Sa Dihang Madaot ang Atong Atmospera
NIADTONG 1971, samtang nagpaingon sa bulan sakay sa Apollo 14, si Edgar Mitchell miingon sa pagkakita sa yuta: “Kini samag usa ka nagkidlap-kidlap nga alahas nga asul ug puti.” Apan unsay makita sa usa ka tawo gikan sa wanang karong adlawa?
Kon ang espesyal nga antiyohos magtugot kaniya sa pagkakita sa dili-makitang mga gas sa atmospera sa yuta, siya makakitag lahi kaayong hulagway. Sa magasing India Today, si Raj Chengappa misulat: “Makakita siya ug dagko kaayong mga buslot diha sa nagapanalipod nga tabon nga ozone ibabaw sa Antartika ug sa Amerika del Norte. Inay usa ka nagkidlap-kidlap nga alahas nga asul ug puti iyang makita ang lubog, hugaw nga yuta nga puno sa itom, nagtuyok nga mga panganod sa carbon dioxide ug asupre.”
Unsay nakapahinabo sa mga buslot sa ozone nga mga panagang sa atong ibabawng atmospera? Ang pagdaghan sa mga maghuhugaw sa atmospera tinuod ba gayong peligroso?
Kon sa Unsang Paagi Ginadaot ang Ozone
Kapig 60 anyos kanhi, ang mga siyentipiko mipahibalo sa pagkadiskobre sa usa ka luwas nga substansiyang makapabugnaw nga makapuli sa ubang mga substansiyang makapabugnaw nga makahilo ug mobugag dili-maayong baho. Ang bag-ong kemikal naglangkob sa mga molekula nga adunay usa ka karbon, duha ka klorin, ug duha ka atomong fluorine (CCl2F2). Kini ug ang susamang ginamag-tawo nga mga kemikal gitawag ug mga chlorofluorocarbon (CFCs).
Sa sinugdan sa katuigang 1970, ang paggamag CFCs nahimo nang dako kaayo nga tibuok-kalibotang industriya. Kana gigamit dili lang sa mga repriherador kondili sa aerosol nga mga latang espri usab, sa mga air conditioner, sa mga kemikal nga iglilimpiyo, ug sa paggamag mga sudlanag pagkaon ug ubang plastic-foam nga mga produkto.
Ugaling, niadtong Septiyembre 1974, duha ka siyentipiko, si Sherwood Rowland ug Mario Molina, mipatin-aw nga ang CFCs inanayng mokayab ngadto sa stratosphere diin kana sa kadugayan mopagula sa klorin niini. Ang matag atomong klorin, ang mga siyentipiko nagbanabana, makadaot sa kaliboan sa ozone nga molekula. Apan inay ginadaot ang ozone nga managsama sa tibuok nga ibabawng atmospera, ang pagdaot niini dako pa kaayo ibabaw sa polar nga mga rehiyon.
Matag tingpamulak sukad sa 1979, ang daghan kaayong ozone nahanaw unya mitungha pag-usab ibabaw sa Antartika. Kining pinanahong pagkunhod sa ozone gitawag nga buslot sa ozone. Dugang pa, sa di pa dugayng katuigan ang giingong buslot sa ozone nagkadako ug mas nagdugay. Niadtong 1992, ang mga sukod sa satelayt nagpadayag sa usa ka buslot sa ozone nga talagsaon ang kadako—dako pa kay sa Amerika del Norte. Ug diyutay ra kaayong ozone ang nahibilin niana. Ang mga sukod sa balon nagpadayag sa pagkunhod nga kapig 60 porsiento—ang labing ubos nga sukad natala.
Kasamtangan, ang mga sukod sa ozone nagkunhod usab sa ibabawng atmospera ibabaw sa ubang mga bahin sa yuta. “Ang kinabag-ohang mga sukod,” mitaho ang magasing New Scientist, “nagpadayag nga . . . dihay talagsaong ubos nga mga sukod sa konsentrasyon sa ozone sa 1992 tali sa mga latitud nga 50° Amihanan ug 60° Amihanan, nga nagasakop sa Amihanang Uropa, Rusya ug Canada. Ang sukod sa ozone maoy 12 porsientong ubos sa normal, mas ubos kay sa bisan unsang panahon sa 35 ka tuig sa mapinadayonong pagsusi.”
“Bisan ang labing daotang mga panagna,” mipahayag ang magasing Scientific American, “karon nadayag nga wala kaayo magpabili sa pagkahanaw sa ozone nga gipahinabo sa mga chlorofluorocarbon. . . . Ug ngani niadtong panahona, ang mga pamahayag sa mga tawong impluwensiyado sa gobyerno ug industriya kusog nga misupak sa mga lagda, sa katarongan nga dili kono kompleto ang siyentipikanhong ebidensiya.”
Ang gikalkulong 20 milyong tonelada nga CFCs nabuga na ngadto sa atmospera. Sanglit dangtan ug daghang tuig aron ang CFCs madala sa itaas ngadto sa stratosphere, ang minilyong tonelada wala pa makaabot sa ibabawng atmospera diin kana magadaot. Ugaling, ang CFCs dili lang maoy tinubdan sa klorin nga magdaot sa ozone. “Gibanabana sa NASA nga mga 75 toneladang klorin ang mapondo diha sa hut-ong sa ozone iniglansad sa usa ka salakwanang,” mitaho ang magasing Popular Science.
Unsa ang mga Sangpotanan?
Ang mga sangpotanan sa nakunhorang ozone sa ibabawng atmospera wala pa bug-os hisabti. Bisan pa niana, ang usa ka butang nga daw tino mao nga ang gidaghanon sa makadaot nga UV (ultraviolet) nga radyasyon nga nakaabot sa yuta nagkadaghan, nga misangpot sa mas daghang kaso sa kanser sa panit. “Sulod sa miaging dekada,” mitaho ang magasing Earth, “ang tinuig nga dosis sa makadaot nga UV nga miapektar sa amihanang hemispera miuswag sa mga 5 porsiento.”
Ang 1-porsiento lang nga pag-uswag sa UV gibanabana nga magpahinabo ug 2- ngadto 3-porsientong pag-uswag sa kanser sa panit. Ang Aprikanhong magasing Getaway nagpahayag: “Adunay kapin sa 8 000 nga bag-ong kaso sa kanser sa panit sa Habagatang Aprika kada tuig . . . Atong nabatonan ang usa sa kinaubsang mga sukod sa mosagang nga ozone ug usa sa kinadaghanang mga kaso sa kanser sa panit (ang relasyon dili kay nagkaatol lamang).”
Nga ang pagkadaot sa ozone sa ibabawng atmospera magpahinabo sa pag-uswag sa kanser sa panit gitagna na katuigan kanhi sa mga siyentipiko nga si Rowland ug Molina. Sila mirekomendar sa dihadihang pagdili sa paggamit ug CFCs diha sa mga aerosol sa Tinipong Bansa. Kay miila sa kapeligrohan, ang daghang nasod miuyon nga ihunong ang paggamag CFCs sa pagka-Enero 1996. Kasamtangan, hinunoa, ang paggamit ug CFCs nagpadayon nga usa ka kapeligrohan sa kinabuhi sa yuta.
Ang pagkunhod sa ozone ibabaw sa Antartika, mitaho ang Our Living World, “nagtugot sa radyasyong ultraviolet sa pagsuhot nga mas lalom sa dagat kay sa gisuspetsahan sa nangagi. . . . Kini nagpahinabo sa dagkong mga pagkunhod sa paggama ug tagsag-selulang mga organismo nga maoy pasikaranan sa kutay sa mga pagkaon sa kalalangan sa dagat.” Ang mga eksperimento nagpadayag usab nga ang pag-uswag sa UV magpakunhod sa ani sa daghang tanom nga pagkaon, nga nahimong usa ka hulga sa abiyo sa pagkaon sa tibuok kalibotan.
Sa pagkatinuod, ang paggamit ug CFCs lagmit nga makatalagmanon. Apan ang atong atmospera gibombahan sa daghan pang laing mga maghuhugaw. Ang usa mao ang usa ka gas sa atmospera nga kon tagidyut ra mahinungdanon sa kinabuhi sa yuta.
Epekto sa Polusyon
Sa tungatunga sa ika-19ng siglo, ang mga tawo nagsugod sa pagsunog ug kanunay nagadaghang karbon, natural nga gas, ug aseite, nga nagdugang ug daghang carbon dioxide sa atmospera. Niadtong panahona ang gidaghanon niining tagidyut nga gas sa atmospera maoy mga 285 ka parte matag milyon. Apan ingong sangpotanan sa miuswag nga paggamit sa tawo sa fossil nga mga sugnod, ang gidaghanon sa carbon dioxide nakaabot sa kapig 350 ka parte matag milyon. Unsa man ang sangpotanan sa mas daghan nianang mosikop-ug-kainit nga gas diha sa atmospera?
Daghan ang nagtuo nga ang pag-uswag sa mga sukod sa carbon dioxide mao ang hinungdan sa pagtaas sa mga temperatura sa yuta. Apan, ang ubang mga tigdukiduki nag-ingon nga ang pag-init sa yuta maoy tungod ilabina sa pag-usab-usab sa atong adlaw—nga ang adlaw nagpagulag mas daghang enerhiya sa dili pa dugay.
Bisan unsa ang kahimtang, ang dekada sa katuigang 1980 mao ang labing init sukad gisugdan ang paghupot ug mga rekord sa tungatunga sa ika-19ng siglo. “Ang kiling sa pagkainit nagpadayon hangtod niining dekadaha,” nagtaho ang mantalaang The Star sa Habagatang Aprika, “nga ang 1990 mao ang labing init nga tuig nga nahitala, 1991 ang ikatulong labing init, ug 1992 . . . ang ikanapulong labing init nga tuig sa 140-ka-tuig nga pagrekord.” Ang diyutayng pagkunhod sa miaging duha ka tuig gipasangil sa abog nga gibuga ngadto sa atmospera sa pagbuto sa Bukid Pinatubo niadtong 1991.
Ang umaabot nga mga epekto sa pagtaas sa mga temperatura sa yuta mainiton nga gilantugian. Apan ang usa ka butang nga nahimo sa pagkainit sa yuta dayag mao ang pagkomplikar sa lisod nang trabaho sa pagpanagna sa panahon. Ang New Scientist nag-ingon nga ang sayop nga mga tagna “mahimong sa mausbawon mahitabo kay ang pagkainit sa yuta magausab sa klima.”
Ang daghang kompaniya sa seguro nahadlok nga ang pagkainit sa yuta makapaalkansi sa ilang mga polisa. “Kay nag-atubang sa sunodsunod nga mga katalagman,” miangkon ang The Economist, “ang pipila ka nakig-ambit nga kompaniya sa seguro nagakunhod sa ilang mga kondisyon may kalabotan sa mga katalagman sa kinaiyahan. Ang uban nagahulohisgot nga bug-os mobiya sa negosyo. . . . Sila nahadlok sa kawalay-kapihoan.”
Makahuloganon, niadtong 1990, ang labing init nga tuig nga nahitala, ang usa ka dakong seksiyon sa dakong yelo sa Artiko nahilis sa walay-ingong sukod. Kadto misangpot nga ang ginatosgatos ka oso wala makagawas sa Wrangell Island sa kapig usa ka bulan. “Tungod sa pagkainit sa yuta,” nagpasidaan ang magasing BBC Wildlife, “kining mga kahimtanga . . . basin mahimong regular nga panghitabo.”
“Ang mga eksperto sa panahon,” mitaho ang usa ka Aprikanhong mantalaan sa 1992, “nagpasangil sa pagkainit sa yuta alang sa pagkaanod sa daghan kaayong dagkong-yelo paingon sa amihanan gikan sa Antartika ug nahimong peligroso sa mga barko sa habagatang Atlantiko.” Sumala sa Enero 1993 nga isyu sa Earth, ang inanayng pagtaas sa lebel sa dagat duol sa baybayon sa habagatang California maoy tungod, sa bahin, sa pagkainit sa tubig.
Makapasubo, ang mga tawo nagapadayon pagbuga ug hilabihan ka daghan nga makahilong mga gas ngadto sa atmospera. “Sa TBA,” matud sa librong The Earth Report 3, “ang 1989 nga taho sa Ahensiya sa Pagpanalipod sa Kalikopan nagbanabana nga kapin ug 900,000 ka tonelada sa makahilong mga kemikal ang gibuga nganha sa kahanginan kada tuig.” Kining numeroha giisip nga ubos nga pagbanabana kay wala kini maglakip sa mga hinungawng aso gikan sa minilyon nga sakyanang demotor.
Ang makapakurat nga mga taho bahin sa polusyon sa hangin naggikan usab sa daghang ubang industriyalisadong mga nasod. Ilabinang makahahadlok ang bag-ong mga gipadayag bahin sa walay-kontrol nga polusyon sa hangin sa mga nasod sa Silangang Uropa sa tinagpulo ka tuig nga pagmandong Komunista.
Ang kakahoyan sa yuta, nga mosuhop ug carbon dioxide ug mopagawas ug oksiheno, nahilakip sa mga biktima sa makahilong hangin. Ang New Scientist mitaho: “Ang kakahoyan sa Alemanya sa mausbawon salot ug tinuboan, sumala sa . . . ministro sa agrikultura [nga miingon] nga ang polusyon sa hangin nagpadayong usa sa pangunang mga hinungdan sa pagkadaot sa lasang.”
Susama ang kahimtang sa Transvaal Highveld sa Habagatang Aprika. “Ang unang mga timailhan sa pagpanaot sa asidong ulan karon nagpatim-aw sa Silangang Transvaal diin ang mga dagomdagom sa kahoyng pino nagakausab gikan sa mahimsog nga lugom berde ngadto sa daot may puntikpuntik nga dalagdalag,” nagtaho si James Clarke diha sa iyang librong Back to Earth.
Ang ingon nga mga taho naggikan sa tibuok kalibotan. Walay nasod ang dili apektado. Tungod sa mga panghaw nga habog kaayo abot sa langit, gipasulod sa industriyalisadong mga nasod ang ilang hugaw ngadto sa kasikbit nga mga nasod. Ang rekord sa tawo sa mahakogong kaugmaran sa industriya dili makadasig sa paglaom.
Hinuon, adunay pasikaranan sa pagkamalaomon. Kita makasalig nga ang atong bililhong atmospera pagaluwason gikan sa pagkadaot. Sayra sa sunod artikulo kon sa unsang paagi pagatumanon kini.
[Hulagway sa panid 7]
Ang pagkadaot sa ozone sa ibabawng atmospera misangpot sa pagdaghan sa kanser sa panit
[Hulagway sa panid 9]
Unsa ang mga sangpotanan sa maong polusyon?