Sa Unsang Paagi Apektado Ka sa Wall Street?
ANG ekonomiya o economics gitawag nga laay nga siyensiya. Bisan pa niana, kini maoy siyensiya nga makatandog sa kinabuhi natong tanan. Ang mga prisyo nga ibayad nimo sa tindahan, ang pagkanaay trabaho, ang mga serbisyo nga ginatagana sa gobyerno sa inyong nasod—kining tanan nagadepende sa kalig-on sa ekonomiya sa imong nasod.
‘Apan unsay labot niana sa Wall Street?’ mangutana ang pipila. ‘Layo kaayo kana mao nga way bili kana kanako.’ Aw, ang baligyaan sa aksiyon o stock market maoy samag salamin sa ekonomiya. Ug karong adlawa ang mga nasod sa kalibotan nagasaliganay kaayo nga walay usa ka ekonomiya nga usa ka isla.
Usa ka Tibuok-Yuta nga Ekonomiya
Ang presidente sa American Stock Exchange miingon nga ang kalisang sa Black Monday o Daotang Lunes “nagpatataw kaayo nga walay nasod ang bug-os makagahom sa kaugalingong dulnganan niini.” Sa Italya ang usa ka magsusulat sa La Repubblica nagpahayag niini: “Ang mga bulohisan sa Kasadpang Alemanya gahapon, ang Latin Amerikanhon nga utang karong adlawa, ug . . . balaod sa Kongreso sa T.B. ugma maoy mga hitabo nga sa nangagi nahilain sa usag usa o nagkalambiggit lamang sulod sa taastaas nga panahon. Karong adlawa sila nalambiggit dihadiha. Aron maamgohan kini, sulod lamang sa lawak baligyaan sa usa ka dakong internasyonal nga bangko, diin ang usa ka matang sa elektronik nga salakwanang gikonektar sa adlaw ug gabii sa tanang baligyaan sa kalibotan.”
Unsang nasora, unsang ekonomiyaha, ang makaangkon nga nahilain gikan niining tibuok-yuta nga sistema nga konektado ug nagasaligay sa usag usa? Aprikanhong kanasoran? Ang mga editor sa usa ka binulang basahon sa negosyo nga nagabantay sa Aprikanhong ekonomiya nagaingon nga “ang Aprikanhong mga ekonomiya dali kaayong maapektahan sa gawasnong mga “pagtay-og.” Komosta ang kanasoran sa Latin Amerika? Ang usa ka editor sa Jornal do Brasil miingon nga ang krisis sa stock market maoy bahin sa usa ka internasyonal pinansiyal nga krisis. Komosta ang Tungang Sidlakan? Ang diputado nga editor sa Ma’ariv sa Tel Aviv nagsitar sa usa ka panultihon sa kanhi primer ministro sa Israel: “Kon sip-onon ang Amerika, ang Israel mangatsi.”
Nan, kinsa ang luwas sa ekonomikanhong mga bagyo karong adlawa? Kon sultihan ang usa ka pasahero nga nagpainit ibabaw sa usa ka andana sa barko nga nabuslot ang lawas sa barko sa ubos, makataronganon ba nga siya mobating layo sa peligro kay ang buslot layo ra man kaayo? Dili; konektado ang tanang bahin sa barko—walay usa nila ang nagalutaw nga inusara. Kana ikasulti usab mahitungod sa mga ekonomiya sa kalibotan. Ang suliran sa usa ka ekonomiya magpasabot sa suliran alang nimo.
Peligrosong Katubigan Alang sa Gagmayng mga Isda
Human sa paghagsa, ang gagmayng mga tigpamuhunan namiya sa baligyaan nga nagpanon. Ang paggawas sa panonpanon nagpasabot sa grabeng mga alkansi sa industriya sa pangahente o brokerage, nga nakaagom sa mga 25,000 ka pagpalagpot sa trabaho tapos sa paghagsa. Apan kana nagpasabot sa labi pang dakong suliran alang sa baligyaan sa aksiyon mismo.
Unsay nakapalisang sa daghang tigpamuhunan pahilayo sa Wall Street? Dayag, dakog kalabotan niana ang paghagsa. Apan sa ubang mga paagi usab, ang Wall Street daw nahimong dili-maayong palibot alang sa gamayng tigpamuhunan, sama sa katubigan nga peligroso nga langoyan sa gagmayng mga isda. Sa daklit susihon nato ang tulo sa mga kiling nga nakaabag niini: ang pagkompiyutir, ang patuyang nga pagpalit sa aksiyon, ug ang sobrang pagpangutang.
Ang mga Makina Mao ba ang Nagdumala sa Pasundayag?
Ang Daotang Lunes maoy daotang adlaw alang sa mga kompiyutir. Ang dakong balod sa patigayon niadtong adlawa labaw sa ilang madumala. Sa tibuok nasod, ang mga ahente nagtan-aw uban sa nagpahiping kasuko samtang ang ilang mga terminal nagpakidlap sa eskren nga punog markang kuwestiyon o blangko lamang. Sa sentro sa bagyo, ang New York Stock Exchange, ang paghagsa nakasira sa halos tanan nga bahin sa sistema. Apan gibati sa daghan nga ang mga kompiyutir dili kay mao ra ang mga biktima sa paghagsa kondili sa pagkatinuod maoy mga konsabo sa pagpatungha sa pagkapagkapag sa pamaligya. Ang usa ka tawo nagpahayag niini ngadto sa The New York Times: “Kini mao lamay mga kompiyutir nga nagabaligya ngadto sa mga kompiyutir.”
Hinuon, kana dili gayod tinuod. Apan sa pila ka komplikadong mga paagi sa pagbaligya nga gipalabi sa dagkong institusyonal nga tigpamuhunan, ang mga kompiyutir awtomatiko nga matandog sa mga kahimtang sa baligyaan—sama sa pag-us-os sa prisyo sa usa ka aksiyon—nga magsugyot ngadto sa ahente kon unsay iyang buhaton. Ang suliran mao, siya walay panahon sa paglalis sa mga sugyot sa iyang kompiyutir. Busa, ang mga kompiyutir makahikay sa mga panon sa mga negosyante sama sa usa ka tropa sa mga mananayaw. Sundon nila ang ilang mga kompiyutir nga dungan, nga magmugnag dagko kaayong balod sa pamaligya nga sa baylo mopatunghag ubang mga balod sa pamaligya. Busa ang mga kompiyutir tingali nakapadako sa paghagsa, sama rang ang lanog sa public-address system makapadako sa lanog nga mahimong siyaok nga makabungol. Gibasol sa pipila ang mga kompiyutir sa 300 puntos sa 508-puntos nga pag-us-os.
Ang mga kompiyutir tingali bililhon kaayo sa baligyaan sa aksiyon, apan kana naghimo sa gamayng isda nga mibating labi pang gamay niadtong Daotang Lunes. Ang indibiduwal nga mga tigpamuhunan dili gani makatawag sa telepono sa ilang mga ahente aron ibaligya ang ilang mitidlom nga mga aksiyon. Kasamtangan, ang dagkong mga tigpamuhunan uban sa ilang gipadagan-sa-kompiyutir nga mga programa sa pagbaligya nagdiskarga sa ilang mga aksiyon nga pakyaw.
Usa ka Malisangong Pagtukob
Daghan ang nabalaka, usab, nga ang dagko-ug kasarangag-gidak-ong mga isda nalambiggit sa malisangong paningaon latas sa ubay-ubayng katuigan, nga nagtukbanay sa usag usa sa makig-awayon nga pagpanag-iya ug may-tubong mga pagpalit sa aksiyon. “Ang mga tawo nagapalit sa mga kompaniya karong adlawa sa paagi sa pagpalit nilag mga aksiyon sa nangagi,” matud sa usa ka retiradong magbabangko sa pamuhunan nga giinterbiyo sa Pagmata!
Ang leveraged buyout, o LBO o may-tubong pagpalit sa aksiyon, popular kaayo sa Wall Street. Ang usa ka kompaniya nagagamit sa “leverage” (dagko kaayong mga kantidad sa hinulaman nga kuwarta nga napatungha pinaagi sa, pananglitan, pagbaligyag junk bonds) aron “ipalit” sa laing kompaniya pinaagi sa paghurot pagpalit sa talagsaong mga aksiyon niini. Sa dihang ang tumutukob nakapalit na sa tukbonon niini, kini maghiwa ug magbaligya sa mga hiniwa aron ibayad nianang utanga. Busa ang tumutukob basin mosangpot nga nanag-iya sa nahibilin nga libre! Pinaagi sa pagbaligyag junk bonds, ang gagmayng mga kompaniya makatukob sa mga dagko, sama sa mga bulinaw nga motukob sa mga iho.
Ang mga transaksiyon sa pagbanos sa pagpanag-iya mopatunghag halos dikatuohang mga gidaghanon sa kuwarta alang sa mga bangko, mga abogado, ug mga negosyante nga naghikay sa mga transaksiyon. Sa usa ka higanteng LBO sa hinapos sa 1988, ang mga bayad ngadto sa mga bangko ug mga magtatambag lamang maoy hapit $1 bilyon. Ang pila ka tawo nga nabantog ingong mga manunukob mikitag ginatos ka milyong dolyar sa pila ra ka tuig. Ang daghan kanila naproblema sa balaod.
Ang Sobrang Utang
Ang mga LBO usa ra ka ilustrasyon sa padayong paghigugma sa Amerika sa utang. Sa matag usa, ang mga Amerikano nagatigom lamag mga 5 porsiento sa ilang kinitaan. Ang mga taga Kasadpang Alemanya nagatigom sa mga 13 porsiento, ug ang mga Hapones nagatigom sa mga 17 porsiento. Ang paghigugma sa mga Amerikano sa credit card ug ang ‘palit karon, bayad sa ulahi’ nga pagtuo nahimong kasugiran. Ang mga korporasyong U.S. utangan sa kapig $1.8 trilyon, ug ang utang sa gobyerno maoy kapig $2.6 trilyon. Ang gobyernong U.S. nakahimo usab, sa walo ra ka tuig, sa pagkahimong kinadak-ang tigpautang sa kalibotan ngadto sa kinadak-ang mangungutang sa internasyonal nga patigayon niini. Ang usa ka magsusulat sa Globe and Mail sa Canada nagsumada sa polisa sa U.S. ingong “gasto, gasto, ug panghulam lamang.”
Ang pag-us-os sa negosyo magkahulogan nga dakong suliran alang sa mga korporasyong punog utang sa Amerika. Ang mga kompaniya nga napunog utang sa kalit mahimong huyang sa maong klima. Ang balod sa mga pakyas nga pagbayad ug mga pagkabangkrap mahimong mosunod. Ang mga bangko usab utangan: Sila mikitag binilyong dolyar sa peligrosong mga pahulam. Ang ginatos kanila naglisod, ug daghan ang napugos sa pagsira.
Ang utang sa tibuok-yutang gidak-on labi pang daotang tilimad-on: Ang kanasoran sa Ikatulong Kalibotan utangan sa makalilisang $1.2 trilyon. Nan, dili katingalahan nga ang magbabangko sa pamuhunan nga si Felix Rohatyn nagtulotimbang sa ekonomiya niining paagiha: “Nakalalang kita sa usa ka higanteng pinansiyal nga balayng karton. Kita nakabatog igong pasidaan bahin sa kahuyang niini.”
Ang Paggawas sa Panonpanon
Busa alang sa gamayng tigpamuhunan, ang Wall Street daw gigamhan sa pagbaligya pinaagi sa kompiyutir nga nakahimog dagko kaayong mga balod, nga ang dakong isda naningaon nga malisangon, ug sa waykinutobang bung-aw sa utang nga basin molamoy sa tibuok lim-aw. Katingad-an ba nga ang gamayng isda migawas gikan sa baligyaan?
Apan labaw pa kay sa kahadlok, adunay usa ka kiling nga nakaabog sa gagmayng mga tigpamuhunan gikan sa Wall Street. Kini gimandoan sa samang emosyon nga daw maoy nagadumala sa tibuok nga kalibotan niining mga adlawa. Unsa ba ang maong emosyon?
[Blurb sa panid 8]
Mga ginatos nga bangko sa U.S. naglisod, ug daghan ang napugos sa pagsira
[Kahon sa panid 6]
Usa ka Giya sa mga Pulong sa Wall Street
Kon unsay nagakahitabo sa Wall Street basin katingad-anan nimo kay ang pinansiyal nga kalibotan may kaugalingong pinulongan. Ang mosunod mao ang mubong panig-ingnan sa labing kasagarang mga pulong sa Wall Street.
◆ STOCK: Kon mopalit kag usa ka share of stock sa usa ka kompaniya, ikaw aktuwal nagapalit sa usa ka bahin nianang kompaniyaha. Kini usa ka paagi sa mga kompaniya sa pagpatunghag kuwarta. Panapanahon, ang mga nagbatog stocks makadawat ug gamayng porsiento sa ganansiya sa kompaniya, nga gitawag dividend.
◆ BOND: Ang laing paagi nga ang mga korporasyon magpatunghag kuwarta mao ang paghulam pinaagi sa pagbaligyag bonds. Kon mopalit kag bond sa usa ka kompaniya, ikaw nagapahulam nianag kuwarta. Ang kompaniya nagabayad sa paggamit sa imong kuwarta pinaagi sa mga bayad sa interes. Ang stocks ug bonds mohaom sa hinugpong nga pulong “securities.” Bisan tuod ang bonds kadaghanan dili mouswag sa bili sama usahay sa mahitabo sa stocks, kini kadaghanan giisip nga mas luwas nga pamuhunan. Ang usa ka eksepsiyon mao ang junk bond, usa nga giklasipikar sa opisyal nga paagi nga peligroso kaayo. Ang kompaniya nga nagaisyu niana lagmit kaayong dili makabayad, nga dili mobayad kanimo sumala sa gikasabotan. Ang mga tawo kadaghanan mopalit niana kay taas ug interes ang junk bonds.
◆ STOCK EXCHANGE: Usa ka organisadong subasta, o baligyaan, diin ang securities sama sa stocks ug bonds paliton ug ibaligya. Sa hawanan sa exchange, ang mga broker nagahimo sa palit ug baligya nga mga mando sa ilang mga kliyente, ang investors, ug bayran pinaagig komisyon.
◆ THE DOW: Nga minubo alang sa Dow Jones Industrial Average, kini ang labing popular nga tigpaila sa kahimsog ug bili sa New York Stock Exchange. Kini aberids nga gibase sa presenteng bili sa 30 industrial stocks. Kon mangutana ang mga tawo, “Unsay kahimtang sa baligyaan?” ang kasagarang tubag mao ang pagkutlo kon diin nagabarog ang Dow.
[Letrato sa panid 7]
“Nakalalang kita sa usa ka higanteng pinansiyal nga balayng karton. Kita nakabatog igong pasidaan bahin sa kahuyang niini.”—Magbabangko sa pamuhunan nga si Felix Rohatyn