Ang Lainlaing mga Porma ug mga Gidak-on sa mga Dinosaur

SA TANANG matang sa kinabuhi nga karon puo na, ang mga dinosaur tingali ang labing nakapukaw sa handurawan sa mga tawo. Ang mga dinosaur kasagarang gihanduraw ingong dagko kaayo ug makalilisang. Sa dihang ang ngalan unang gimugna gikan sa Gregong mga pulong nga nagkahulogan nga “makalilisang nga ibid,” sila gihunahunang dagko nga makalilisang kay ang nasayrang mga fossil sa dinosaur dagko man.

Ang pila ka matang sa mga dinosaur dagko kaayo ug hadlok tan-awon, nga lagmit nagtimbang kapin sa pulo ka beses kay sa dakong Aprikanhong elepante. Bisan pa niana, latas sa tinagpulo ka katuigan, nakutkotan sa mga paleontologo ang mga bukog sa daghang mas gagmayng dinosaur. Ang pipila ingon ka dako sa asno, ug ang pipila ingon ka dako sa manok! Tan-awon nato ang pipila niining makaikag karaang mga reptil.

Mga Reptil nga Molupad

Usa ka katingad-ang matang sa karaang reptil mao ang pterosaur (“pak-ang ibid”), nga nagaapil sa pterodactyl (“pak-ang tudlo”). Apan kini sila dili mga dinosaur, ni sila mga langgam. Sila maoy molupad nga mga reptil ug giklasipikar kauban sa ubang reptil sama sa mga dinosaur ug mga buaya. Ang pipila kanila may mga bukhad sa pako nga 8 metros. Ang usang nadiskobrehan sa Texas niadtong 1975 nagapaila nga ang pipila may mga bukhad sa pako nga kapin sa 15 metros. Kini sila tingali mao ang kinadagkoang mga hayop nga sukad naglupad.

Bisan pag ang mga pterosaur may ngipon, bagolbagol, bat-ang, ug mga tiil sa luyo sa reptil, sila dili kaamgid sa reptilian nga mga dinosaur. Ug samtang sila mipatim-awng langgam nga may gahi aerodynamic nga mga pako, sila lahi kaayo. Samag mga langgam, ang mga pterosaur may mga bukog nga haguka ug pila ka maunat nga mga lutahan sa mga pako ug mga buolbuol. Ugaling lamang, ang mga pako sa langgam nagagamit ug mga balhibo inay membrane sama sa kahimtang sa mga pterosaur. Ug ang ikaupat nga tudlo sa pangunahang kulamoy sa pterosaur taas nga nagsuportar sa membrane sa pako. Sa langgam ang ikaduhang tudlo mao ang pangunang suportar sa pako.

Ang Ornithischians

Ang ornithischians (“bird-hipped”) maoy usa sa duha ka malangkobong klase sa mga dinosaur ingong matino sa estruktura sa ilang mga bat-ang. Kadtong sakop niining matanga may estruktura sa bat-ang nga kaamgid sa iya sa langgam apan, siyempre, dako pa kaayo. Ang pipila gagmay sa katibuk-ang gidak-on, ang uban dagko kaayo. Ang iguanodon miabot sa mga gitas-ong 9 metros. Ang mga kalabera sa ubay-ubayng matang sa hadrosaurs nagapaila sa sungo-sa-itik ibabaw ug ubos nga apapangig, nga daghag ngipon. Ang hadrosaurs lagmit bipedal, nga naglakaw o nagdalagan sa duha ka tiil. Ang pipila kanila miabot sa mga gitas-ong 10 metros.

Ang stegosaurs maoy usa ka grupo sa ornithischians nga may dagko bukogong mga kapay nga nagpaubos sa bukobuko. Sila naglakaw nga gigamit ang tanang upat ka tiil ug duolag 6 metros sa gitas-on, ug 2.4 metros sa gihabogon diha sa may bat-ang. Dili pa dugay, gihunahunang ang bukogong mga kapay sa bukobuko dili lang panalipod kondili usa ka bahin sa sistemang nagpabugnaw sa ilang lawas. Ang mga batiis sa likod bug-at ug samag-elepante, samtang ang mga batiis sa atubangan mas gagmay, nga tungod niana ang gamayng ulo napaubos sa yuta. Ang ikog may tag-as, bukogong mga tusok nga mibukad gikan sa tumoy.

Ang kataposang grupo sa ornithischians​—nga kanat sa tibuok nga yuta​—mao ang ceratopsians, o sungayang mga dinosaur. Sila nagkalainlain gikan sa 1.8 metros ngadto 8 metros sa gitas-on. Sama sa Aprikanhong rhinoceros, ang maong may-armadurang “mga tangke” dunay dakong bagolbagol nga pakapin nga nahimong timaan nga salipod sa liog. Ang tulog-sungay nga bersiyon, ang triceratops, maoy kasagaran sa kalibotan sa dinosaur. Ang duha ka sungay ibabaw sa mga mata mitubo abot ug 0.9 metros sa gitas-on. Ang ubay-ubayng fossil sa triceratops nakaplagan sa Red Deer River nga walog sa Alberta.

Ang Saurischians​—Higanteng mga Dinosaur

Ang laing malangkobong matang sa mga dinosaur nailhang saurischians (“lizard-hipped”), nga may mga estruktura sa bat-ang nga sama sa iya sa mga ibid, bisan pag, sa makausa pa, labi pang dagko. Mohaom sila sa kasagarang ideya sa mga dinosaur: dagko kaayo ug makahahadlok. Apil kanila mao ang apatosaurus (nga sa nangagi gitawag brontosaurus), usa ka dinosaur nga tigkaon sa tanom nga naglakaw nga gigamit ang tanang upat ka tiil. Kini miabot sa mga gitas-on nga 21 metros ug may timbang nga mga 30 tonelada. Ang maong mga dinosaur nakutkotan sa Amerika del Norte ug sa Uropa.

Ang samang higanteng diplodocus maoy sama sa halas, nga taas ug liog ug ikog apan may mga tiil. Kini ang labing taas nga dinosaur nga nasayran, nga moabot ug mga 27 metros, nga may timbang nga menos kay sa apatosaurus. Nga nakutkotan sa Amerika del Norte, ang diplodocus may mga bangag sa ilong sa ibabaw sa ulo niini, nga tungod niini kini makatuslob sa iyang ulo nga halos bug-os.

Unya anaa ang brachiosaurus. Ang usa ka kalabera nga nakaplagan sa Tanzania nakaabot sa gitas-ong 21 metros. Gibanabana nga ang pipila mitimbang ug kapin sa 85 tonelada. Ang ilang tindog maoy 12 metros, nga may lawas nga nagpaubos paingon sa ikog, nga samag giraffe.

Niadtong 1985 ang fossil nga vertebrae nga talagsaon ang gidak-on nakutkotan sa New Mexico, U.S.A. Ang curator sa New Mexico Museum of Natural History nagngalan niana nga seismosaurus. Ang hayop gibanabanang duolag 30 metros sa gitas-on ug may timbang nga tingali usa ka gatos ka tonelada!

Ang bangis-ug-hitsurang tyrannosaurus rex (“tyrant-lizard king”) maoy mga 3 metros sa gitas-on diha sa bat-ang. Kon magtindog, kini mosukod sa mga 6 metros nga gihabogon. Kini duolag 12 metros sa gitas-on. Ang iyang ulo abot ug 1.2 metros sa gitas-on, ug ang dakong baba niini nasangkapan sa daghang tag-15 sentimetrong talinis ug tumoy nga ngipon. Ang mga tiil sa luyo samag-elepante, samtang ang mga tiil sa pangunahan gagmay kaayo. Ang dako kaayo samag-ibid nga ikog nagpataas sa sampot. Inay sa paglakaw nga tul-id, karon gihinapos nga ang mga tyrannosaurs naghupot sa ilang mga lawas nga pababag, nga nagtimbang sa gibug-aton sa ilang lawas sa ilang taas nga ikog.

Nagkabalhing Talan-awon

Dayag gikan sa rekord fossil nga ang mga dinosaur dagayang naglungtad sa tibuok nga yuta, sa karaang kahimtang sa yuta nga dugay nang nahanaw. Apan kining katingad-anang mga linalang, uban sa dimaihap nga laing mga matang sa kahayopan ug tanom, napuo na. Bahin sa kon kanus-a kining mga butanga nahitabo, ang paleontologong si D. A. Russell nagaingon: “Ikasubo, ang naglungtad nga mga metodo sa pagsukod sa gidugayon sa mga hitabo nga nahitabo dugay na kanhi may pagkadili-tukma.”

Unsay nahitabo sa mga dinosaur? Unsay kahulogan sa ilang kalit nga pagkahanaw ug dayag kalit nga pagkapuo? Ang mga dinosaur nagalalis ba sa pila ka pasikaranang prinsipyo sa ebolusyon ni Darwin? Susihon nato ang maong mga pangutana sa mosunod nga artikulo.

[Diagram sa panid 8, 9]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

9 metros

6 metros

3 metros