Kuwago—Gibuhat Alang sa Kinabuhi sa Gabii

ANG mga kuwago makita halos bisan asa. Makita sila sa tanang kontinente gawas sa Antartika. Ang ilang gidak-on maoy sa usa ka maya ngadto sa usa ka agila. Ang labing gamay mao ang mga kuwagong elf ug pygmy; nga mas dako kay sa mga eagle owl sa Eurasia, ang great gray owl o dako abuhong mga kuwago, ang great horned owl o dakog sungay nga mga kuwago, ug ang matahom kaayo nga snowy owls o puting mga kuwago sa mga rehiyon sa Arktiko. Ang duolan sa 140 ka espisye kaylap nga nakatag diha sa nagkalainlaing mga puy-anan sama sa mga kasagbotan, kalugotan, mga disyerto, kalamakan, kakahoyan, kalasangan, ug sa tundra sa arktiko. Ang ilang pagkaon nagkalainlain sama sa ilang mga puy-anan: mga ulod, baki, ilaga, gagmayng mga langgam, ug isda.

Uban sa dako nga ulo, lapad lingin nga mga mata nga kolor orens o dalag, ang duha ka mata anaa sa atubangan ug nagatutok gikan sa pormag-platitong luna sa mga balhibo nga nagalibot sa mga mata, si Gn. Kuwago maalamon kaayong tan-awon. Dili ikahibulong nga siya gitawag nga maalamon tigulang nga kuwago. Ang impresyon sa kaalam niini nagagikan sa dakong mga mata nga nagatutok nga walay-pamilok ug walay pagkurap. Kanang walay-pagpamilok nga tinan-awan, hinunoa, dili tungod sa lalom nga pagpamalandong​—ang iyang mga mata gipahiluna diha sa suksukanan nga maoy nagpugong sa pagtuyok o sa pagbiyo niini. Bisan pa, gikan sa karaang mga panahon ang kuwago gipasidunggan nga maalamon​—mao kini ang sagradong langgam kaniadto sa Pallas, Atenas, ang Gregong diyosa sa kaalam.

Dili tanang mga kuwago nagapabanaag ug impresyon sa kaalam. Ang gamayng elf owl wala makabaton sa impresyon nga sama nianang sa great horned owl, ni ang burrowing owl. Ang elf owls nagpuyo sa mga dapit sa disyerto ug mopuyo sa lungag sa mga balalatok nga nabilin sa dagkong kahoyng saguaros. Ang ilang tingog dako ra alang niining gamay nga mga langgam, ug kon magdungan ug awit ang laki ug baye​—kon imong matawag kini nga pag-awit​—daw mga paghot ug mga kagiki sa mga itoy kining pamation.

Ang burrowing owls nagpuyo sa mga lungag sa usa ka klase sa ilaga o mga ananagsing ug kasagarang makita nga nagaulpot-ulpot sa mga bungdo o mobatog sa mga poste sa koral. Ang mga kuyabog nga sulngon sa ilang mga lungag mopagawas ug hinagonghong nga tingog nga nagsundog sa pasidaang signal sa bitin. Kini makasanta sa wala-kinahanglanang mga bisita sa pagsulod.

Daghan ang nagtuo nga ang mga kuwago dili makakitag maayo sa panahon sa adlaw. Sila nagtuo usab nga ang mga kuwago makakitag maayo diha sa ngitngit. Apan nasayop sila niining duha ka bahin. Ang mga kuwago maayo kaayog panan-aw. Sa maadlaw ang ilang panan-aw tin-aw kaayo. Sa magabii mao gihapon. Ang kuwago aktibo sa gabii​—sama sa kadaghanan​—may mga tawotawo sa mata nga puno kaayog mga receptor nga hilabihan ka sensitibo nga nakahimo kanila sa pagkakita bisan sa gamay nga kahayag. Diha sa maong mga palibot ang ilang mga mata motigom sa hanap na kaayong kahayag nga usa ka gatos ka higayon nga mas maayo pa kay sa atoa. Apan diha sa tuman nga kangitngit, sila usab buta. Ang usa ka tigdukiduki nagkatag ug patayng mga ilaga diha sa salog sa lawak nga ngitngit kaayo ug gibutangan kining mga kuwago. Walay usa niadtong mga kuwago ang nakakita bisag usa ka ilaga.

Sa Dihang ang mga Dalunggan Mahimong mga Mata

Hinunoa, sa dihang ang barn owl sa (panid 15) gibutang diha sa lawak nga ngitngit kaayo nga may mga dahon ang salog ug buhi nga mga ilaga nga nagkinagaskas diha sa mga dahon, iyang nadakpan silang tanan. Ang maong katakos mahimo usab sa ubang mga kuwago nga aktibo sa gabii, apan ang barn owl sa pagkamatuod maoy usa ka espesyalista. Diha sa tumang kangitngit ang mga dalunggan niini mahimong iyang mga mata. Ang mga barn owl adunay pandungog nga makaila sa tinubdan sa kasikas nga mas tukma kay sa ubang mga hayop sa yuta nga natun-an.

Kon gusto natong madungog ang hinay nga tingog, ipaabong nato ang atong dalunggan sa direksiyon sa tingog ug hayan ihakop ang atong kamot sa likod sa atong dalunggan aron matigom ang mga balod sa tingog ug ipasa kini ngadto sa mga lunggag sa atong dalunggan. Ang nawong sa barn owl gidesinyo nga awtomatikong mohimo niini, ug ang hinay kaayong mga tingog nga dili nato madungog dali nga madunggan nila. Ang Science Year 1983 sa World Book nagbatbat: “Ang pagkasensitibo sa barn owl sa tingog maoy tungod sa nagakolektag tingog nga kinaiyahan sa balhibo nga pinakakuwelyo​—ang bungbong sa gahi, dasok nga mga balhibo nga napormang-kasingkasing nga tabas sa palibot sa nawong. . . . Daw samag kamot nga nagahakop sa likod sa dalunggan, ang dakong bahin sa mga balhibo nagkolektag tingog ug ginapasa kini ngadto sa mga lungag sa dalunggan.”

Ang desinyo sa pandungog dili ra diha sa balhibo sa nawong sa barn owl. Adunay laing ‘kamot nga nagahakop’ aron sa pagpasa sa tingog ngadto sa lungag sa dalunggan. Ang Science Year 1983 nagbatbat niana: “Ang rosason morag kapay nga makita diha sa lungag sa dalunggan sa barn owl kaamgid sa pagkagama sa tawhanong dalunggan. Ang mga balhibo sa gawas sa kapay sa dalunggan ug ang pinakakuwelyo nga balhibo sa likod sa dalunggan nagsilbing mga kamot nga naghakop diha sa likod sa dalunggan aron mapasa ang tingog ngadto sa lungag.”

Kining kapay sa dalunggan, hinunoa, dili kay laing ‘kamot nga naghakop’ aron sa pagdugang sa gahom sa pagtigom sa tingog sa pinakakuwelyong balhibo. Kini, uban sa balhibo, gidesinyo sa pagdugang ug bug-os bag-ong sukod sa direksiyonal nga katakos sa pandungog sa barn owl. Ang mga lungag sa dalunggan sa ulo sa barn owl nagtupong, sa ato pa, ang tuo ug ang wala nga mga lungag sa dalunggan nag-atbang gayod sa kalabera. Ang porma sa dalunggan sa sulod, hinunoa, wala magtupong. Ang tuo nga kapay sa dalunggan ug ang lungag sa gawas nga dalunggan mas ubos ug nagpaitaas ang direksiyon, samtang ang wala nga kapay sa dalunggan ug ang lungag sa gawas nga dalunggan mas taas ug nagpaubos ang direksiyon. Busa, ang tuo nga dalunggan, uban sa kapay nga dalunggan niini ug ang lunggag naghakop paibabaw, mas sensitibo sa mga tingog nga gikan sa itaas, samtang ang wala nga dalunggan, uban sa kapay sa dalunggan niini ug lungag naghakop paubos, mas sensitibo sa mga tingog gikan sa ubos. Kon mas kusog ang tingog diha sa tuo nga dalunggan, ang kuwago mahibalo nga kining tingoga gikan sa itaas; kon mas kusog ang tingog sa wala nga dalunggan, ang tuboran niini anaa sa ubos.

Sa susama, kon ang tinubdan sa tingog mas horizontal inay vertical ug madunggan sa tuo nga dalunggan una pa sa wala, maila dayon kini nga gikan sa tuo; kon unang madunggan sa wala nga dalunggan, maila dayon kini nga nagagikan sa wala. Gamay ang ulo sa kuwago, busa ang deperensiya sa gutlo sa pag-abot sa tingog diha sa usa ka dalunggan kon itandi sa pikas gamay ra, nga masukod sa mikrosegundo (ang usa ka mikrosegundo maoy usa ka milyong bahin sa usa ka segundo). Dihadiha ang pagsanong sa kuwago sa direksiyon sa tingog​—sulod sa usa-ka-gatos ka bahin sa usa ka segundo, ang nawong sa kuwago moliso sa gigikanan sa tingog. Ang abilidad niini sa pag-ila dihadiha niining usa-ka-pamilok nga mga signal hinungdanon sa pag-ila sa tuboran sa tingog.

Sumala sa gihisgotan sa ibabaw, ang mga mata sa kuwago halos dili-molihok. Hinunoa, dili kini sayop nga pagkadesinyo. Ang liog sa kuwago malisoliso nga ang ubang mga kuwago makaliso sa ulo kutob sa 270 grado, nga makakita bisan direkta sa likod niini. Dugang pa, ang pagkadili-makalihok sa mga mata mapuslanon. Kini nagkahulogan nga inigkadungog sa kuwago ug tingog ug iliso ang ulo niini gikan sa tuboran sa tingog, ang iyang mga mata awtomatikong mopunting nianang direksiyona. Makita niya ang tuboran sa tingog sa usa ka gatos ka bahin sa usa ka segundo human nga madungog kini.

Ang mga Pako Gidesinyo nga May mga Igpahilom

Ang mga balhibo sa kadaghanang mga langgam mosaba kon mokapakapa sila sa hangin dihang maglupad. Dili ingon niini ang mga balhibo sa kuwago; sila linain nga pagkadesinyo alang sa kahilom. Sila humok ug hunolhunol, nga daw pilos nga hinulon, busa ang hangin mohanoy lang nga walay banha inig-agi diha niini. Ang mga balhibo sa paglupad dili tul-id, gahi nga mga tumoy sama sa kadaghanang mga langgam, mopatunghag nagahadyong nga tingog inigpaypay sa ilang pako sa hangin dihang maglupad. Ang mga barb sa mga balhibo sa kuwago dili-tupong ang gitas-on, nga nagbilin ug humok giring-giringong mga tumoy nga walay kasikas sa dihang sila mohagiyos sa hangin.

Kining kagusto ug kahilom, hinunoa, mawala kon ang mga kuwago mag-estoryahay​—pinaagi sa mga paghothot, pagliroglirog, pagpanaghoy, pagtinagiktik sa mga sungo, ug mga pinagakpak sa mga pako nga nagalupad. Gihisgotan sa mga tigdukiduki kining mga tingoga ingong mga awit sa kuwago, ug alang sa mga dalunggan sa kuwago ang uban niining mga tingoga matawag na ingong pag-awit, sanglit sila nagadula ug papel sa komunikasyon sa pagpangulitawo taliwala sa parisan.

Tingali bisan ug wala sila lalanga sa sinugdan alang niini nga katuyoan, ang mga kuwago bililhon sa pagsumpo sa mga insekto ug sa mga ilaga. Ang barn owl ilabinang giisip nga higala sa mag-uuma, ginakuhaan ang iyang kaumahan ug mga minyak ug mga ilaga ug ubang mga peste nga nagakaon sa iyang mga pananom. Diha sa ubang mga dapit ang kuwago ginadasig pinaagi sa linain nga “mga baho sa kuwago” aron makasulod dayon sa mga kamalig. Sa Malaysia, ang tigtanom ug oil-palm nagbutang ug mga kahon sa salag alang sa mga barn owl​—ug kana dili libre. Ang parisan nga nagpuyo didto nagbayad ug abang, kada tuig ginakuhaan ang mga mag-uuma ug 3,000 ka ilaga nga mokaon unta sa abot sa iyang pananom. Ug ang mga barn owl nakadugang sa katahom. Lakip sila sa labing matahom nga mga langgam, nga naapod-apod sa tibuok-kalibotan, ug tingali sila maoy usa sa labing makaiikag nga pormag-kasingkasing nga dagway diha sa kinaiyahan.

Inigpalandong nimo sa dako dalag ug mga mata nga mogim-aw diha sa hanap nga kahayag, ang mga dalunggan nga makadakop ug hinagawhaw nga tingog gikan sa bisan haing direksiyon, ug ang mga balhibo sa paglupad nga hilom nga mohanoy sa hangin, ikaw makahibulong niadtong aktibo sa gabii nga mga kuwago nga maayo kaayong pagkalalang alang sa kinabuhi sa kagabhion.

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Wala ug ibabaw: Dakog sungay nga kuwago ug kuyabog

[Credit Line]

panid 16 sa wala, Robert Campbell; panid 16 sa tuo, ni John N. Dean

Tuo: Burrowing owl

[Credit Line]

Paul A. Berquist

Halayong tuo: Elf owl

[Credit Line]

Paul A. Berquist

[Picture Credit Line sa panid 15]

Mga hulagway: panid 15, ni Paul A. Berquist