Pagdiskobre sa ‘Dagkong mga Reptil’ sa Kagahapon
INIGTINDOG nimo sa ngilit sa Red Deer River nga walog, habagatan ra sa lungsod sa Drumheller sa Alberta, Canada, ikaw nagatindog sa ngilit sa duha ka magkalain nga kalibotan. Kalebel sa mata, sa tanan nga direksiyon, mao ang dimatapos nga kaumahan sa trigo sa kapatagan sa Alberta. Apan inigdungaw sa mga pangpang abot sa uga ug umaw nga walog, mahanduraw sa mga bisita ang laing kalibotan nga layo kaayo sa ilaha—ang kalibotan sa mga dinosaur.
Niining waloga, uban sa titip nga kapangpangan sa daghag kolor nga mga hut-ong sa kabatoan, nakutkotan ang ginatos ka bukog sa dinosaur. Ang pila ka tawo niining dapita nagatawag sa umaw nga kapangpangan “the badlands.” Apan ang mga bisita, batag tigulang nga managsama, mapuno sa katingala inigtan-aw nila sa kabiling fossil sa pipila sa labing katingalahang mga hayop nga sukad nabuhi sa yuta.
Pagdiskobre sa mga Dinosaur
Una pa sa 1824, ang mga dinosaur wala hisayri sa tawo. Niadtong tuiga ang mga bukog sa ubay-ubayng matang sa napreserbar nga mga reptil nakutkotan sa Inglaterra. Ang Britanikong paleontologong si Richard Owen nagtawag niining mga hayopa nga Dinosauria, gikan sa duha ka Gregong mga pulong deinos ug sauros, nga nagkahulogang “makalilisang nga ibid.” Ang ngalan kasagarang gigamit hangtod niining adlawa, bisan pag ang mga dinosaur maoy mga reptil, sila dili mga ibid.
Sukad 1824, ang mga fossil sa dinosaur hikaplagan sa tanang kontinente. Ang rekord fossil, nga nahibilin diha sa mga hut-ong sa sedimentaryo, o gipahimutang sa tubig, nga bato, nagapaila nga may talagsaong kadagaya ug klase sa mga matang sa dinosaur sa usa ka panahon sa kasaysayan sa yuta nga gitawag Panahon sa mga Dinosaur. Ang pipila nagpuyo sa mamala, samtang ang uban nagpuyo sa kalapokan. Ang pipila tingali nagpuyo pa sa tubig, nga sama gayod sa hippopotamus karong adlawa.
Ang daghan kaayong bilin sa dinosaur—apil ang dili-bukog nga ebidensiya sama sa inagian—nakutkotan sa Dakong Sentral nga Patag sa Amerika del Norte. Ang kapatagan sa sentral Alberta nagpatunghag daghang bilin sa dinosaur, apil ang duolag 500 kompletong mga kalabera. Sa katuigang 1920, ang mga ekspedisyon nakadiskobreg mga bukog sa dinosaur sa Gobi nga Desyerto sa sentral Asia. Sa katuigang 1940 ang usa ka ekspedisyong Sobyet sa Mongolia nakadiskobreg kalabera sa dinosaur nga mga 12 metros sa gitas-on.
Niadtong 1986 ang mga siyentipiko sa Argentina nakadiskobre sa mga fossil sa usa ka mokaon-ug-tanom nga dinosaur sa Antarctica. Hangtod niadtong panahona, ang Antarctica mao lamang ang dakong yuta diin wala hikaplagi ang mga fossil. Una pa niadto, ang usa ka Amerikanong tigdukiduki nakakaplag ug mga bukog sa dinosaur sa North Slope sa Alaska. Latas sa miaging usa ka gatos ka tuig, ang mga deposito sa mga bukog sa dinosaur nakutkotan sa daghan kaayong dapit nga nadayag nga kaylap ang mga dinosaur sa dugay nga panahon sa nangagi.
Kanus-a ba Sila Nabuhi?
Ang mga dinosaur may dakong bahin sa kinabuhi sa yuta sulod sa ilang panahon. Apan unya sila napuo. Ang mga hut-ong sa bato nga dunay mga fossil sa tawo kanunayng makita sa ibabaw sa mga hut-ong nga dunay fossil sa dinosaur. Tungod niini, ang mga siyentipiko kadaghanan nagaingon nga ang mga tawo mitungha sa yuta nga ulahi.
Niining bahina ang librong Palaeontology, nga sinulat ni James Scott, nagaingon: “Bisan ang kinasayohang espisye sa Homo sapiens (tawo) nabuhi dugay pa human mahanaw ang mga dinosaur . . . Tapos itugot ang pagkiling (tungod sa paglihok sa yuta), ang mga batong may fossil sa mga tawo kanunay makita ibabaw niadtong nagapreserbar sa mga bukog sa dagkong dinosaur nga mga reptil ug kini nagpasabot nga ang naulahi maoy iya sa sayosayong panahon kay sa tawo nagapabilin.”
Sa walog nga Red Deer River, adunay hut-ong sa sedimentaryong bato nga dunay mga bukog sa dinosaur. Ibabaw lamang niini, anaay pulahon-brawong hut-ong nga nagasubay sa tabas sa kilid sa bukid. Ibabaw sa pulahon-brawong hut-ong mao ang hut-ong sa may pagkabrawong siltstone nga may mga fossil sa subtropikong mga pako, nga nagapaila sa init nga klima. Ibabaw niini, anaay ubay-ubayng hut-ong sa karbon. Sa ibabaw pa sa kilid sa bukid mao ang dagkoon-ug-granong mga hut-ong sa yuta. Walay mga bukog sa dinosaur sa bisan hain sa taastaas nga mga hut-ong.
Ang librong A Vanished World: The Dinosaurs of Western Canada nagaingon nga “ang tanan sa 11 ka dagkong matang sa mga dinosaur . . . wala na maglungtad sa kasadpang interyor sa susamang panahon.” Kini, ug ang kamatuorang ang mga bukog sa tawo wala hikaplagi kauban sa mga bukog sa dinosaur, mao ang hinungdan nga kadaghanang siyentipiko mihinapos nga ang Panahon sa mga Dinosaur natapos una pa motungha ang mga tawo sa talan-awon.
Bisan pa niana, angay matikdang adunay pipila nga nagaingon nga ang mga bukog sa dinosaur ug mga bukog sa tawo wala hikaplaging nagkauban tungod kay ang mga dinosaur wala magpuyo sa mga dapit nga gipuy-an sa tawo. Ang maong nagkasupak nga mga hunahuna nagapasundayag nga ang rekord sa fossil dili mopadayag nga dali kaayo sa iyang mga sekreto ug walay mausa sa yuta karong adlawa ang tinuod nasayod sa tanang tubag.
Mga Kinaiyahan
Mihinapos ang mga siyentipiko nga silangan sa Rocky Mountains sa Amerika del Norte, ang usa ka dako mabawng dagat kas-a naglungtad. Kining dagata maoy ginatos ka milya sa gilapdon, nga naggikan sa presenteng Artikong Dagat ngadto sa Mexico. Ubay sa patag nga kabaybayonan mao ang lunhaw, lapokong kalasangan. Ang mga fossil nagapaila nga daghang matang sa mga dinosaur milambo niining ekolohikanhong kahimtang. Ang edmontosaurus, usa ka may sungo sa itik nga dinosaur nga mga 9 metros sa gitas-on, dayag tigsabsab nga panonpanon sama sa baka latas sa kalapokan. Ang maayong-pagkapreserbar tulog-tudlong mga marka sa tiil ug ang sulod sa tiyan nga na-fossil miagak sa mga paleontologo sa maong konklusyon.
Ang laing ebidensiya nagapaila nga ang pila ka dinosaur nagpasundayag ug sosyal nga mga batasan. Lagmit sila tigtapok, tingali sa ginatos o labaw pa. Ang pagdiskobre sa sunodsunod nga hut-ong sa mga itloganan ug mga itlog diha sa samang dapit nagapaila nga ang pila ka dinosaur tigbalik sa samang mga dapit itloganan sa sunodsunod nga tuig. Ang mga kalabera sa batang mga dinosaur nga duol sa mga itloganan, nagaingon ang Scientific American, ‘lig-ong nagapaila sa sosyal nga kagawian sa mga anak ug nagapaila usab sa posibilidad sa pag-atiman sa ginikanan sa mga anak tapos sa ilang pagkapusa.’
Ang ebidensiya sa fossil sa ingon nagapasundayag sa daghan kaayo ug lainlaing mga dinosaur. Apan unsa ba gayod ang ilang hitsura? Sila bang tanan makahahadlok, higanteng mga hayop—“makalilisang nga mga ibid”? Nganong mopatim-aw nga sila nahanaw nga kalit kaayo?
[Picture Credit Line sa panid 3]
Smithsonian Institution, Washington, D.C.: Numero sa Letrato 43494