Pagpaniid sa Kalibotan
ANG ATONG HUGAWNG PLANETA
“Ang pag-abuso sa palibot grabe kaayo nga karon kini makita gikan sa gawas sa wanang,” mitaho ang The Toronto Star. Ang mga letratrong nakuha gikan sa gawas sa wanang pinaagi sa mga astronot nagpakita nga “ang planeta natabonan sa abog gikan sa nagadakong mga disyerto, ang dagkong mga lanaw nagakawala ug ang klima sa panahon nausab sa polusyon.” Ang kainit gikan sa mga pabrika sa asero, ang alisngaw nga gikan sa dagkong mga siyudad, ug ang aso nga gikan sa nasunog nga kalasangan gipunting ingong mga pananglitan sa kadaot sa palibot nga minugna sa tawo. Sumala kang Dick Underwood, usa ka tigtambag sa U.S. National Aeronautics and Space Administration, ang kusog nga pagdako sa mga disyerto mao ang “kinadak-ang hulga,” kay daw walay paagi sa pagsanta niini. Nagpahayag sa iyang kabalaka, siya miingon: “Ang yuta maoy usa ka gamayng planeta lamang, apan kini mao lamang ang atong bugtong nga planeta nga atong nabatonan.”
PAGBALIK SA RELIHIYON SA SOBYET
Sumala kang Presidente Mikhail Gorbachev, “ang Unyon Sobyet nasayop sa dugay nga pagsalikway sa relihiyon ug karon nagkinahanglan sa iyang moral nga puwersa,” miingon ang The New York Times. Kini nagkutlo kaniya nga nag-ingon: “Ang moral nga mga sukdanan nga gihatag sa relihiyon ug naumol sa daghang kasiglohan makatabang sa pagpaningkamot sa pagbag-o sa atong nasod, usab. Sa pagkamatuod, kini nagakahitabo na.” Ang taho sa The Wall Street Journal miuyon: “Bisan taliwala sa mga tawo nga dili kaayo relihiyoso, sagad na karon ang pagkabalaka sa pag-us-os sa moral sa nasod ug nagyubit sa Marxista-Leninista nga hunahuna sa relihiyon ingong opyo sa katawhan.” Bisan pag nabag-o, nagpadayon ang Journal, “nakapukaw ug tibuok nasod nga pagbalik sa relihiyon, ang Basahon sa mga Basahon kulang kaayog suplay.” Ang mga magpapatik ug basahon sa Sobyet, nga kontrolado gihapon “sa kagamhanan nga nagsangyaw ug ateyismo,” wala mag-imprintag mga Bibliya aron katagan-an ang panginahanglan. Ang pinayuhot nga mga kopya, kon may mapalit man, mokantidad ug $100 ang kada usa, ug gitaho ang pagpangawat sa mga Bibliya.
MAKAMATAY NGA PAGKAGIYAN
“Kada 13 segundos, usa ang mamatay gikan sa minugna-sa-tabako nga sakit,” mitaho ang UN Chronicle. “Ang konserbatibong pagbanabana naglista sa nangamatay sa tabako nga 2.5 milyones ka tawo kada tuig.” Diha sa kadaghanang nasod, kusog ang pagdaghan sa mga babaye nga nagtabako. Dugang pa sa kapeligrohan sa kanser sa baga ug sa ubang mga sakit sa respiratoryo, ang mga babayeng tigtabako nga nagatomar ug mga pildoras sa pagpugong sa pagpanganak dako kaayog kapeligrohan nga atakehon sa kasingkasing ug ma-stroke. Ang mabdos nga mga babaye nagpameligro usab sa kahimsog sa ilang anak.
ANG KATAPOSANG DALAI LAMA?
Ang Dalai Lama sa Tibet, ang mananaog sa 1989 Nobel Peace Prize, miingon nga gusto na siyang moluwat ug tugotan ang popular nga napiling primerong ministro ang mopuli kaniya. Sumala sa Buddhistang doktrina sa Tibet, ang karong Dalai Lama mao ang ika-14ng inkarnasyon ni Chen-re-zi, ang buhi nga Buddha, ang patron nga diyos sa Tibet. Ang Dalai Lama gilantaw ingong relihiyoso ug politikanhong soberano sa Tibet sukad pa niadtong ika-17ng siglo. Nganong ang kausaban giplano karon? Si Lodi Gyari, ang ministro sa kalihokang langyaw ni Dalai Lama, nagtuo nga kadto gituyo sa pagpugos sa mga taga Tibet sa paglantaw sa umaabot. “Ang Buddhismo nagtudlo nga ang tanan dili permanente ug ang tanan mamatay, bisan ang Dalai Lama,” matud pa niya. “Busa kinahanglang magplano kami alang niana.” Apan ang taga Tibet nga mga pangulo, nga gihiklin uban sa Dalai Lama sa India, misupak sa ideya. Ang Tibet ubos sa pagmando sa Komunistang Intsik sukad sa 1950. Ang Dalai Lama mikalagiw sa India niadtong 1959 human nga napakyas ang pag-alsa batok sa pagmando sa Intsik.
NAKADAOG SA LOTERIYA NAPILDI
“Ako makapalit ug bisan unsa kon gusto ko,” matud ni Jean-Guy Lavigueur, kinsa nakadaog sa $7.6 ka milyong loteriyang jackpot sa Canada niadtong 1986, “apan bisan pa niana ako dili malipayon kay sa uban.” Ang walay-trabaho nga mamumuo niadto nga gikan sa Montreal miingon nga ang pagkahimong usa ka milyonaryo “wala makapausab kanako, apan kini nakapausab sa tanan nga anaa sa akong palibot.” Karon ang pamilya ug ang mga higala nagpalayo kaniya tungod kay, ingon sa iyang gipahayag, “Ako wala mohatag kanila ug igong kuwarta.”
MARIJUANA UG ANG PANUMDOMAN
Ang mga tigdukiduki nakakaplag nga ang “mga tin-edyer nga nagaabusar sa marijuana mag-antos sa mga suliran sa ilang mubog-paglungtad nga panumdoman nga unom ka semana human nga sila mohunong sa pagtabako sa droga,” miingon ang magasing Science News. Sa pag-ingon nga ang mga tin-edyer nga nag-abusar sa marijuana “kasagarang naglisod sa paghinumdom sa mga balaod ug sa mga pag-estoryahay” samtang anaa pa sa programa sa pagtambal, gitandi sila sa mga tigdukiduki tali sa ubang nagabuso sa mga droga ug sa wala gayod mag-abusar sa droga. Ang “batan-ong mga lalaki ug batan-ong mga babaye nga nag-abusar sa marijuana mas limtanon kon bahin sa mga buluhaton sa mubog-tagal nga panumdoman” kay sa ubang duha ka grupo, nag-ingon ang taho, ug sa milabay ang unom ka semana, “bisag ang ilang mga panumdoman miarang-arang ug diyutay, sa gihapon mas limtanon pa kay sa ubang duha ka grupo.”
MGA KLERONG HOMOSEKSUWAL
“Panahon na nga may mipahayag niini sa prangka,” misulat ang klerigong si Andrew Greeley diha sa National Catholic Reporter. “Ang mga lider sa relihiyon sad-an sa lain pang binuang, usa nga nagadaot sa tanan nga gibarogan sa Katolikong pagkapari niadto.” Unsa man kana? “Ang pagpangulo sa simbahan nagapalabay sa dobleng sukdanan mahitungod sa dili-pagminyo ug, tungod sa kabuang ug katalawan, nagtugot sa pagkapari nga mahimo sa tinuod, tingali sa kadugayan ang kadaghanan, mga bayot,” matud ni Greeley. Samtang miangkon nga “daghang mga pari, obispo, papa ug bisan mga santo sa panahong miagi malagmit mas kiling sila sa homoseksuwal kay sa heteroseksuwal,” siya nagtuo nga ang karong eklesiastikal nga polisa bahin sa seksuwalidad sa mga pari nagpahinabo sa mga klero nga mahimo sa kinabag-an mga homoseksuwal, nga dugang nagdaot “sa nadaot nang dungog sa pagkapari.” Si Greeley midugang: “Mopatim-aw nga daghang mga paring homoseksuwal nga giordinahan sa miaging duha ka dekada maoy aktibo sa seksuwal ug nga ang pipila kanila usab mga pedophiles [mas mopalabi ug mga bata nga ikasekso].”
2,500-KA-TUIG NANG GUMONHAP
Giunsa ni Haring Nabucodonosor sa pagpatubig sa gibantog nga Hanging Gardens sa Babilonya? Kana ang buot masayran ni Presidente Saddam Hussein sa Iraq, nag-ingon ang New York Post. Nga tungod niana siya nagtanyag ug $1.5 ka milyong primyo sa kang bisan kinsa nga makapatunghag labing makataronganong sistema sa pagpatubig sa sugilambong nga pito ka-andanang hinagdan nga mga tanaman. Apan, ang modernong teknolohiya dili magamit niining sistemaha, tingali ang magamit lamang balik niadto sa ikaunom nga siglo W.K.P. Gustong sundogon sa kagamhanan sa Iraq ang mga tanaman, nga tingali may gitas-ong 110 ka metros. Ang bangga bukas lamang sa mga taga Iraq.
WALA-TAGDANG SENSILYO
Ang sensilyong usa ka dako (1 sentabos, U.S.) dugang nga nagkawala ang popularidad, sanglit nagkadaghang mga negosyante ang nagpaskin ug mga karatula nga mabasa: “Walay mga usa ka dako nga pagadawaton.” Daghang mga sensilyo ang gipanglabay lamang. Ang tigresiklong planta sa Florida miingon nga nakakita kini ug $1,000 nga kantidad nga mga sensilyong usa ka dako kada semana nga nasagol sa mga basura sa balay. Ang U.S. Treasury Department mitaho nga kapin sa 6,000,000,000 ka sensilyong usa ka dako ang nangawagtang matag tuig.
KAPILDIHAN SA GUBAT
Kapin sa 4.5 ka milyong mga tawo ang nangamatay sa gubat niadtong 1988, sumala sa usa ka pagtuon ni William Eckhardt sa Lentz Peace Research Laboratory sa U.S.. “Ang tres-kuwarto sa mga biktima maoy mga sibilyan, ang kinabag-an maoy mga edaran ug kabataan nga dili makakita dayon ug salipdanan ug labing daling matakboyan sa malnutrisyon,” miingon ang artikulo sa National Catholic Reporter. Ang sibil nga away nahitabo sa 18 sa 22 ka nasod diin ang mga gubat dokumentado. Apan, ang Amihanang Ireland, El Salvador, Nicaragua, Namibia, ug Kasadpang Aprika wala maapil, kay ang nangamatay nianang mga nasora wala man moabot ug usa ka libo sa usa ka tuig. Ang bag-ong mga gubat mibuto sa Burundi ug Amihanang Somalia sa 1988.
KINAGAMYAN SA TANANG GAGMAY
Usa ka bag-ong gingharian sa mga mikroorganismo sa tubig ang nadiskobrehan: mga virus nga ang gidak-on dili molabaw sa .2 mikrometro sa diyametro. Sa miagi, ang kinagamyang mga matang sa kinabuhi gituohan nga mao ang nanoplankton, ang organismo nga may sukod nga 10 ngadto sa 20 mikrometro sa diyametro, ug picoplankton, nga ang sukod maoy ubos sa 2 mikrometro sa diyametro. Gibanabana nga gikan sa 160 ka milyon ngadto sa 1,600 ka milyong mga virus ang naglungtad diha sa usa ka mililitrong pulgada sa dili-hugaw nga tubig—napulo ka pilo sa gidaghanon sa bakterya—naghimo kanila nga mao “ang labing daghang porma sa kinabuhi sa yuta,” miingon ang Scientific American.
KAPINTASAN SA VIDEO
Ang mangilngig nga pagpatay sa upat ka gagmayng mga batang babaye sa Hapon nakapukaw ug kasuko didto tungod sa mapintas nga mga videotape, mitaho ang magasing Asiaweek. Ang mamumuno, nga si Miyazaki Tsutomu, miangkon nga tungod sa buhi nga kapintasan sa video ug pornograpiya ang nakatukmod kaniya sa pagbuhat sa mangil-ad nga seksuwal nga pag-atake ug mga pagpatay. Ang mga polis nakakitag mga 6,000 ka videotape sa balay ni Tsutomu; gipasundayag niini ang tinuod-kinabuhing mga esena sa pagpatay, ang paghiwa-hiwa sa mga lawas sa tawo, ug pornograpiya. Apan giisip sa mga tigpamaba sa industriya sa videotape nga “kataw-anan” ang paghunahuna nga may kalabotan ang mga pelikula ug ang krimen. Samtang ang mga ginikanan nanawag ug dugang pagdili nianang matanga sa mga tape, ang usa ka opisyal sa gobyerno naghisgot lamang sa posibilidad sa paglimiti niini diha sa mga tumatan-aw nga 18 anyos ang edad o pataas. Apan ang Asiaweek miingon: “Kana walay kalabotan sa isyu: Si Miyazaki maoy 26.”