Nukleyar nga Biya—Ang Makamatayng Basura
ANG pagdahili sa basura sa balay dili mao lamang ang kapeligrohang nagahulga sa pagtuok sa kinabuhi gikan niining kalibotana. Kini wala ra sa kumingking kon itapad sa usa pa ka mas dako ug mas makamatay nga problema sa basura. Sukad nakakat-on ang tawo sa paggamit sa atomo alang sa paghimog hinagibang nukleyar ug alang sa pagpaandar sa elektrisidad, ang mga siyentipiko naglibog kon unsa ang labing luwas nga mga paagi sa paghipos sa radyoaktibo kaayong nukleyar nga hugaw nga gipatungha sa mga sistema.
Kaliboan ka minilyong dolyar ang nagasto diha sa mga paningkamot nga makakitag mga paagi sa pagpanalipod sa mga tawo ug sa palibot batok sa kontaminasyon alang sa umaabot nga mga kaliwatan pinaagi niining makamatay nga biya. Usa ka dakong buluhaton, gayod, sanglit ang radyoaktibong biya magpabiling makamatay alang sa tanang buhing mga butang sa kaliboan ka tuig!
Sulod sa daghang dekada daghan niining biyaa ang ginalabay lamang diha sa mga lungag nga kalubngan ug diha sa mga dal-as sa pagtuo nga ang peligrosong mga materyal molasaw ug dili na makadaot—usa ka pagtuo nga napamatud-ang malaglagon kon bahin sa mga epekto niini, ingon sa atong makita unya. Minilyong mga galon sa taas-ug-lebel nga radyoaktibong biya ang ginapundo diha sa dagko kaayong mga tangke sa ilalom sa yuta; ang ubang biya gisira diha sa mga barel ug gipundo sa ibabaw sa yuta, laing paagi sa paghipos sa hugaw nga namatud-ang delikado.
Hilabihan ka peligroso ug makamatay kining nukleyar nga hugaw nga nahunahunaan sa mga siyentipiko ang tanang butang gikan sa paglabay sa biya ngadto sa gawas sa wanang hangtod sa pagbutang niini ilalom sa dagkong mga yelo sa polo. Ginasusi na karon ang posibilidad sa paghulog sa mga taro sa hugaw ngadto sa amihanang Dagat Pasipiko, diin sila gituohan nga mounlod sa 30 ka metro ngadto sa lapok sa ilalom sa salog sa dagat. “May butang kita niining planetaha nga sulbaronon nato, sa yuta man, sa tubig o ilalom sa tubig sa dagat. Mao lamang kana ang atong nahuptan,” miingon ang bise presidente sa Woods Hole Oceanographic Institution.
Sa pagkakaron, ingong temporaryong solusyon hangtod ang usa ka mas luwas ug mas permanenteng paagi sa paghipos makaplagan, ang kadaghanan niining radyoaktibong materyal gitipigan diha sa punog-tubig nga mga linaw sulod sa tinakpang mga tinukod. Ang Ontario, Canada, pananglitan, adunay 16 ka nukleyar nga mga reaktor nga nakapatungha nag kapin sa 7,000 ka toniladang radyoaktibong hugaw, nga karon gitipigan diha sa maong mga sudlanan. Giatubang usab sa Britanya ang makalibog nga suliran kon unsay buhaton sa iyang hugaw. Sa pagkakaron, ang taas-ug-lebel nga hugaw gipundo diha sa mga luna sa ibabaw sa yuta, ug kini nga polisa gilaoman nga magpadayon hangtod ang luna nga dili-motulo sa ilalom sa yuta makit-an ug masulayan. Ang Pransiya, Alemanya, ug Hapon usab naningkamot sa pagsulbad sa ilang suliran sa nukleyar nga biya.
“Ang opisyal nga polisa sa Tinipong Bansa,” mitaho ang The New York Times, “mao nga ang labing luwas nga paagi mao ang paglubong diha sa ‘lalom nga depositohan sa ilalom sa yuta,’ mga dapit nga uga, dili-mauyog ug awaaw. Apan ang pagpangita sa maong lugar lisod kaayo.” Tinuod gayod nga malisod! Sumala pa sa mga siyentipiko, kinahanglan nga usa kini ka lugar nga uga kaayo ug dili-mauyog nga luwas nga makatipig sa materyal sulod sa 10,000 ka tuig. Bisan tuod ang uban niining atomikong hugaw magpabiling makamatay sa gibanabanang 250,000 ka tuig, ang mga eksperto nagtuo nga ang dako kaayong kausaban sa kalihokan sa yuta mahitabo sulod sa 10,000 ka tuig ug “busa walay kapuslanang mosulay sa pagplano pa alang sa halayong umaabot.” “Ako walay nahibaloang sulondan nga pagbanabana diha sa nawong sa yuta nga nagahisgot pa ug 1,000 ka tuig nga gidugayon,” miingon ang usa ka iladong eksperto sa radyasyon. Siya midugang nga “malisod kaayong hisgotan ang bahin sa kapeligrohan sa panglawas nga 10,000 ka tuig pa sa umaabot.”
Kalaglagan!
Sa dihang nadiskobrehan sa mga siyentipiko ang mga sekreto sa atomo, sila nagpagawas ug usa ka butang katingad-anan nga sila dili pa andam nga moatubang—ang makamatayng polusyon nga misangpot. Bisan gipasidan-an na sa posibleng kapeligrohan, ang mga opisyales sa gobyerno wala gayod manumbaling sa mga pasidaan. Samtang ang atomikong mga hinagiban nahimong panguna sa mga nasod nga adunay katakos ug mga materyal sa paghimo kanila, ang pagtagad sa panglawas ug sa kinabuhi sa mga tawo ug ang kalidad sa palibot wala panumbalinga. Ang dinanghag nga mga paagi sa paghipos sa makamatay nga biya mao ang gigamit. Pananglitan: Diha sa usa ka planta sa atomikong mga hinagiban, “kapin sa 750 ka bilyong litro sa peligrosong mga biya, nga igong makapalunop sa Manhattan sa giladmong 12 ka metros, ang giyabo diha sa walay hanig nga mga lungag ug mga lanaw,” misulat ang U.S.News & World Report sa Marso 1989. “Ang pagsuhop sa hilo nakahugaw sa labing menos 260 ka kilometro kuwadrado nga tubig sa ilalom sa yuta. Duolan sa 170 ka milyong litro sa radyoaktibo kaayong biya ginapundo diha sa dagko kaayong mga tangke sa ilalom sa yuta, ug kapin sa 50 ka bomba nga samag gidak-on sa mga bombang gihulog sa Nagasaki ang mahimo gikan sa plutonium nga miagas gikan niining maong mga sudlanan,” miingon ang magasin. Gibanabana nga ang paghinlo niining lugara mokantidad ug 65 ka libo ka milyong dolyar.
Ang ubang pundohanang mga tangke nga gibuhat sa pagtipig sa nukleyar nga biya moinit kaayo tungod sa radyoaktibong kainit mao nga sila miliki. Gibanabana nga 2 ka milyong litro sa radyoaktibong biya ang misuhop ngadto sa yuta. Ang tubig ilimnon nahugawan sa radyoaktibong strontium-90 ngadto sa lebel nga kaliboan ka pilo sa gitugot nga limitasyon alang sa ilimnong tubig nga gihatag sa Ahensiya sa Pagpanalipod sa Palibot. Diha sa laing atomikong planta sa mga hinagiban, “ang radyoaktibong mga substansiya nga gikan sa mga lungag sa biya nga nagapuno ug 42 ka milyong litro sa uranium . . . mitulo ngadto sa mga tuboran sa tubig ug nakahugaw sa mga atabay sa 0.8 kilometro sa habagatan sa pasilidad,” mitaho ang The New York Times. Ang mantalaan usab mitaho nga sa Estado sa Washington, kaliboan ka milyong mga galon sa nahugawang tubig ang giyabo sa yuta, ug ang padayong pagdagayday sa radyoaktibong tritium nagaagos ngadto sa Subang Colombia.
Sa Idaho ang mga timailhan sa plutonium nakalusot gikan sa mabaw nga mga lungag sa biya diha sa Radioactive Waste Management Complex, mitaho ang The New York Times. “Sila nagalihok diha sa mga lut-od nga bato ngadto sa dakong mga pundong tubig sa ilalom sa yuta nga nagsuplay sa kaliboang mga molupyo sa habagatang Idaho.” Ang makamatay nga elemento nakatuhop sa giladmong 70 ka metro, halos katunga ngadto sa tuboran, ang mantalaan miingon.
Unsa ka makamatay kining plutonium nga biya nga giyabo ngadto sa mga suba ug mga sapa ug ginabuga diha sa hangin? “Ang plutonium magpabiling radyoaktibo sulod sa 250,000 ka tuig,” mitaho ang The New York Times, “ug bisan ang mikroskopikong mga partikulo makamatay kon sila mahanggab o matulon.” “Ang paghanggab ug usa ka gamay kaayong abog sa plutonium makakanser,” miingon ang Newsweek nga magasin.
Ang dihadiha ug layog-abot nga mga epekto sa nukleyar nga biya diha sa mga tawo wala pa mahibaloi. Sila hayan dili mahibaloan. Apan, husto na ang pag-ingon nga diha sa usa ka atomikong planta, 162 ka kaso sa kanser ang gitaho taliwala niadtong nagpuyo sa pipila ka milya gikan sa pasilidad. Ang mga tawo nahadlok sa pag-inom ug tubig, ug kaylap ang kahadlok. “Sila makabaton ug mga sayis ngadto sa 200 ka dugang mga kaso sa kanser,” miingon ang usa ka doktor sa unibersidad ug konsultante sa mga trabahante sa planta. “Silang tanan nangahadlok. Ilang gibati nga daw sila nawad-ag paggahom sa ilang palibot ug sa ilang mga kinabuhi.”
Ug matuod kana. Sa daghang kasiglohang miagi ang usa ka matinumanong propeta ni Jehova miingon: “Ako nahibalo, O Jehova, nga ang dalan sa tawo wala diha sa iyang kaugalingon. Kini wala sa tawo nga molakaw aron sa pagtultol sa iyang lakang.” (Jeremias 10:23) Tinong gipamatud-an sa kasaysayan nga kining mga pulonga matuod—ilabina gayod niining kataposang mga adlaw. Ang nagatubong krisis sa basura maoy usa lamang sa daghang mga kapakyasan sa tawo sa pagtultol nga maalamon sa iyang mga lakang.
Bisan pa niana, dili angay nga mawad-an kita ug paglaom. Ang tagna sa Bibliya tin-awng nagpakita nga sa dili madugay kining presenteng sistema sa mga butang pagawagtangon ug ang usa ka bag-ong kalibotan ang ipahimutang sa Maglalalang. Dili na niya palabyon pa ang ginabuhat sa tawo sa yuta ug kaniya mismo kondili “magalaglag niadtong nagalaglag sa yuta.” (Pinadayag 11:18) Human niana, ubos sa pagtultol sa Maglalalang, ang mga tawo makakat-on kon unsaon sa pag-atiman sa yuta sa hustong paagi ug kon unsaon sa paggamit nga maalamon sa mga kahinguhaan niini.—Salmo 37:34; 2 Pedro 3:10-13.
[Blurb sa panid 9]
Ang nukleyar nga biya magpabiling makamatay sulod sa 250,000 ka tuig
[Blurb sa panid 10]
“Ang paghanggab ug usa ka gamay kaayong abog sa plutonium makakanser”