Pagpaniid sa Kalibotan

TAHO SA PANGLAWAS SA KALIBOTAN

Bayente porsiento sa populasyon sa kalibotan​—duolag usa ka libo ka milyong tawo​—nagaantos sa grabeng mga suliran sa panglawas, sumala sa Taho sa Panglawas sa Kalibotan nga giisyu sa WHO (World Health Organization). Ang labing seryoso mao ang mga sakit sa pagkabata, mga impeksiyon sa respiratoryo, mga dayaria, mga sakit nga ipasa sa sekso (apil ang AIDS), tesis, schistosomiasis, ug malaria. Ang kinadagkoang mga suliran sa panglawas giingong anaa sa kanasoran sa ubos-Sahara nga Aprika, diin 160 milyong tawo ang gitakboyan sa AIDS, parasitong mga sakit, malaria, ug ubang sakit; ug sa habagatan ug silangang Asia, diin 40 porsiento sa populasyon, mga 500 milyong tawo, nagaantos sa sakit ug sa kakulang sa sustansiya. Daghan ang nasakpan sa mapinadayong pag-us-os diin ang kakabos mopahinabo sa sakit nga sa baylo mosangpot sa misamot nga kakabos ug balatian. Ang tinuig nga gastos sa panglawas diha sa mas kabos nga kanasoran nagaaberids ug menos sa $5 matag tawo. Sumala kang Dr. Hiroshi Nakajima, direktor heneral sa WHO, ang pag-uswag niini sa $2 lamang matag tawo motugot sa bakuna ug malamposong pagtambal pinaagi sa mga droga alang sa kadaghanan sa mga sakit.

PAPA NAGSUPORTAR KANG GALILEO

“Si Papa Juan Paulo II nag-ila nga ang Iglesya Romana Katolika ‘di-maalamon’ sa pagsaway kang Galileo tungod sa pagpatuo nga ang yuta dili mao ang sentro sa uniberso,” nagtaho ang The Christian Century. Si Galileo gisaway sa iglesya niadtong 1633 tungod sa pagpasiugda sa Copernican nga hunahuna nga ang adlaw, inay ang yuta, mao ang sentro sa uniberso. Nga naulahi, niadtong 1979, ang usa ka komisyon gitudlo sa papa sa pagsusi sa kaso. Ang unang taho niini, niadtong 1984, miingon nga si Galileo sa kasayop gisaway. Sa pagpamulong didto sa Pisa, ang yutang-natawhan sa siyentipiko ug dapit sa iyang bantog nga mga eksperimento sa grabidad, giila sa papa ang trabaho ni Galileo ingong “kinahanglanong ang-ang sa paagi sa pagtuki . . . ug sa dalan paingon sa pagsabot sa kalibotan sa kinaiyahan.”

PAGHIMOG MGA DESISYON

Kanus-a ka ba nagahimo sa imong labing maayong mga desisyon​—sa dihang nagatindog o sa dihang nagalingkod? Sumala sa usa ka pagtuon sa University of Southern California, “ang mga tawong gipiit nagahimo sa lisod nga mga desisyon mga 20% mas dali kon nagatindog sila inay nagalingkod,” nagtaho ang magasing American Health. Ang pagtuon naglangkit sa sunodsunod nga pangutanang gipadayag sa usa ka computer monitor, nga ang mga tigsalmot mitubag gikan sa naglingkod ug dayon nagtindog nga posisyon. Ang pagtindog nagpatungha sa labing maayong mga resulta. Kadtong mas gulang ug labawng naglingkod labi pang miuswag sa dihang mihimog mga desisyon samtang nagtindog. Dili kini katingad-an, kay ang pinitik sa kasingkasing mokusog sa mga pulo ka pitik sa usa ka minuto kon magtindog ka, nga magpalihok sa “mga bahin sa utok nga nagagahom sa pagkapukaw.” Ang pagtindog ug pag-inat-inat nga regular panahon sa adlaw sa trabaho gisugyot alang sa mga nagtrabaho sa opisina.

AIDS AGI SA ABIYO SA DUGO

Abot ug 40 porsiento sa mga biktima sa AIDS sa Sobyet natakdan sa virus agi sa nakontaminar nga dugo, nagtaho ang The Toronto Star. Sa pagtawag sa kahimtang nga “labihang makapahadlok,” si Valentin Pokrovsky, pangulo sa Soviet Academy of Medical Sciences, miangkon: “Kami may taas kaayong porsiento sa mga kaso sa virus sa AIDS nga nahibalhin agi sa dugo panahon sa operasyon.” Sa habagatang mga siyudad sa Elista ug Volgograd, ang mga pagbutho sa AIDS nasubay ngadto sa nakontaminar nga mga dagom nga gigamit sa mga ospital. Labing menos 81 ka bata ang nataptan sa virus didto.

GIDASIG ANG KINAIYANHONG PAG-UMA

“Nadiskobrehan sa National Academy of Sciences nga ang mga mag-uuma nga nagagamit ug diyutayng kemikal o kaha wala nganha sa mga tanom mahimong sama ka mabungahon niadtong nagagamit ug mga kemikal nga pamatay sa dangan ug sentetikong mga abono,” nagtaho ang The New York Times. “Ang pagtuon sa inilang pundok sa mga siyentipiko sa nasod tingali mao ang labing dakong pamatuod sa kalamposan sa mga paagi sa panguma nga nagagamit ug biyolohikanhong mga pagbalosay inay mga kemikal.” Hangtod na lang karong bag-o, ang mga mag-uuma gitudloan sa paggamit ug daghang kemikal nga abono ug pamatay sa dangan aron ipatungha ang kinadaghanang produkto sa mga tanom kalan-on, ug ang kinaiyanhong mga paagi sa pagpanguma giisip nga menos. Apan samtang ang mga insekto ug mga bunglayon nakaugmad ug pagsukol sa mga kemikal, gigamit nga labaw pa sa mga mag-uuma ang mga kemikal, sa ingon nagpadako sa kapeligrohan nganha sa panglawas sa tawo. Gipakita sa pagtuon nga pinaagi sa pagbanosbanos sa mga tanom ug pinaagi sa paggamit sa nagkadaiyang tanom ug binuhing kahayopan nga sistema, ang mga mag-uuma kasagaran nakapauswag sa ilang mga abot ug nakapamenos sa gastos, ingon man nakatipig sa silinganan. Ugaling lamang, mas dakog trabaho ang kinaiyanhong mga paagi.

HULGA SA “YELO”

“Samtang ang U.S. nakigbisog sa crack cocaine,” matud sa magasing Time, “ang mas makakurog nga droga mipatim-aw: ang ‘yelo.’” Sama sa crack, ang ice o yelo dili bag-ong droga. Kini mayupyop nga bersiyon sa nakristal nga methamphetamine, nga naila sukad sa katuigang 1960 ingong speed. Sama sa crack, kini makagiyan ug nagapatungha usab sa grabeng depresyon, paranoia, ug mga kombulsiyon. Apan samtang ang kalalim gikan sa crack molungtad sa menos sa 30 minutos, ang gikan sa yelo molungtad sa walo ka oras o kapin pa. Nga mao na ang kinalabwang suliran sa droga sa Hawaii, ang yelo “nagahimog seryosong mga kadaot sa tibuok U.S.,” matud sa Time.

MGA KABALAKA BAHIN SA PAGLUTO SA MICROWAVE NGA HURNO

Ang mga pagkaon nga ibutang sa mga hurnong microwave bombahan sa kusog kaayong silaw sa enerhiya nga nagakombertir sa mga molekula sa tubig sa pagkaon ngadto sa alisngaw, nga magpainit nga dali sa pagkaon. Ang mas maayong mga sukdanan sa pagkaluwas ug desinyo nakapagamay sa kapeligrohan sa pag-ipsot sa radyasyon. “Apan ang mga hurnong microwave may mga suliran sa pagkaluwas nga wala sa naandang mga hurno,” matud sa usa ka artikulo sa The New York Times. Ang usa ka pangutana mao kon kaha ang pagluto bug-os ba kanunay nga igong makapatay sa makadaot nga mga organismo nga tingali anaa sa mga pagkaon, sama sa trichinae diha sa baboy ug salmonellae diha sa manok. Ang bahin sa suliran mao nga ang mga hurnong microwave nagainit nga dili managsama, nga ang pila ka bahin hilawhilaw samtang ang uban luto kaayo, ug nga ang hangin sulod sa hurno basin bugnaw pa kaayo sa pagpatay sa mga organismo sa ibabaw sa pagkaon. Ang laing pangutana mao kon kaha luwas ang paggamit sa mga plastik sa maong mga hurno, sanglit ang plasticizer nga gigamit diha sa pila ka putos makabalhin ngadto sa pagkaon, ilabina kon ang plastic nahimutang niana. Giangkong ang kadaghanan sa mga suliran masulbad kon estriktong sundon ang mga lagda sa pagluto.

AEROSOL NGA DILI MOUT-OT SA OZONE

Usa ka imbentor sa Tasmania, usa ka islang estado sa Australia, nakagamag usa ka aerosol nga kasangkapan nga dili mogamit sa chlorofluorocarbons o hydrocarbons, nga kanang duha nagadaot sa hut-ong sa ozone sa yuta. Ang iyang aerosol nagagamit hinuon sa nitroheno, nga naglangkob sa upat ka bahin sa lima sa atmospera. Gawas pa sa pagkasayon mabatonan, ang gastos nga nalangkit sa paggamit ug nitroheno maoy barato, ug ang gas mobalik nga dili makadaot sa atmospera tapos sa paggamit. Ang nitroheno sa nangagi gipahigawas ingong propellant kay ang pag-ineksiyon ug igong gidaghanon sa gas ngadto sa lata sa aerosol magkinahanglan sa mahal nga pagpalig-on sa lata. Nabuntog kini sa imbentor, nagtaho ang mantalaang The Australian, pinaagi sa paggamit ug gamayng silindro sa gas nga konektado sa espesyal ug desinyong balba sulod sa lata. Ang desinyo may usa ra ka nagalihok nga piyesa, dili masunog o mobuto, ug giingong nagasunod sa mga sukdanan sa aerosol sa tibuok nga kalibotan. Gidahom nga kini anaa na sa baligyaan sayo sa sunod nga tuig.

MGA SIMTOMA SA LINOG

Ang mga linog nagapahinabog kahigwaos sa mga tawo ug sa mga hayop. Sa miaging ting-init, sa dihang kaliboang dagko ug gagmayng linog miuyog sa Itō, Hapon, daghang tawo ang misugod sa pagreklamo bahin sa mga kadaot sa tiyan, dayaria, ug, ilabina, sa insomnia. Ang mga doktor “nagpanuko sa pagreseta sa bug-os nga dosis sa mga trangkilayser, kay basin ang ilang mga pasyente dili magmata kon ugaling mahitabo ang sunodsunod nga ginagmayng mga linog,” mipatin-aw ang The Daily Yomiuri. Ang mga ospital sa hayop sa Itō mitaho nga ang lokal nga mga binuhi nakaagom usab sa mga simtoma sa linog: uga nga mga balhibo, panglarot sa buhok, pangatol, pagsuka, kawalay-gana, kaluya, ug hilanat​—ang tanan mga simtoma sa kahigwaos.

IMBENTARYO SA TIBUOK-YUTANG KAMINGAWAN

Unsa ka dako sa kalibotan ang kamingawan pa, nga halos wala matandog sa tawo? Mga un-tersiya sa masa sa yuta sa planeta​—mga 48.07 milyong kilometro kuwadrado​—nag-ingon ang analista sa polisa sa silinganan nga si J. Michael McCloskey ug geographer nga si Heather Spalding, kinsa nagtuki sa butang sulod sa 18 ka bulan. Sa pagsusi sa mga tsart sa biyahe sa kahanginan, “wala nila pakabanaa ang mga rehiyon nga nagpakita sa mga karsada, mga sityo, mga tinukod, mga tugpahanan, mga riles, mga linya sa tubo, mga linya sa koryente, mga paambakan, mga tangke sa tubig ug mga atabay sa aseite,” matud sa Science News. Ila usab “gilimitahan ang ilang tally sa mga yuta nga nag-apil sa labing menos 1 milyong akre.” Nag-una sa listahan, uban sa bug-os nga kamingawan, mao ang Antarctica. Unya sunod ang Amerika del Norte (37.5 porsiento); Unyon Sobyet (33.6 porsiento); Australasia, nga nagaapil sa habagatan-kasadpang Pasipikong kaislahan (27.9 porsiento); Aprika (27.5 porsiento); Amerika del Sur (20.8 porsiento); Asia (13.6 porsiento); ug Uropa (2.8 porsiento). Menos sa 20 porsiento sa mga dapit sa kamingawan sa kalibotan ang gipanalipdan sa legal batok sa pagpanghimulos.