Nagamadaogon ba ang Pakigbugno?

“ATIMANA kining planetaha, mao ra kiniy atong nabatonan.” Kana ang makapaukyab nga hangyo ni Prince Philip sa Britanya, presidente sa World Wide Fund for Nature.

Libolibo ka tuig nga sayosayo, ang salmista misulat: “Kon bahin sa mga langit, ang mga langit iya ni Jehova, apan ang yuta iyang gihatag ngadto sa mga anak sa mga tawo.” (Salmo 115:16) Ang Diyos naghatag kanato sa yuta ingong atong puy-anan, ug kinahanglang atimanon nato kini. Mao kanay ekolohiya.

Sa literal ang pulong “ecology” o ekolohiya nagkahulogan nga “usa ka pagtuon bahin sa panimalay.”a Usa ka kabatbatan nga gihatag sa The American Heritage Dictionary mao “ang pagtuon sa makadaot nga mga epekto sa modernong sibilisasyon diha sa kalikopan, nga naghunahuna sa pagsanta o pagpasig-uli pinaagi sa pagpreserbar.” Sa yanong pagkasulti, ang ekolohiya nagkahulogan nga pagdiskobre kon unsang kadaot ang gihimo sa tawo ug unya pagkaplag ug mga paagi aron ayohon kini. Ang bisan hain niana dili sayon nga tahas.

Tulo ka Kinaugalingong Kamatuoran sa Ekolohiya

Si Barry Commoner, biyologo, diha sa iyang librong Making Peace With the Planet, misugyot ug tulo ka yanong balaod sa ekolohiya nga motabang pagpatin-aw kon nganong ang yuta daling maapektahan sa pag-abusar.

Ang tanang butang konektado sa tanang ubang butang. Maingon nga ang usa ka nadaot nga ngipon makaapektar sa tibuok natong lawas, sa ingon ang kadaot sa usa ka tinong kinaiyanhong kahinguhaan makabikil sa katibuk-ang sunodsunod nga mga suliran labot sa kalikopan.

Pananglitan, sulod sa miaging 40 ka tuig, 50 porsiento sa mga lasang sa Himalaya sa Nepal gipamutol alang kaha sa sugnod o mga produktong tabla. Sa dihang napuril na ang kakahoyan, ang yuta sa mga kilid sa kabukiran sa wala madugay gibanlas sa pag-abot sa ulan sa tinghabagat. Kay wala nay ibabawng yuta, ang bag-ong mga kahoy dili dayon makagamot, ug daghang kabukiran naumaw. Tungod sa pagpuril sa kalasangan, ang Nepal karon nagakawad-ag minilyong tonelada nga ibabawng yuta kada tuig. Ug ang mga suliran dili lamang iya sa Nepal.

Sa Bangladesh ang bunok sa ulan, nga sa nangagi gisuhop sa kakahoyan, moagos nga way-babag sa upaw nga kabukiran ug mopaingon sa baybayon, diin ipahinabo niini ang malaglagong mga baha. Sa nangaging kapanahonan, ang Bangladesh may peligrosong pagbaha kas-a matag 50 ka tuig; karon kini maoy matag 4 ka tuig o menos pa.

Sa ubang mga bahin sa kalibotan, ang pagpuril sa kalasangan misangpot sa pagtungha sa desyerto ug mga kausaban sa lokal nga klima. Ang kalasangan maoy usa lamang ka kahinguhaan nga gipahimuslan sa tawo. Kay ang mga ekologo diyutay rag nasayran bahin sa nagkalanggikit nga mga bahin sa atong luag kaayong ecosystem, ang usa ka suliran mahimong dili mamatikdan hangtod nga nahitabo na ang grabeng kadaot. Kini matuod sa kahimtang sa paghipos sa hugaw, nga nag-ilustrar pag-ayo sa ikaduhang balaod sa ekolohiya.

Ang tanang butang may adtoan. Hunahunaa kon unsay hitsura sa usa ka kasagarang balay kon dili hiposon ang basura. Ang atong planeta maoy ingon niana ka siradong sistema​—ang tanan natong hugaw kinahanglang may adtoan nga dapit sa atong yutang puy-anan. Ang di-bug-os nga pagkadaot sa hut-ong sa ozone nagpadayag nga bisan ang morag di-makadaot nga mga gas, sama sa chlorofluorocarbons (CFCs), dili lamang basta mahanaw. Ang CFCs maoy usa lamang sa ginatos ka lagmit peligrosong mga substansiya nga ginapagawas nganha sa kahanginan, kasubaan, ug kadagatan.

Tinuod, ang pila ka produkto​—ginganlang “biodegradable”​—sa nahaigong panahon mahilis ug masuhop pinaagig kinaiyanhong mga palakaw, apan ang uban dili. Ang mga baybayon sa kalibotan nakatagan ug plastik nga mga sudlanan nga magligidligid lamang sulod sa umaabot nga tinagpulo ka katuigan. Dili kaayo makita mao ang makahilong biya sa industriya, nga sagad ilubong sa usa ka dapit. Bisan pag dili makita, walay garantiya nga kini kanunayng dili mahinumdoman. Makasuhot gihapon kini ngadto sa mga suplay sa tubig sa ilalom sa yuta ug mamahimong grabeng mga kapeligrohan nganha sa tawo ug sa mga hayop. “Wala kami masayod kon unsay buhaton sa tanang kemikal nga napatungha sa modernong industriya,” miangkon ang usa ka Hungarianong siyentipiko sa Institute of Hydrology sa Budapest. “Wala gani kami masayod sa tanang kemikal nga napatungha o masayod kon diin kini sila nadeposito.”

Ang labing mahulgaong basura sa tanan mao ang radyoaktibong biya, usa ka biya sa nukleyar nga mga planta sa elektrisidad. Libolibong tonelada sa nukleyar nga biya ang gipondo diha sa temporaryong mga puwesto, bisan pag ang pipila gilabog na sa kadagatan. Bisan pa sa katuigan sa siyentipikanhong panukiduki, wala pay nakaplagang solusyon alang sa luwas, permanenteng pagpondo o paghipos, ug walay nakita nga umaabot. Walay usang nasayod kon kanus-a tingali mobuto kining ekolohikanhong mga bombang de-oras. Ang suliran dili mahanaw​—ang biya maoy radyoaktibo sulod sa kasiglohan o mga milenyo sa umaabot, o hangtod nga ang Diyos molihok na. (Pinadayag 11:18) Ang dili pagpanumbaling sa tawo kon bahin sa paghipos sa hugaw maoy usa usab ka pahinumdom sa ikatulong balaod sa ekolohiya.

Itugot nga ang mga palakaw sa kinaiyahan dili baldahon. Sa laing mga pulong, ang tawo kinahanglang mokooperar sa mga sistema sa kinaiyahan inay sulayan nga laktawan kana pinaagi sa butang nga sa ilang hunahuna maoy mas maayo. Ang pila ka tigpatay sa dangan maoy usa ka pananglitan. Sa unang gipailaila, kini nakapaarang sa mga mag-uuma sa pagpugong sa mga sagbot ug halos napuo ang mangdaot nga mga dangan. Ang dagkong mga abot daw garantisado na. Apan unya ang kahimtang nadaot. Ang mga sagbot ug mga insekto nahimong masuklanon sa sunodsunod nga tigpatay sa dangan, ug nadayag nga ang mga tigpatay sa dangan naghilo sa kinaiyanhong mga tigkaon sa mga insekto, ang ihalas nga kamananapan, ug bisan sa tawo mismo. Tingali ikaw naapektahan sa pagkahilo sa tigpatay sa dangan. Nan ikaw usa sa labing menos usa ka milyong biktima sa tibuok kalibotan.

Ang kinalabwang baligho mao ang nagakadakong ebidensiya nga ang mga tigpatay sa dangan mahimong dili gani diay makapauswag sa mga ani sa kadugayan. Sa Tinipong Bansa, ang mga insekto karon nagkaon sa mas dakong bahin sa ani kay sa gihimo niini sa wala pa ang kausaban sa tigpatay sa dangan. Sa susama, ang International Rice Research Institute, nga nagsukad sa Pilipinas, nakadiskobre nga ang mga tigpatay sa dangan dili na makapauswag sa mga ani sa humay sa Habagatan-silangang Asia. Ngani, usa ka programang gipaluyohan sa Indonesian nga gobyerno nga wala kaayo magsalig sa mga tigpatay sa dangan nakakab-ot ug 15-porsientong pag-uswag sa abot nga humay sukad sa 1987 bisan pa sa 65-porsientong pag-us-os sa paggamit sa mga tigpatay sa dangan. Bisan pa niana, kada tuig ang mga mag-uuma sa kalibotan kusog gihapon nga mogamit sa mga tigpatay sa dangan.

Ang tulo ka balaod sa ekolohiya nga gilaraw sa ibabaw motabang pagpatin-aw kon nganong nagakadaot ang kahimtang. Ang ubang hinungdanong mga pangutana mao, Unsa ka dakong kadaot ang nahimo na, ug maayom-ayom ba kini?

Unsa ka Dakong Kadaot ang Nahimo Na?

Ang nag-ubang mapa sa kalibotan (tan-awa ang mga panid 8-9) nagpasiugda sa pila ka pangunang mga suliran bahin sa kalikopan ug kon hain sila labing grabe. Dayag, sa dihang ang kapildihan sa puy-anan o ubang mga hinungdan makapahinabo sa pagkapuo sa usa ka espisye sa tanom o hayop, ang tawo dili makaayom-ayom sa kadaot. Ang ubang kadaot​—sama sa pagkabuslot sa hut-ong sa ozone​—nahimo na. Komosta ang nagapadayong pagkadaot sa kalikopan? May kauswagan bang ginahimo sa pagpahunong niini o labing menos sa pagpahinay niini?

Duha sa labing hinungdanong mga sukod sa kadaot sa ekolohiya mao ang agrikultura ug pangisda. Ngano? Tungod kay ang ilang produksiyon nag-agad sa usa ka makapahimsog nga kalikopan ug tungod kay ang atong mga kinabuhi nag-agad sa kasaligang abiyo sa pagkaon.

Ang duha ka sektor nagapadayag ug mga timaan sa pagkadaot. Ang United Nations Food and Agriculture Organization nagbanabana nga ang mga sakayan sa pangisda sa kalibotan dili makakuhag kapin ug 100 ka milyong toneladang isda nga dili madaot nga seryoso ang pondo sa isda. Ang maong gidaghanon gilabwan niadtong 1989, ug nahitabo gayod ang gidahom, sa misunod nga tuig ang tibuok-kalibotang kuha mikunhod ug upat ka milyong tonelada. Dako kaayog pag-us-os ang mga dapit sa dagat diin nagduot ang mga isda. Pananglitan, sa amihanan-silangang Atlantiko ang kuha mikunhod ug 32 porsiento latas sa miaging 20 ka tuig. Ang dagkong mga suliran mao ang sobrang pagpangisda, paghugaw sa kadagatan, ug pagkadaot sa mga dapit nga sanayanan.

Kining makalilisang nga kiling gibanaag sa abot sa pananom. Sulod sa katuigang 1960 ug l970, ang mas maayong mga matang sa mga tanom ingon man ang irigasyon ug ang makaylapong paggamit ug kemikal nga mga tigpatay sa dangan ug mga abuno nakapauswag pag-ayo sa abot nga lugasong pagkaon sa kalibotan. Karon, ang mga tigpatay sa dangan ug mga abuno nagakawad-an sa ilang pagkaepektibo, ug ang mga kanihit sa tubig ug polusyon nakaamot usab sa mas menos nga mga ani.

Bisan pag adunay duolag 100 ka milyong ekstrang baba nga pakan-on kada tuig, sulod sa miaging dekada may pag-us-os sa katibuk-ang gidaghanon sa gitikad nga yuta. Ug kining matikad nga yuta nagakawad-an sa katabunok niini. Ang Worldwatch Institute nagbanabana nga ang pagbanlas naghikaw sa mga mag-uuma ug 500 ka bilyong tonelada sa ibabawng yuta sulod sa miaging 20 ka tuig. Dili kalikayan, ang abot nga pagkaon misugod pag-us-os. Ang tahong State of the World 1993 mikomento nga “ang 6-porsientong pag-us-os sa produksiyon sa lugasong pagkaon matag tawo tali sa 1984 ug 1992 [mao] ang lagmit labing makapabalakang kiling sa ekonomiya sa kalibotan karong adlawa.”

Tin-aw, ang mga kinabuhi sa minilyong katawhan nameligro na ingong resulta sa dili pagtagad sa tawo sa kalikopan.

Makasulbad ba ang Tawo sa mga Suliran?

Bisan tuod ang tawo karon may nasabtan bahin sa kon unsay nagakadaot, kini dili sayon nga ayom-ayomon. Ang unang suliran mao nga magkinahanglag dakong salapi​—labing menos $600 ka bilyon sa usa ka tuig​— aron ipatuman ang masakopong mga sugyot nga giduso panahon sa Tigom Bahin sa Yuta niadtong 1992. Kinahanglanon usab ang tinuod nga mga pagsakripisyo​—mga pagsakripisyo sama sa menos nga pag-usik-usik ug pag-recycle ug mas daghan, pagdaginot sa tubig ug enerhiya, paggamit sa publiko inay pribadong sakyanan, ug, labing lisod sa tanan, paghunahuna maylabot sa planeta inay sa kaugalingong interes. Si John Cairns, Jr., tsirman sa usa ka komite sa T.B. sa pagpasig-uli sa mga sistema sa ekolohiya sa katubigan, nagsuma sa suliran: “Malaomon ako bahin sa kon unsay atong mahimo. Dili ako malaomon bahin sa kon unsay atong himoon.”

Ang gasto mismo sa katibuk-ang pagpanglimpiyo maoy dako kaayo nga ang kadaghanang nasod mopalabi sa paglangan sa adlaw sa pagsudya. Sa usa ka panahon sa ekonomikanhong suliran, ang mga lakang labot sa kalikopan giisip nga usa ka hulga sa mga trabaho o paghinay sa ekonomiya. Ang pagsulti mas sayon kay sa pagbuhat. Ang librong Caring for the Earth nagbatbat sa sanong sa pagkakaron ingon nga samag “mga bagyo sa mga sulti nga gisundan ug mga hulaw sa kawalay-lihok.” Apan bisan pa niining pag-aginod, dili ba ang bag-ong teknolohiya​—kon hatagag panahon​—makakaplag ug dili-masakit nga tambal sa mga sakit sa planeta? Lagmit dili.

Sa usa ka giduyogang pahayag, ang U.S. National Academy of Sciences ug ang Royal Society of London prangkang miangkon: “Kon ang mga panagna karon bahin sa pag-uswag sa populasyon mapamatud-ang husto ug ang mga sumbanan sa kalihokan sa tawo sa planeta magpabiling dili mausab, ang siyensiya ug teknolohiya mahimong dili makaarang sa pagsanta sa dili-mamaayong pagkadaot sa kalikopan o nagpadayong kakabos sa kinadak-ang bahin sa kalibotan.”

Ang makahahadlok nga suliran sa nukleyar nga biya nga walay dapit nga kahiposan maoy pahinumdom nga ang siyensiya dili kay gamhanan sa tanan. Sulod sa 40 ka tuig ang mga siyentipiko nangitag luwas nga mga puwesto aron mapondohang permanente sa taas-nga-matang radyoaktibong biya. Ang pagpangita nagapamatuod nga lisod kaayo nga ang pila ka nasod, sama sa Italya ug Argentina, nakahinapos nga sila dili makabaton ug usa ka puwesto nga andam na hangtod sa tuig 2040 sa kinasayohan. Ang Alemanya, ang labing malaomong nasod niining natara, naglaom nga matapos na ang mga plano sa pagkatuig 2008.

Nganong dako mang suliran ang nukleyar nga biya? “Walay siyentipiko o enhinyero ang makahatag ug absolutong garantiya nga sa usa ka adlaw ang radyoaktibong biya dili molusot sa peligrosong mga gidaghanon bisan gikan sa labing maayong mga pondohanan,” misaysay ang geologo nga si Konrad Krauskopf. Apan bisan pa sa sayong mga pasidaan bahin sa kalisdanan sa paghipos sa biya, ang mga gobyerno ug ang nukleyar nga industriya masadyaong nag-abante, kay nagtuo nga ang teknolohiya ugma makataganag usa ka solusyon. Ang maong ugma wala pa gayod moabot.

Kon ang teknolohiya walay dali nga sulbad sa suliran labot sa kalikopan, unsay nahibilin nga laing mga kapaingnan? Tungod sa panginahanglan sa kataposan ang kanasoran ba mapugos sa pagtimbayayong aron panalipdan ang planeta?

[Footnote]

[Kahon sa panid 7]

Ang Pagpangitag Mapasig-ulian nga Tinubdan ug Enerhiya

Kadaghanan nato dili magsapayan sa enerhiya​—hangtod nga mawala ang koryente o motaas ang mga prisyo sa aseite. Bisan pa niana, ang paggamit ug enerhiya maoy usa sa kinadagkoang mga hinungdan sa polusyon. Kadaghanan sa enerhiya nga gigamit naggikan sa pagsunog ug kahoy o mga sugnod fossil, usa ka proseso nga maglabay ug minilyong tonelada sa karbon dioksido ngadto sa atmospera ug magpakunhod sa kalasangan sa kalibotan.

Ang nukleyar nga enerhiya, nga laing kapaingnan, dugang ug dugang nga nagakahimong dili popular tungod sa kapeligrohan sa mga aksidente ug kalisdanan sa paghipos sa radyoaktibong biya. Ang ubang mga kapaingnan nailhan ingong mapasig-uliang mga tinubdan sa enerhiya, sanglit gigamit niini ang kinaiyanhong mga tinubdan sa enerhiya nga dagaya. Adunay lima ka pangunang matang.

Solar nga enerhiya. Kini daling makuha alang sa pagpainit, ug sa pila ka nasod, sama sa Israel, daghang balay ang adunay mga solar panel sa pag-init ug tubig. Ang paggamit sa adlaw aron magpatunghag koryente mas lisod, apan ang modernong mga photovoltaic cell nagatagana nag koryente sa kabalangayan ug nagakahimong mas madaginoton.

Enerhiya sa hangin. Ang higanteng mga windmill karon kaylap na sa ubay-ubayng mga dapit sa kalibotan nga kusog ang hangin. Ang koryente nga gitagana sa maong eolian nga enerhiya, sumala sa pagtawag niini, anam-anam nga nagkabarato ug karon mas barato diha sa pila ka dapit kay sa naandang mga suplay sa enerhiya.

Hydroelectricity. Bayente porsiento na sa koryente sa kalibotan ang naggikan sa hydroelectric nga mga planta, apan ikasubo nga kadaghanang masaarong mga dapit diha sa ugmad nga kanasoran gipahimuslan na. Ang dagko kaayong mga paambakan makadaot usab ug dako sa ekolohiya. Ang mas maayong kalaoman, ilabina diha sa nagkaugmad nga kanasoran, morag mao ang pagtukod ug daghang mas gagmayng hydroelectric nga mga planta.

Geothermal nga enerhiya. Ang pipila ka nasod, ilabina ang Iceland ug New Zealand, nakaarang sa pagpahimulos sa “init-tubig nga sistema” sa ilalom sa ilang mga tiil. Ang ilalom-sa-yutang bolkanikong kalihokan mag-init ug tubig, nga magamit sa pagpainit sa mga balay ug pagpatunghag koryente. Ang Hapon, Italya, Mexico, Pilipinas, ug Tinipong Bansa nakaugmad usab niining kinaiyanhong tinubdan ug enerhiya sa usa ka sukod.

Puwersa sa balod. Ang pagtaob-paghunas sa dagat ginagamit sa pila ka nasod, sama sa Britanya, Pransiya, ug Rusya, sa pagpatunghag koryente. Ugaling, adunay pipila ra ka dapit sa tibuok kalibotan diin sayon ug praktikal ang pagtagana niining suplay sa enerhiya sa barato nga prisyo.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8, 9]

Pipila sa Dagkong mga Suliran Labot sa Kalikopan sa Kalibotan

Pagpuril sa kalasangan. Tres kuwarto sa mga lasang sa tugnawng mga dapit ug katunga sa kalasangan sa tropiko sa kalibotan ang nangawala na, ug ang gikusgon sa pag-upaw sa kalasangan miuswag nga makalilisang sulod sa miaging dekada. Ang kinaulahiang mga banabana nagbutang sa pagkapuril sa tropikanhong kalasangan nga tali sa 150,000 ug 200,000 kilometro kuwadrado matag tuig, nga susama sa gidak-on sa Uruguay.

Makahilong mga biya. Katunga sa 70,000 ka kemikal nga gigama karon giklasipikar nga makahilo. Ang Tinipong Bansa lamang naggamag 240 ka milyong toneladang makahilong biya kada tuig. Tungod sa kakulang sa kasayoran imposible ang pagbanabana sa tibuok-kalibotang katibuk-ang gidaghanon. Dugang pa, sa pagkatuig-2000, aduna unyay duolag 200,000 ka toneladang radyoaktibong biya nga gipondo sa temporaryong mga puwesto.

Pagkadaot sa yuta. Un-tersiya sa nawong sa kalibotan nameligrong mahimong desyerto. Sa pila ka bahin sa Aprika, ang Desyertong Sahara nakaabanteg 350 kilometros sa 20 lamang ka tuig. Sa pagkakaron ang pangabuhi sa minilyong tawo nameligro.

Kanihit sa tubig. Duolag duha ka bilyong tawo nagpuyo sa mga dapit diin adunay kanunayng kanihit sa tubig. Nakapasamot sa kanihit mao ang pagkauga sa libolibong atabay tungod sa mga lebel sa pag-unlod sa mga tuboran sa tubig sa ilalom sa yuta nga diha sila nagdepende.

Mga espisye nga nameligrong mapuo. Bisan pag ang mga numero maoy pangagpas, ang mga siyentipiko nagkalkulo nga tali sa 500,000 ug 1,000,000 ka espisye sa mga hayop, mga tanom, ug mga insekto ang mapuo na sa pagkatuig-2000.

Paghugaw sa atmospera. Ang usa ka pagtuon sa Hiniusang Kanasoran sa sinugdan sa katuigang 1980 nakadiskobreng usa ka bilyong tawo nagpuyo sa mga siyudad ang naladlad matag adlaw sa makadaot-sa-panglawas nga mga lebel sa mga anuos o makahilong mga gas, sama sa asupre dioksido, nitroheno dioksido, ug karbon monoksido. Ang kusog nga pagtubo sa mga siyudad sa miaging dekada pihong nakapagrabe sa maong suliran. Dugang pa, 24 ka bilyong toneladang karbon dioksido ang ginabomba nganha sa atmospera kada tuig, ug gikahadlokang ang maong “greenhouse gas” mahimong magpatungha sa pagkainit sa yuta.

[Mapa]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Pagpuril sa kalasangan

Makahilong mga biya

Polusyon sa atmospera

Kanihit sa tubig

Nameligrong mga espisye

Pagkadaot sa yuta

[Credit Lines]

Mountain High Maps™ copyright© 1993 Digital Wisdom, Inc.

Letrato: Hutchings, Godo-Foto

Letrato: Mora, Godo-Foto