Nagkawalang Ozone—Ginadaot ba Nato ang Atong Kaugalingong Salipod?

Handurawang naglakaw ka sa makamatay, nagkalayong ulan kada adlaw. Payong lamang ang imong panalipod, usa nga hingpit nga gidesinyo sa pagsagang sa makamatayng mga tulo sa ulan. Imo bang mahanduraw kon unsa ka bililhon kanang payonga alang nimo? Imo bang mahanduraw nga binuang gayod ang pagdaot sa payong, tingali sa pagbutang ug mga lungag niana? Apan, ang katawhan anaa sa samang kahimtang diha sa tibuok yuta nga sukod.

ANG atong planeta ginakaligoan sa makanunayong ulan sa mga silaw sa aldaw. Samtang ang kadaghanan niining mga silawa mapuslanon, nga naghatag kainit ug kahayag sa atong kalibotan, ang gamayng porsentahi niini makamatay. Gitawag silag ultraviolet-B, kun UV-B, nga mga silaw, ug kon ang tanan makaabot sa nawong sa yuta, sila makapatay sa tanang buhing butang didto. Makalilipay, ang atong planeta gidesinyo nga dunay “payong” nga nagasalipod kanato gikan ning mga silawa, usa ka payong nga gitawag ozone layer. Makasubo, ginadaot sa katawhan kanang payonga!

Unsa man kining ozone layer? Unsa ang obra niini, ug sa unsang paagi ginadaot nato kini? Buweno, ang ozone maoy usa ka dili-lig-ong porma sa oksihino. Kini dunay tulo ka atomo sa oksiheno (O₃) inay sa naandang duha (O₂). Ang ozone mogawas sa kinaiyanhon diha sa istratospera, nga ginasuhop ang peligrosong silaw nga UV-B samtang nagtugot sa gikinahanglan ug luwas nga kahayag sa pag-agi. Dugang pa, samtang daling mabungkag ang ozone sa ubang mga gas, diha sa istratospera kanunayng ginahulipan ang mga silaw sa adlaw. Busa kini maoy salipod nga nagaayo sa kaugalingon. Pagkakatingalahan nga desinyo!

Mobangon ang problema kon mosugod ang tawo sa pagpabuga sa iyang kaugalingon ug industriyal nga mga gas ngadto niining delikadong sistema. Nan mas daghang ozone ang malaglag kay sa magama sa silaw sa adlaw. Niadtong 1974 ang mga siyentipiko misugod sa pagsuspetsa nga ang CFCs, o chlorofluorocarbons, maoy mga gas nga tigdaot sa ozone. Apan, kining mga CFCs anaa sa tanang dapit. Sila gigamit sa paghimo sa tanang matang sa mga produktong plastik nga foam, gikan sa insulasyon ngadto sa mga tasa ug sa mga sudlanag pagkaon sa fast-food. Sila gigamit ingong mga propellant sa mga latang nag-isprey, ingong mga coolant diha sa mga air conditioner ug mga reprigeritor, ug mga igtutunaw aron sa paghinlo sa mga gamit nga elektroniko.

Nahinumdom ang usa ka siyentipiko nga mitaho sa kapeligrohan: “Wala pay higayong nakasinggit akog ‘Nadiskobrehan ko!’ Mao pay akong pag-abot sa balay sa usa ka gabii niana ug gisultihan nako ang akong asawa, ‘Maayo ang lakat sa esperimento, apan morag kataposan na sa kalibotan.’” Apan sukad nga naimbento ang CFCs, sa 1930, gidayeg sila sa kadaghanan nga dili-makahilo ug malig-on kaayo. Nasayop ba sila?

Ang Gipanagnang Hulga

Wala. Dayag nga husto kaayo sila. Sa tino tungod sa ilang kalig-on, ang CFCs nagpadayon sa ilang pagkamalaglagon. Human nga makahungaw ang CFCs diha sa ilang gipanglabayng mga air conditioner ug nangapigsat ang plastik foam nga mga tasa, sila sa anam-anam padparon ngadto sa istratospera. Didto, bombahan sa silaw nga ultra-violet, mabungkag sila sa kataposan, dayon mopagawas ug tinuod nga pumapatay sa ozone: ang chlorine. Ang mga molekula niini mosayawg makamatayng sayaw nga minuet uban sa huyang nga mga molekulang ozone, laglagon sila ug mobiyong tibuok aron mangitag laing alaot nga kaparis. Ang usa ka molekulang chlorine mosayaw niining paagiha kapin sa usa ka siglo, nga nagalaglag sa ginatos ka libong molekulang ozone.

Ang nangahadlok nga mga siyentipiko mibangog alarma bahin sa pangunang gamit sa CFCs—mga propellant alang sa mga isprey nga aerosol. Niadtong 1978 gidili sa Canada, ug Sweden, ug sa Tinipong Bansa ang paggamit ug CFCs diha sa mga aerosol, apan diyutayng mga nasod lamang ang misunod. Mas grabe pa, dugang kagamitan ang nakita alang sa malig-ong mga kemikal, busa ang paggama kanila nagpadayon sa pagdaghan. Ang Tinipong Bansa nagagamit gihapon sa upat ka bahin sa usa ka tuig nga suplay sa kalibotan.

Migamit ug kompiyoter nga mga hulad sa atmospera sa yuta, nagpadayon ang mga siyentipiko sa pagpasidaan nga ang paghugaw pinaagig kemikal sa hinayhinay makahurot sa ozone layer, nga hinayhinayng nagatugot ug daghang UV-B nga silaw sa pag-agi. Wala mamati ang industriya ug ang gobyerno sa mga pangangkon sa mga siyentipiko, gitawag ang ilang ebidensiya nga mahuyang ug ang ilang mga nakaplagan wala-mapamatud-i.

Ang magasing Discover nagtawag niining kontrobersiya nga “Ozone nga Gubat” ug miingon nga ang mga tigdukiduki “sulod sa daghang katuigan nag-isip sa isyu ingong dakong eksperimento sa tibuok yuta: matag tuig ang katawhan nagabombag dugang minilyong tonilada sa CFCs ngadto sa atmospera ug naghulat kon unsay mahitabo.” Ang nahitabo nakatingala sa tanan.

Imbes inanay nga makatag sa tipik nga porsiento sa tibuok yuta sumala sa gipanagna sa tanang mga hulad diha sa kompiyoter, ang gidaghanon sa ozone mikunhod ug dako ibabaw sa Polo Sur! Niadtong Oktubre 1984 usa ka Britanikong pundok sa mga siyentipiko sa Antarctica nakadiskobre nga ang ozone sa ibabaw nila mius-os ug duolan sa 40 porsiento, nagporma nianang nainila karong adlawa nga “lungag sa ozone.” Sa sinugdan, wala-makatuo ang ubang mga siyentipiko. Dili ilado ang Britanikong pundok. Gawas pa, ang ubang atmosperikong mga instrumento wala mopakitag dramatikong pagkunhod sa ozone sa Antarctic.

Apan, sumala sa gisangpotan, ang mga kompiyoter nga nagadawat sa impormasyon gikan sa mga satelayt giprograma sa dili-pagdawat sa bisan unsang sayop nga pagkunhod sa ozone nga kapin sa 30 porsiento. Ang mga makina nagasukod sa lungag sa ozone sa daghang katuigan apan nagasalindot sa impormasyon!

Ang mga siyentipiko nag-awayay makadiyut bahin sa hinungdan sa lungag. Apan ang punog-instrumentong ayroplano nga nagalupad diha sa lungag sa ozone mismo nakakaplag sa tinuod nga tagsala—ang chlorine nga gikan sa hinimog-tawong mga kemikal! Sa tumoy sa itaas kaayong Polo Sur mao ang dako kaayong lilo uban sa mga panganod nga dunay pinong mga partikulo sa yelo, nga naghatag sa chlorine ug milyonmilyong gagmayng mga luna nga diin kini makahimo sa iyang makamatayng sayaw uban sa ozone nga mas kusog.

Sukad niadto, ang mga siyentipiko nakakitag samang lungag ibabaw sa Polo Norte. Ang duha ka lungag tempotempo, mobukas ug mosira matag tuig. Ang lungag ibabaw sa Polo Sur sama ka dakoa sa Tinipong Bansa; ang lungag sa ibabaw sa Polo Norte samag gidak-on sa Greenland.

Sa unsang paagi nagaapektar kanimo ang mga lungag sa ozone? Sila nagaagi sa ibabaw sa mga bahin sa amihanang Uropa ug nagpameligro sa tumoyng bahin sa habagatan sa Amerika Sur, apan dili kinahanglang magtindog ka ilalom sa ozone aron ikaw maapektohan niana. Ang ubang mga siyentipiko nahadlok nga ang mga lungag mopatunghag dili-maayong hanging ozone nga mokuyanap hangtod sa duha ka hemisperyo. Sa pagkatinuod, ibabaw sa labing daghang molupyo sa mga bahin sa Amihanang Hemisperyo, ang ozone layer nagkadiyutay nga duolan sa 3 ngadto sa 7 porsiento sa kataposang 17 ka tuig. Sa miagi, nagtuo ang mga siyentipiko nga mokabat pag usa ka siglo ayha pa mous-os ang ozone ug 3 porsiento!

Ang mga epekto sa miresultang pagdaghan sa UV-B nga silaw nga nagaabot sa nawong sa yuta layog abot. Kining mga silawa makakanser sa panit sa mga tawo. Sila makadaot usab sa sistema sa lawas sa pagsagang sa sakit ug maoy hinungdan sa mga katarata. Ang Science News nagbanabana nga ang pagdaghan sa radyasyon sa UV-B “mopatayg 3 ka milyong tawong buhi karon o mangatawo sa dili pa ang katuigang 2075.”

Sumala pa sa pagkapahayag niana sa usa ka siyentipiko sa atmospera si Dr. Michael Oppenheimer: “Kining maong mga kausaban makaapektar sa tanang tawo ug sa tanang ecosystem diha sa nawong sa yuta, ug kita may hanap nga ideya kon unsa unya kining mga kausabana.” Ang nagadugang nga radyasyon sa UV-B molaglag sa gagming nga krill ug ubang plankton nga nagpuyo duol sa nawong sa dagat, nga makabalda sa food chain sa dagat. Ang pinakyaw nga paglaglag sa kinabuhi sa tanom, mga kapildihan sa abot, bisan ang mga kausaban sa hangin sa tibuok yuta ug sa sumbanan sa klima, moresulta sa mapaluyang ozone layer. Kon moabot ang bisan hain niining mga hulgaa sa umaabot nga mga dekada, kini sa tino moresultag suliran sa tawo ug sa iyang kalibotan.

May Paglaom pa Ba?

Sa miaging Septiyembre 1987 duolan sa 24 ka nasod ang mipirmag kasabotan nga gitawag Montreal Protocol. Kini nanawag ug dugang ugmad nga mga nasod sa paghunong sa paggamit sa CFC ug sa paggama niini sa gidaghanon sa 1986, samtang gipaus-osan ug 50 porsiento sa tuig 1999. Ang nagakaugmad nga mga nasod gihatagag dugang kagawasan sanglit nakita ang CFCs nga hinungdanon sa modernisasyon.

Ang kasabotan, nga moepekto sa 1989 kon aprobahan sa labing menos sa 11 ka nasod, gidayeg nga usa ka “timaan.” Ang usa ka politiko sa T.B. malipayong miingon: “Sa unang higayon, ang mga nasod sa kalibotan miuyon sa pagkooperar diha sa usa ka problema sa palibot sa dili pa motungha ang kaylap makadaot nga mga epekto.”

Apan, wala malipay ang tanan. Ang ubang mga siyentipiko nabalaka nga human sa duha lamang ka semana tapos nga gipirmahan ang kasabotan sa Montreal, ang labing lig-ong pamatuod nga ang CFCs mao ang nakalungag sa ozone gipagula. Kadtong mipirma sa kasabotan gisultihan sa dili paghisgot sa mga lungag sa ozone sa ilang mga pakigpulong. Miingon ang usa ka eksperto: “Kon nabatonan sa mga tigpakigsabot sa Montreal kining mga nakaplagan diha sa ilang atubangan sila angay mouyon sa bug-os nga pagwagtang sa CFCs.”

Mas grabe pa, ang CFCs nga nagapaitaas karon ngadto sa trotospera nagkinahanglag pito ngadto sa napulo ka tuig sa pagpadpad kanila ngadto sa istratospera. Kini nagkahulogan nga ang gidaghanon sa CFCs diha sa istratospera modoble sa ilang presenteng gidaghanon, bisan pa sa mga kasabotan. Sumala sa gitaho diha sa The German Tribune: “Bisag ipakanaog pa ang dihadiha nga pagdili ang atmospera nagkinahanglag 80 ka tuig aron maulian kini sa kahimtang niini sa katuigang 1920.”

Kasamtangan, ang dagkong mga kompaniya sa kemikal naningkamot sa pagpangitag mga kapuli sa CFCs. Ang uban kanila morag may masanag nga umaabot. Apan ang pagsulay kanila ug ang pagbanabana kon unsaon sa paggama nila nagkinahanglag panahon. “Atong gikinahanglan sila karong adlawa, dili ugma,” miawhag si Joe Farman, ang siyentipiko nga nakadiskobre sa lungag sa ozone sa Antarctic. “Nagabutang kitag CFCs diha sa atmospera ug lima ka pilo nga mas kusog kay sa kinaiyanhong paagi sa pagwala kanila.” Dunay maayong mga katarongan sa dili-pagdalidali sa pagpagawas sa mga kapuli. “Walay tawong gustong mogamit ug produkto nga makita diha sa tanang kosena ug makaplagan sila nga makahilo,” mipasidaan ang manedyer maylabot sa environment (palibot) sa kompaniya sa kemikal.

Busa bisag dunay mga paglaom nga naglungtad ang usa ka sulbad, ang mga siyentipiko nangahadlok. Ilang nahibaloan nga ang atmospera sa yuta maoy hilabihan ka makalibog ug malisod nga mekanismo; kini mosanong sa paghugaw sa tawo sa kalit ug dili-matag-an.

Si Dr. Oppenheimer miingon: “Kita buta nga nanglupad sa walay katinoang umaabot.” Ang taphawng mga sulbad sa malisod kaayong krisis kataw-anan. Sa dihang miawhag ang opisyal sa T.B. ug kampaniya sa “personal nga pagpanalipod” sa pagsul-ob ug mga kalo ug mga antiparang de-kolor, ang mga kritiko nangutana kon unsaon sa pagsul-ob ug mga kalo sa soybeans o sa pagpaantiparag de-kolor sa ihalas nga mga mananap.

Mopatim-aw nga bug-os malatirong sulbad ang makabatog pagtahod o igo sa pagsulbad sa suliran. Ang tawo ba katupong sa buluhaton sa pagbakwi sa iyang kaugalingon sa daghang kasal-anan batok niining planetaha? Mopatim-aw nga dili gayod. Ang tawo panagsa rang andam sa paggastog salapi sa paghinlo sa iyang kaugalingong hugaw hangtod nga matuok na siya niana. Dili ba mas maalamon ang paglantaw sa Tigdesinyo sa atong makalibog nga palibot alang sa tubag? Sa matin-aw, iyang nakitang daan ang atong magubot nga panahon sa dihang siya misaad sa “paglaglag niadtong nagalaglag sa yuta.”—Pinadayag 11:18.

[Kahon sa panid 25]

ANG TANGHAGA SA OZONE

Ang ozone nga makaluwas ug kinabuhing salipod. Ang ozone nga makahilong tighugaw. Hayan nakadungog ka na nga gibatbat kini sa duha ka paagi. Hain niini? Ang duha! Diha sa istratospera nga iyang angay nga luna, ang ozone sa pagkatinuod makaluwas ug kinabuhi. Apan dinhi sa tropospera, mogawas ang ozone ingong laing abot sa polusyon sa tawo. Ang mga tawo nagapagawas ug dakong gidaghanong hydrocarbons ngadto sa hangin, ang kadaghanan tungod sa pagsunog sa gasolina diha sa mga sakyanan. Ang silaw molihok diha niining hydrocarbons aron sa paggamag ozone.

Ang mga tawo wala gamaa nga moginhawag ozone. Kini makadaot sa baga. Sa pagkatinuod, natukian sa mga siyentipiko nga mas peligroso kini sa panglawas sa tawo kay sa gituohan niadto. Ang uban nanawag sa pagkadinalian ug mas istriktong mga restriksiyon sa polusyon sa ozone—sa walay kapuslanan.

Nakita ba nimo kon unsa ka kataw-anan kining suliran sa ozone? Didto sa itaas diin gikinahanglan ang ozone, kini atong ginalaglag. Dinhi sa ubos diin makahilo ang ozone, kini atong gigama!

Apan tingali ikaw nahibulong: ‘Nganong dili man nato ipadala ang ozone sa ubos ngadto sa itaas sa istratospera diin didto kini gikinahanglan?’ Alang sa usa ka butang, ang ozone dili-lig-on sa pagbiyahe; mabungkag kini sa dili pa makaabot nianang gitas-ona. Ang ubang mga siyentipiko nagdamgog katingalahang mga laraw sa pagbalhin sa ozone ngadto didto pinaagi sa mga ayroplano, mga jet, o missiles. Apan, sila moadmiter, nga ang gastos dako kaayo. Sa dayag, ang sulbad lamang dili ang paglaglag niini didto sa ibabaw o sa paggama niini dinhi sa ubos.

[Diagram sa panid 26]

(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)

Istratospera

Ultraviolet Rays

Ozone Layer sa Istratospera

Tropospera

Yuta

Lata nga Isprey

△ CFCs

→ Chlorine

● Ozone