa akong tigulang nga edad, ako nakakat-on sa pagtan-aw sa mga butang sa lahi nga paagi. Tungod sa Bibliya ug sa mga Saksi ni Jehova, wala na nako kanang kaisipana.”

Ang mga Saksi ni Jehova nagtudlo sa daghang Quechua- ug Aymarag-sinultihang mga Indian sa pagbasa. Sila, sa baylo, nagtudlo sa uban sa Bibliya. Niining paagiha libolibong mga Inca ug Katsilang mga Indian gitudloan ug maayo aron sa pagpauswag sa ilang mga kinabuhi. Sila usab nagpakakat-on sa saad sa Diyos diha sa Bibliya bahin sa usa ka bag-ong kalibotan sa hustisya, pakigdait, ug pagkamatarong, nga sa dili madugay pagatukoron ibabaw sa tibuok yuta.​—2 Pedro 3:​13; Pinadayag 21:​1-4.

[Footnote]

[Mga mapa sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Bulawanong Imperyo sa mga Inca

AMERIKA DEL SUR

Cuzco

Potosí

INCA EMPIRE

CARIBBEAN SEA

DAGAT PASIPIKO

COLOMBIA

ECUADOR

ANDES

PERU

Cajamarca

Lima

Pachácamac

Vilcabamba

Machu Picchu

Cuzco

Lake Titicaca

BOLIVIA

CHILE

ARGENTINA

[Hulagway sa panid 16]

Ibabaw: Ang orihinal nga templo sa adlaw nagsilbing haligi niining Katolikong simbahan sa Cuzco

[Hulagway sa panid 16]

Wala: Sa wala pa ang Inca nga mga larawan sa kinatawo sa lalaki diha sa templo sa Chucuito

[Hulagway sa panid 16]

Tuo: Ang dugo sa mga halad sa Inca ming-agay niining mga kinulit nga bato

[Hulagway sa panid 17]

Tuo: Tinubigang mga terasa sa Machu Picchu, duol sa Cuzco

[Hulagway sa panid 17]

Ubos: Talan-awon nga makita diha sa usa ka karaang pultahan sa Machu Picchu

[Hulagway sa panid 17]

Ubos nga tuo: 100-toneladang mga bloke sa kuta-templo sa Sacsahuaman