Usa ka Tibuok-Yutang Pagkahagsa
OKTUBRE 19, 1987, maoy katingalahang adlaw sa atong planeta. Niadtong adlawa gimakmak sa usa ka bagyo ang tibuok nga yuta ug nadaot ang dinosenang kanasoran. Apan ang bagyo walay hangin. Walay ulan nga mibundak, walay mga balay nga gipadpad, walay gipatay. Niadtong adlawa ang dahunog sa pagkahagsa nadungog sa tibuok nga kalibotan, ug sa kadiyut nga panahon ang midasmag nga toro o charging bull nahimong di-kapugngang oso o runaway bear.
Mga bagyo nga walay hangin? Mga toro nga nahimong mga oso? Sumala sa tingali imo nang nasayran, kining bagyoha walay labot sa klima sa yuta apan, hinunoa, sa ekonomiya niini. Ang Oktubre 19 mao ang adlaw sa karon gibantog nga Paghagsa sa 1987, sa dihang ang baligyaan sa aksiyon o stock market sa Wall Street mihimo sa pinakalalom, pinakatulin nga pagtidlom sa iyang kasaysayan, nga nakapalisang sa tibuok nga kalibotan. Ang baligyaan wala na modasmag paingon sa taas sa prisyo (usa ka “bull market”) ug temporaryong midalagan paingon sa ubos (usa ka “bear market”).
Bisan tuod ang paghagsa walay tinuod nga tingog ug ang oso walay tinuod nga mga kamas, ang mga biktima maoy tinuod. Ang usa ka reporter sa Zurich nakadungog sa usa ka lalaki nga mipatugbaw, “Bangkrap na ako, bangkrap na gayod ako,” ug miingon nga ang hitsura sa mga tawo sa pinansiyal nga distrito nga nagbasag mga peryodiko samag nagbasa sa ilang kaugalingong mga obituwaryo o balita sa pagkamatay. Sa Hong Kong ang kalisang migrabe kaayo nga ang baligyaan gisirhag upat ka adlaw. Kadto ang pinakadaotang kahimtang kay sa ubang baligyaan tungod sa paghagsa, nga nawad-ag mga 33 porsiento sa prisyo niini. Ang usa lamang ka negosyante sa Hong Kong nawad-ag $124 milyon. Sa New York ang usa ka 63-anyos nga biyuda nakadiskobre nga ang paghagsa wala lamang maghanaw sa bili sa iyang portfolio sa stocks apan siya sa maong panahon utangan sa iyang broker sa kapig $400,000!
Milyonmilyon nga Mas Kabos
Si Helmut Schmidt, kanhi chancellor sa West Germany, miingon diha sa Die Zeit, usa ka Alemang mantalaan: “Ang pag-unlod sa mga baligyaan sa aksiyon sa tibuok kalibotan sa kapig $1 trilyon naghimo sa 100 ngadto 200 milyong panimalay sa Kasadpan nga mas kabos kay sa gituohan nila sa wala pa ang paghagsa.” Apan ang paghagsa dili limitado sa Kasadpan. Ang mga baligyaan nangapukan samag mga domino sa Hong Kong, Tokyo, Singapore, Taiwan, Australia, South Africa, ug Latin Amerika, ingon man sa Uropa ug sa Amerika del Norte.
Ang Le Quotidien sa Paris nagdala sa tataw nga pangunang-ulohan “LE CRASH.” Ang Cambio sa Lima, Peru, nagmantala “KALISANG SA NEW YORK, TOKYO UG LONDON!” Ang The Australian Financial Review sa Sydney nagpatuo nga ang Wall Street “napukan uban sa lagubo nga motumbas sa pagkahulog sa usa ka patayng toro gikan sa Empire State Building.” Apan sumala sa gipunting sa kanhing chancellor nga si Schmidt, kining nahagsang mga baligyaan labaw pag kahulogan kay sa nagkalandrakas nga mga numero ug nagsiyaok nga mga pangulong-ulohan. Ang paghagsa nagkahulogan sa tinuod nga mga alkansi alang sa daghan nga kinahanglang magbaligya sa ilang mga aksiyon sa ubos nga mga prisyo. Ang mga tinigom sa kinabuhi, mga pondo sa pensiyon, mga tinagoan alang sa pagretiro, mga plano sa pagpalit ug balay, mga plano alang sa pag-atiman sa mga anak—ngatanan dali nga madaot sa pinansiyal nga bagyo.
Ang pagkamalaomon sa dimapugngan nga bull market nga mitultol sa paghagsa nakapagrabe sa kahimtang. Ang gidaghanon sa direktang mga kapitalista sa U.S. stock market hapit midoble tali sa 1975 ug 1985. Ang gidaghanon niadtong nanag-iyag stock o aksiyon nga dili direkta pinaagi sa mga pondo sa pensiyon, mga kompaniya sa seguro, ug mga bangko miuswag sa samang yugto sa duolag 35 milyon. Ang midasmag nga toro nga baligyaan o charging bull market nakadanig mga kapitalista sama sa mga langaw nganha sa dugos. Daghan ang namuhunan nga ulahi kaayo, mibayad ug mahal kaayo, ug wala makagawas sa igong katulinon.
Lain nga Depresyon?
Samtang ang balod sa paghagsa migawas sa Wall Street ug mikanat sa tibuok nga kalibotan, ang mga tawo nahinumdom sa daot-ug-dungog nga laing tuig sa kasaysayan sa ekonomiya: 1929. Nianang tuiga, ang susamang paghagsa sa baligyaan sa aksiyon misangpot sa depresyon sa tibuok nga yuta. Ang kalibotan mokulismaot pa sa paghunahuna nianang yugtoa, uban sa mga linya alang sa tinapay, mga kusina sa sabaw, kaylap nga kawalay-trabaho, ug kakabos. Ang bag-ong paghagsa mosangpot ba sa susamang depresyon? Kon buot sabton, sa pinakadaotang adlaw sa 1929 nga paghagsa (Daotang Martes), ang baligyaan mius-os ug 12.8 porsiento. Apan sa Daotang Lunes sa 1987, kana mitidlom ug 22.6 porsiento. Ang usa ka pangunang-ulohan sa New York Times sa Oktubre 20, 1987, nangutana, “Ang 1987 Motumbas ba sa 1929?”
Ang tubag, sa dakong kahupayan sa kapid-ang mga tawo, misangpot nga dili. Halos duha ka tuig human sa Daotang Lunes, daghang eksperto nga nagsurbi sa malungtarong kadaot nga gipahinabo sa bagyo nakadiskobre nga kadto gamay ra. Ang ekonomiyang U.S. nag-uswag pa. Ubos ang proporsiyon sa walay-trabaho. Kon buot sabton, bisan human sa Daotang Lunes ang baligyaan mao lamay 4 porsiento nga mas ubos kay sa usa ka tuig nga miagi; kana nakatapos pa sa tuig nga abanteg diyutay.
Daghang eksperto nag-isip sa Daotang Lunes nga usa ra ka pagbuto sa bula, usa ka pagtul-id nga gikinahanglan kaayo sa miburot nga mga prisyo sa aksiyon sa baligyaan. Kon ang paghagsa may malungtaron mang kabilin, kadto mao ang kinalabwang pagkalagiw sa daghang tawo gikan sa baligyaan. ‘Dili na gayod mausab,’ sila nanumpa. Daw ilang gitinuod kana.
Nagpasabot ba nga dili hinungdanon ang Daotang Lunes? Halayo kana! Gibati sa pila ka eksperto nga ang paghagsa angay isipon nga pasidaan, nga kana nagpadan-ag sa pila ka laglom nga depekto nga naggikan sa Wall Street latas sa ekonomiya sa kalibotan. Apan gipamatian ba sa kalibotan sa linangkob ang pasidaan? Wala sumala sa usa ka propesor sa ekonomiya, kinsa misulti sa Time nga magasin: “Kini nahisamag hubog nga mga tin-edyer nga nagamaneho sa usa ka kotse ug nagahunahuna nga tungod kay nakatahas sila sa kataposang kurbada, sila makatahas usab sa sunod nga kurbada.”
Apan unsay deperensiya sa Wall Street? Mahagsa ba kini pag-usab? Ug maapektahan ka ba niini sa personal?