Ang Pakigbugno sa Pagluwas sa Atong Planeta

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ESPANYA

SI Yury, kinsa nagpuyo sa Rusyanhong siyudad sa Karabash, duha ug anak, ug silang duha masakiton. Siya nabalaka apan wala matingala. “Walay maayog-lawas nga mga bata dinhi,” misaysay siya. Ginahiloan ang katawhan sa Karabash. Matag tuig ang usa ka lokal nga pabrika mobugag 162,000 ka toneladang mga maghuhugaw sa kahanginan​—nga mag-aberids ug 9 ka tonelada alang sa matag lalaki, babaye, ug bata nga nagpuyo didto. Sa siyudad sa Nikel ug sa lungsod sa Monchegorsk sa Kola Peninsula, amihanan sa Arctic Circle, “duha sa labing dagko ug labing karaang mga tunawanan ug nikel sa kalibotan . . . mobugag mas daghang bug-at nga mga metal ug asupre dioksido sa kahanginan kada tuig kay sa bisan unsang laing ingong mga pabrika sa Rusya.”​—The New York Times.

Ang hangin sa Mexico City dili usab makapaayo sa lawas. Usa ka surbi ni Dr. Margarita Castillejos nakakaplag nga bisan sa usa ka bahandianong dapit sa siyudad, ang mga bata magsakit 4 ka adlaw sa 5. “Alang kanila ang pagsakit nahimong kasagaran na,” mipahayag siya. Usa sa pangunang mga hinungdan, matod niya, mao ang makaylapong aso nga gipatungha sa libolibong sakyanan nga nagpatrapik sa kadalanan sa siyudad. Ang mga sukod sa ozone maoy upat ka pilo sa kinatas-ang lagda sa World Health Organization.

Sa Australia ang kapeligrohan dili makita​—apan sama rang makapatay. Ang mga bata karon kinahanglang magsul-ob ug mga kalo sa dihang magduladula sa tugkaran sa eskuylahan. Tungod sa pagkunhod sa salipod nga ozone sa Habagatang Hemispera ang mga Australiano nagsugod pag-isip sa adlaw ingong kaaway inay higala. Nakakita na sila sa tulog-pilong pagdaghan sa mga kanser sa panit.

Sa ubang mga bahin sa kalibotan, ang pagkaplag ug igong tubig maoy matag-adlaw nga pakigbisog. Sa dihang si Amalia 13 anyos, ang hulaw nahitabo sa Mozambique. Dihay lugos mapaigo nga tubig sa unang tuig ug halos wala na sa misunod nga tuig. Nangalawos ug nangamatay ang mga tanom nga utanon. Si Amalia ug ang iyang pamilya napugos sa pagkaon sa prutas sa lasang ug pagkubkob sa balasong namad-ang mga suba alang sa bisan unsang bililhon nga tubig nga ilang makaplagan.

Sa Indianhong estado sa Rajasthan, ang yutang sibsibanan mao ang kusog nga nagakawala. Si Phagu, usa ka sakop sa tiglaaglaag nga tribo, kanunayng adunay pakiglalis batok sa lokal nga mga magbabaol. Dili siya makakaplag ug sibsibanan alang sa iyang panon sa mga karnero ug mga kanding. Tungod sa nihit kaayong yutang tabunok, ang kasiglohang gidugayon sa malinawon nga magkaubang pagpuyo tali sa mga magbabaol ug mga tiglaaglaag nadaot.

Grabe pa gani ang kahimtang sa Sahel, usa ka lapad nga luna sa ugahong yuta sa habagatang ngilit sa Sahara sa Aprika. Ingong sangpotanan sa pagpuril sa mga kahoy ug sa miresultang hulaw, nangamatay ang entirong mga toril sa kahayopan ug ang di-maihap nga mga lote nalubong sa balas sa nag-abanteng desyerto. “Dili na ako mootro pagtanom,” nanumpa ang usa ka Fulani nga magbabaol nga taga-Niger human makakita nga ang iyang gitanom nga dawa napakyas sa ikapitong higayon. Ang iyang mga baka nangamatay na gumikan sa kulang nga sibsibanan.

Ang Nagatubong Hulga

Adunay daotan nga timailhan luyo sa bag-o pang mga hulaw, sa pakyas nga mga ani, ug sa hugawng hangin nga magtuok sa mga tawo sa sunodsunod nga kasiyudaran. Kini maoy mga simtoma sa usa ka masakitong planeta, usa ka planeta nga dili na makasagubang sa pagpabug-at sa tawo sa kahinguhaan sa yuta.

Walay butang sa yuta nga mas hinungdanon sa atong pagpadayong buhi kay sa hangin nga atong giginhawa, sa pagkaon nga atong gikaon, ug sa tubig nga atong giinom. Sa walay-hunong, kining mosustento-sa-kinabuhi nga mga kinahanglanon gihugawan o giut-ot​—sa tawo mismo. Sa pila ka nasod ang kahimtang sa kalikopan nagapameligro na sa kinabuhi. Sumala sa tin-awng pagpahayag niini sa kanhing presidenteng Sobyet nga si Mikhail Gorbachev, “ang mga suliran sa ekolohiya nagapameligro nga seryoso sa atong paglungtad.”

Angayng isipong ugdang ang hulga. Sa makanunayon ang populasyon sa kalibotan nagauswag, ug ang mga panginahanglan sa limitadong kahinguhaan nagakadako. Si Lester Brown, presidente sa Worldwatch Institute, nagpahayag dili pa dugay nga “ang labihan ka dakong hulga sa atong ugma-damlag dili mao ang militaryong pagsulong kondili ang pagkadaot sa kalikopan sa planeta.” Igo ba ang ginabuhat aron malikayan ang usa ka trahedya?

Ang Pakigbisog sa Pagpanalipod sa Planeta

Lisod tabangan ang usa ka alkoholiko nga kombinsidong wala siyay suliran sa pag-inom. Sa susama, ang unang tikang aron mapauswag ang kahimsog sa planeta mao ang pag-ila sa kagrabe sa sakit. Posible, ang edukasyon mao ang talagsaong kalamposan labot sa kalikopan sa bag-o pang katuigan. Ang kadaghanang tawo karong adlawa nahibalo gayod nga ang atong yuta ginapordoy ug ginahugawan​—ug kinahanglang may buhaton bahin niini. Ang hulga sa nadaot nga kalikopan karon mas tataw kay sa hulga sa nukleyar nga gubat.

Ang mga lider sa kalibotan dili ingong wala manumbaling sa mga suliran. Mga 118 ka pangulo sa estado mitambong sa Tigom Bahin sa Yuta niadtong 1992, nga sa maong panahon gihimo ang pipila ka tikang aron mapanalipdan ang atmospera ug ang nagkagamayng kahinguhaan sa yuta. Ang kadaghanang nasod mipirmag usa ka kasabotan labot sa klima diin sila nagkauyon nga magtukod ug usa ka sistema aron itaho ang kausaban sa mga karbon nga binuga, nga adunay tumong nga dili na dugangan ang katibuk-ang gidaghanon sa binugang karbon sa duol nga umaabot. Gihisgotan usab nila ang mga paagi nga mapanalipdan ang biyolohikanhong pagkadaiya, ang katibuk-ang gidaghanon sa mga espisye sa tanom ug hayop. Ang panag-uyon labot sa pagpanalipod sa mga lasang sa kalibotan wala makab-ot, apan gipatungha sa tigom ang duha ka kasulatan​—ang “Deklarasyon sa Rio” ug “Agenda 21,” nga naundan ug kalagdaan kon unsaon sa mga nasod pagkab-ot ang “kaugmaran nga ang kahinguhaan dili mahurot.”

Sumala sa gipunting sa batid sa kalikopan nga si Allen Hammond, “ang labing hinungdanong pagsulay mao unyay kon tumanon ba ang mga panaad nga gihimo sa Rio​—kon ang maisogong mga pulong motultol ba sa mga buhat sa mga bulan ug mga tuig sa unahan.”

Hinuon, ang usa ka dakong tikang paabante mao ang 1987 Montreal Protocol, nga naglakip sa usa ka internasyonal nga kasabotan nga wagtangon ang chlorofluorocarbons (CFCs) sulod sa usa ka gitakdang limitadong panahon.a Nganong may kabalaka? Tungod kay ang CFCs gituohan nga nakaabag sa tuling pagkaut-ot sa salipod nga hut-ong sa ozone sa yuta. Ang ozone sa ibabawng atmospera sa yuta adunay hinungdanong papel nga masala ang ultraviolet nga mga silaw sa adlaw, nga makapahinabog kanser sa panit ug mga katarata. Kini maoy usa ka suliran dili lamang sa Australia. Karong bag-o, natiktikan sa mga siyentipiko ang 8-porsientong pag-us-os sa gidaghanon sa ozone sa tingtugnaw ibabaw sa pipila ka matugnawng mga rehiyon sa Amihanang Hemispera. Kawhaan ka milyong tonelada sa CFCs ang nakakayaw na ngadto sa stratosphere.

Kay nag-atubang niining makadaot nga paghugaw sa atmospera, ang kanasoran sa kalibotan naghiklin sa ilang mga kabingkilan ug milihok gayod. Ang ubang internasyonal nga lihok umaabot usab aron mapanalipdan ang nameligrong mga espisye, mapreserbar ang Antartika, ug makontrolar ang pagkaylap sa makahilong mga biya.

Daghang nasod nagahimog mga tikang aron limpiyohan ang ilang mga suba (ang salmon karon nahibalik na sa Subang Thames sa Inglaterra), makontrolar ang polusyon sa hangin (mikunhod kinig 10 porsiento sa mga siyudad sa Tinipong Bansa nga may kinagrabehang aso), magamit ang mga tuboran sa enerhiya nga dili magdaot sa kalikopan (80 porsiento sa mga balay sa Iceland gipainitan pinaagig enerhiyang geothermal), ug mapreserbar ang ilang kabilin nga kinaiyahan (ang Costa Rica ug Namibia nakakombertir na sa mga 12 porsiento sa ilang katibuk-ang luna sa yuta ngadto sa nasodnong mga parke).

Kini bang positibong mga ilhanan maoy pamatuod nga ang katawhan nag-isip nga ugdang sa kapeligrohan? Ang atong planeta mahibalik na ba sa maayong kahimtang sa dili madugay? Paninguhaon sa mosunod nga mga artikulo nga matubag kanang maong mga pangutana.

[Footnote]