Unsay Angay Nimong Mahibaloan Bahin sa Kuto
KAKURAT, kaulaw, ug mobating sad-an mao ang tipikanhong mga reaksiyon sa mga ginikanan kansang mga anak dunay kuto sa ulo. “Makauulaw kaayo kini,” miingon ang usa ka inahan, “tungod kay mobati ka nga maghunahuna ang mga tawo nimo nga ikaw hugawan.”
Apan may katarongan bang maulaw kon ang imong panimalay gikuto?
Tulo ka Matang
Ang kuto sa ulo maoy pino, walay pako nga mga insekto nga kasagaran moabot ug 1-2 ka milimetrong gitas-on, nga samag gidak-on sa lunga. Sila abuhon-nga-pagkaputi o kapehon ang kolor. Ang kaulawan nga nalangkit sa pagkaadunay kuto maoy gikan sa sayop nga pagtuo nga ang kuto motakboy lamang sa mga tawo nga wala magbatasan ug maayo mahinlong personal nga kahindikan. Apan, sa pagkamatuod, ang kuto mas gusto sa usa ka hinlo nga palibot, busa bisan kadtong maligo kada-adlaw matakboyan niini.
Gawas sa kuto sa ulo, dunay duha ka laing matang sa kuto nga komun sa tawo: ang tuma ug karapata. Ang karapata, nga mapasa pinaagi sa suod seksuwal nga kontak, makita diha sa dakog lugas nga buhok sa kinatawo, sa ilalom sa mga ilok, ug sa mga balbas ug mga bigote, ug usahay sa mga pilok. Mas mubo kini ug ang porma samag gamay nga kasag, busa tukma ang bansag niini, nga crab louse.
Ang tuma, dili sama sa kuto ug karapata, dili mopuyo diha sa mga tawo. Kini mopuyo sa mga besti duol sa panit ug mokamang sa lawas aron mokaon. Ang tuma kasagaran diha sa mga tawo nga naladlad sa nagdasok ug mahugaw nga mga kahimtang. Sa mga panahong miagi kini maoy tigdala sa ubay-ubayng mga sakit, lakip ang tipos, trench fever, relapsing fever, apan kini nga kamatay panagsa rang mapakaylap pinaagi sa tuma karong adlawa.
Unsa ka Kaylap ang Suliran?
Ang medikal nga basahong Archives of Dermatology miingon: “Ang pediculosis capitis [pagtakboy sa kuto] nahimong kaylap nga problema sa Tinipong Bansa, nga miabot sa epidemiya nga sukod diha sa ubang dapit.” Ang mga awtoridad sa panglawas nagbanabana nga sayis ngadto sa diyes milyones ka tawo sa Tinipong Bansa natakdan tuig-tuig.
Pinasukad sa mga pagtuon nga gihimo sa U.S. Centers for Disease Control, ubay-ubayng mga estudyante nga gisusi dunay kuto. Sa pagkamatuod, si Propesor David Taplin, sa University of Miami School of Medicine miingon: “Diha sa ubang dapit ang kaso may proporsiyon nga 40 porsiento.”
Bisan pa, ang kabalaka bahin sa taas nga kaso sa pagtakboy dili limitado sa Tinipong Bansa. Ang magasin sa siyensiya nga Discover mitaho: “Gikan sa Canada ug Chile, gikan sa Inglaterra, Pransiya, Italya, Sidlakang Alemanya, sa Sobyet Unyon, bisan sa Australia, miabot ang mga taho sa kuto nga mitakboy sa duolan sa 50 porsiento o kapin diha sa mga bata sa pipila ka mga tunghaan.”
Sa Unsang Paagi Sila Mapasa?
Sanglit ang kuto dili makalupad o makalukso, sila mapasa ilabina sa direktang kontak sa tawo nga kutoon, kasagaran pinaagi sa ulo-ug-ulo nga kontak. Ang pagdukiduki nga gihimo diha sa mga lawak sa tunghaan sa Pennsylvania nagpadayag nga 73 porsiento sa tanang mga gitakboyan nahimo niining paagiha. Ang uban nagtuo nga ang numero mas dako pa. Si Dennis White, direktor sa Arthropod-Borne Disease Program, New York State Department of Health, miingon: “Ang direkta nga kontak maoy hinungdan sa duolan sa 90 porsiento sa tanang mga pagtakboy.”
Ang ubang paagi nga matakdan ka ug kuto gikan sa usa tawo nga kutoon mao ang paghulamay ug sudlay, kimpit sa buhok, bandana, kalo, pugong sa buhok, towalya, mga headphone sa stereo, tabon sa ulo sa pagpangaligo, o ubang personal nga mga butang. Tungod kini kay ang kuto mabuhi hangtod sa 20 ka oras (ang uban nag-ingon nga 48) nga layo gikan sa gipuy-an.
Laing rason nga kaylap kaayo karon ang kuto mao nga daghang ginikanan wala magtagad sa problema. Si Deborah Altschuler, ehekutibong direktor sa National Pediculosis Association, nag-ingon nga “ang mga tawo kasagaran puliki kaayo sa paghinumdom sa paggugol ug panahon ug sa pagpaningkamot sa pagsusi kon dunay lusa (itlog sa kuto) ang ulo sa ilang mga anak.” Ang makasubong kamatuoran mao nga sa katuigan sa 1980 ang pagtakboy sa kuto maoy resulta sa pagkawalay-hibangkaagan ug kawalay-pagtagad.
Pagpanalipod sa Imong Pamilya
Ang pangunang simtoma sa pagtakboy sa kuto mao ang pangatol. Ang paak sa kuto mopagimok sa bagolbagol, nga mopahinabog pangatol ug usahay mamula. Magmatahapon kon makakita ka sa imong anak nga mangalot kanunay sa iyang ulo. Ang maampingon nga paghinguto nagkinahanglan ug kahayag ug lente. Sanglit ang kuto abtik man ug maglikay nga makit-an, pangitaa ang mga lusa, nga napilit sa lugas sa buhok duol sa bagolbagol. Ang lusa maoy gikan sa may pagkadalag ngadto sa kapehon ug kolor. Nailhan sa dermatologo ang labing menos 12 ka kondisyon nga komung masaypan nga gilusa. Busa, gamit ug lente alang sa bug-os nga paghinguto sa ulo. Tan-awa ang dapit sa palibot sa dalunggan ug sa tangkugo.
Kon makakitag kuto o lusa, ang pagtambal pinaagi sa linain nga bubho sa buhok, krem, o losyon (pediculicide) mopatay sa kuto. Aron dili mokaylap, ang tanan nga gikuto kinahanglang makadawat ug pagtambal sa samang higayon. Busa susiha ang enterong pamilya sa dili pa magsugod ug pagtambal.
Ang pediculicides dili makapatay sa tanang mga lusa nga mipilit sa buhok. Ang tanang nahibilin nga mga itlog mapusa sulod sa pito ngadto sa napulo ka adlaw, busa ang ikaduhang pagtambal sa pediculicide kinahanglan aron mapatay ang nahibilin nga lusa. Apan, matikdi ang panagana: Ang tanang pediculicides dunay gamay nga gidaghanon sa igpamatay ug insekto nga kon dili maayo ang paggamit, mopatunghag seryoso dili maayong mga epekto. Busa, sunda pag-ayo ang mga instruksiyon sa tiggama.
Kon dili mabatonan ang pediculicides sa imong dapit, laing kapiliang paagi sa pagtambal ang mahimong gamiton. Daghang awtoridad nagrekomendar sa pagkuha sa lusa pinaagi ug sulod. Dugang pa, ang medikal nga basahong Clinical Dermatology: A Color Guide to Diagnosis and Therapy nagsugyot: “Ang napilit kaayong mga lusa diha sa lugas sa buhok matunaw pinaagig panaptong binasa sa suka nga iputos sa ulo sulod sa 15 minutos.”
Ang mas epektibo pa mao ang pag-upaw sa ulo. Nakita usab sa uban nga ang pagbutang ug gamay nga kerosin sa bagolbagol sulod sa 15 ngadto sa 20 minutos mopatay sa kuto ug sa mga lusa. Apan, kinahanglang mag-amping, sanglit mopahinabog pangatol sa panit ang kerosin, ug kon kini makasulod sa mata, masakit kaayo kini. Ang kerosin makahilo usab kon hingoson, ug kini masunog kon duol sa kalayo.
Importante usab mao ang pagbutang ug pamatay sa kuto diha sa mga gamit sa higdaanan, besti, ug ubang personal nga mga butang. Labhi ug paugha sila diha sa init nga makina sa pagpauga sa labing menos 20 minutos aron mapatay ang kuto apil ang mga lusa. Gamiti ug vaccum ang mga kutson, mga muwebles, ug ubang mga kasangkapan nga dili malabhan aron mawagtang ang tanang buhi nga lusa o kuto. Ang pagtambal maoy makuti nga paagi, apan kini kinahanglan aron masanta ang pagdaghan sa lusa sa inyong pamilya.
Bisan imposible nga dili-matakdan sa kuto, imong makunhoran ug dako ang kalagmitan nga matakdan niini pinaagi sa pagsunod ug pila ka yanong mga giya. Dasiga ang imong mga anak nga dili maghulamay ug mga sudlay, mga brush, ug ubang personal nga mga butang nga daling makapasa ug kuto. Kon posible, patuloga ang imong mga anak sa separadong mga katre. Sapira ang taas nga buhok o hugponga aron dili kanunay nga magkadapat ang ulo. Ug sa kataposan, kon matakdan ang imong anak ug kuto, ayaw katarantar. Ang pediculosis talagsa ra nga mahimong usa ka seryosong sakit. Komun kaayo kini ug usa sa maayong pagkatagong mga sekreto sa lungsod.
[Kahon sa panid 26]
Usa ka Karaan nga Problema
Ang kuto sa ulo naghampak sa mga tawo sulod sa libolibong mga tuig. Ang The Medical Post sa Nobyembre 15, 1988, mitaho: “Ang mga kuto nakita nga napilit sa buhok sa mga mummy sa Ehipto, sa mga Indian niadto sa Columbia nga gikan sa Peru ug sa una-sa-kasaysayan nga mga Indian gikan sa habagatang-kasadpan sa Amerika.
“Unya sama karong adlawa, ang kuto walay pagtahod sa harianon nga dugo, ranggo, o relihiyosong debosyon.
“Daghan ang nakita niini diha sa mga sudlay ug sa mga sampol sa buhok gikan sa palasyo ni Herod, gikan sa karaang mga puloy-anan sa palibot sa Masada, ug sa mga langob sa Qumran diin ang mga linukot nga basahon sa Patayng Dagat, ang labing karaang manuskrito sa Bibliya, nadiskobrehan.”
Ang mga sulod nga gigamit sa libolibo ka tuig kanhi kaamgid kaayo sa mga sulod nga gigamit karong adlawa. Ang mga sulod hinimo gikan sa kahoy, apan dunay nakitang mga sulod nga garing sa karaang palasyo sa Megiddo. Sa dihang gisusi pag-ayo ang koleksiyon sa mga sulod sa museo, kini nakit-an nga may daghang kuto ug mga lusa.
Si Dr. Kosta Mumcuoglu, sa Hebrew University-Hadassah nga tunghaan sa medisina, miingon: “Sa pagtan-aw sa gidaghanon sa mga kuto ug sa mga lusa diha sa mga sulod, dayag nga kini sila maoy epektibo kaayong gamit sa pagkuha sa kuto.”
[Letrato sa panid 27]
Kuto (gipadak-an)
[Tinubdan]
Hulagway sa kortesiya sa Beecham Products U.S.A.