Pagpaniid sa Kalibotan

Gikawatan ang mga Simbahan

“Kas-a dalangpanan alang sa Edad Media nga mga tiglapas-sa-balaod, ang mga simbahan sa Britanya tulin nga nagbaton pag-usab sa ilang popularidad sa kapunongan sa mga kriminal,” saysay sa The Economist. Karon lamang nagkakusog ang kriminal nga pag-atake sa mga kawatan, mga arsonista, ug hilabtanon sa butang nga motirada sulod mismo sa mga simbahan. Sa 1990 lamang, ang kabtangan sa simbahang Anglikano nakawatan ug nadaotan ug mga $7.4 milyones, U.S. (£4.5 milyones). Ang suliran karon, matud sa The Economist, maoy labot sa “propesyonal nga mga gang sa kawatan ug karaang butang, nga subsob mangawat sa mga karaang butang espisipiko nga gi-order sa mamalitay. Kadaghanan sa mga kinawat dad-on sa gawas sa nasod, diin kini lisod nga mabawi ug sayon ang paggama-gama ug estorya.” Bisan tuod ang mga butang nga plata sa simbahan gikabutang sulod sa mga kaha de yero, ang mga kawatan manguha sa tubo sa organ, panudlanan sa mga amot, tungtonganan sa lungon, binulokan-bildo nga mga sira sa bintana, ug ang tibuok pultahan. Ngani ang maisogong mga kawatan motungha nga nasapotan ug halangdong biste ug mangawat mismo nga dayag sa mga magsisimba. Kadaghanan sa mga simbahan karon nagpabiling nakandadohan sa bahin sa adlaw ug nagbutang ug mga bantay sa dihang ang mga ganghaan bukas. Ang mga simbahan nga labihang nakawatan “nag-alad nag bildo sa ganghaan, nga nagalimiti sa relihiyosong pagdeboto sa mga bisita sa pagluhod diha sa portiko nga nag-atubang sa altar.” Matud sa usa ka pulyeto sa seguridad sa polis, nga nagkutlo sa Pinadayag 3:2: “Magmabinantayon ug palig-ona ang mga butang nga nahibilin.”

Makapatay nga mga Gamit

“Ang pusil nagahatag sa ordinaryong molupyo ug kaisog. Siya mag-isip nga siya protektado, apan siya usab sa tinuod nagabutang sa iyang kaugalingon sa dakong peligro nga mahimong kriminal,” matud sa hepe sa polis nga si Nelson Silveira Guimarães sa São Paulo, Brazil, nga naghisgot bahin sa daghang mga tawo diha sa siyudad kinsa nagadalag pusil alang sa proteksiyon. “Ang dakong kinabag-an dili gayod takos nga makapanag-iya ug pusil,” dugang ni Robinson do Prado, sibil polis nga imbestigador. “Sila ang mga tawo nga dili makakontrol sa emosyon sa pag-atubang sa mga kahimtang nga kulba kaayo.” Sayon lang alang sa usa nga mawad-ag pagpugong-sa-kaugalingon, asoy sa Brazilianong mantalaan Jornal da Tarde, “Usa ka pagsurang-surang, panaglalis, paturagas nga lihok, ug si bisan kinsa arang mosaylo gikan sa unta biktima ngadto sa pagkamamumuno.”

Ilabina kini nga tinuod sa mga kabataan. “Ang kawalay-hasol nga pagbaton ug mga pusil sa tanang dapit sa [Tinipong Bansa] nakapahimo sa tagsaong mga gidaghanon sa matag-adlaw nga mga away ngadto sa usa ka pinatyanay,” matud sa U.S.News & World Report. “Ang mga katarongan ngano maoy tataw. Ang mga kabataan karong adlawa nakubalan na sa kapintasan nga walay kasama masukad, kay gilibotan sa buto sa pusil ug napuno sa mga larawan diha sa media sa mga Rambo kinsa mopatay kon gusto niya.”

Pagsanta sa Malaria

Usa ka yano makasanta nga lakang mahimong makapakunhod ug dako sa mga kamatayon nga gipahinabo sa malaria. Ang bag-o pang pagtuon nga gihimo diha sa 73 ka mga balangay sa Gambia, Kasadpang Aprika, nagpakita nga diin ang mga higdaanan gipanalipdan sa hinumol-sa-insecticide nga moskitero, ang mga kamatayon tungod sa malaria tali sa batan-ong kabataan maoy 70 porsiento nga ubos kaysa diha sa mga balangay nga wala nagagamit ug moskitero. Sanglit ang lamok nga nagapasa sa sakit sagad mamaak sa magabii, ang mga moskitero manalipod sa katawhan sa dihang sila labing sayon nga atakehon​—sa dihang sila natulog. Ang paghumol sa mga moskitero sa insecticide nga permethrin naghimo sa mga moskitero nga labawng epektibo, bisan pa kon sila dunay diyutay nga mga gisi o mga buslot. Sumala sa World Health Organization, ang malaria nakapatay sama ka daghan sa duha ka milyon ka tawo matag tuig. Mga 25 porsiento sa mga biktima maoy mga bata.

“Mga Simbahang-Mega”

“Dayon kamo sa kalibotan sa ‘mga simbahang-mega,’” pahayag sa The Economist. “Karon duna nay unom ka Amerikanhong mga simbahan nga nakadani ug kapin sa 10,000 ka tawo matag Dominggo, ug 35 ang nakadanig labing ubos 5,000.” Ang First Baptist Church sa Hammond, Indiana, T.B.A., nag-angkon nga nakabaton ug kinadak-ang kongregasyon​—kapig 20,000 nga tumatambong sa iyang serbisyo sa Dominggo. Hapit tanang “mga simbahang-mega” maoy mga pundamentalista, nga nagtuo sa panambal-agig-pagtuo ug pagsultig mga dila, o sa duruha. Ang mga kabataan nahimong tumong. Ang simbahan sa Hammond dili lamang dunay tunghaan sa Dominggo apan nagatanyag ug Little League besbol ug pagkampo sa ting-init usab. “Ang gikinahanglan nimo sa pagtukod ug simbahang-mega maoy usa ka kusganong mensahe sa maayo ug daotan, usa ka abilidarang magwawali nga dunay kahanas sa pag-organisar ug usa ka dako nga awditoryum,” asoy sa The Economist. “Alang sa gipul-an, nag-iya-iya pagpuyo nga mga tawo sa kasikbitan diha sa tungang-kasadpan ug sa dapit nga init ug klima, ang maong mga simbahan nagatanyag ug andam-daan nga mga panalangin.”

Pagdalidali sa Pagbeyato sa Opus Dei nga “Santos”

Ang Opus Dei, usa ka malilongon hamiling sosyedad sa Katolikong Simbahan, gitukod sa Espanya sa 1928 sa Katolikong pari nga si José María Escrivá de Balaguer. Siya namatay niadtong 1975, ug sukad niadto usa ka kampanya ang gipasiugdahan sa mga tigpaluyo sa Opus Dei aron sa pagbeyato kaniya. Ang Catholic Herald sa Londres, ubos sa pangunang-tudling “Kakurat Bahin sa Opus Dei nga ‘Santos,’” nagtaho sa mga reaksiyon sa kardinal sa Espanya nga si Enrique Tarancon, kanhi arsobispo sa Madrid, ug ni Michael Campbell-Johnson ang Heswita superyor sa probinsiya may labot sa “‘dili-ikasaysay’ nga pagdali mahitungod sa proseso sa pagbeyato” sa nagtukod sa Opus Dei. Ang samang pagdali, matud sa mantalaan, nagtugbang sa hinay nga palakaw sa proseso alang kang Kardinal Newman, kinsa namatay niadtong 1890, ug nianang iya ni Papa Juan XXIII, kinsa namatay niadtong 1963. “Ako . . . dili moingon nga siya usa ka talagsaong tawo,” matud ni Vladimir Felzmann, kanhi sakop sa Opus Dei nga nakaila kang Escrivá sa personal. “Siya sa daghang paagi dili angay. Ang pangutana mao: alang sa unsa nga siya ginabayaw ingong panig-ingnan?”

Ang Hepatitis ug ang mga Transplant

Ang hepatitis C, usa ka may katakos pagpatay nga sakit sa atay, gidugang sa nagadaghan nga lista sa mga sakit nga mapasa pinaagig transplant. Ang lista usab nagalakip sa ubang matang sa hepatitis, AIDS, ug cytomegalovirus. Ang mga nadiskobrehan, nga gipatik diha sa The New England Journal of Medicine, hayan mopatin-aw nganong dunay daghang kaso sa taas-panahon nga sakit sa atay human sa operasyon sa transplant. Ang pagtuon sa 29 ka gi-transplant nga mga pasyente kinsa nakadawat ug mga organo gikan sa mga tawong may hepatitis C virus nagpakita nga 14 nakabaton ug hepatitis C ug 6 ang namatay. Ang mga tigdukiduki mibati nga, sa daghang mga kaso, ang mga doktor angay dili motugot sa mga tawong nagadalag hepatitis C virus sa pagdonar ug mga organo.

Ang Ginamag-Tawo nga Suba sa Libya

“Ang mga kamelyo nga nagalakaw sa karaang mga agianan sa panon gikan sa tubigan sa desyerto sa kasadpang Libya ngadto sa daplig dagat nga siyudad sa Benghazi dunay bag-ong tultolanan sa paggiya kanila,” asoy sa New Scientist nga magasin. “Sila ginaubanan latas sa kapig usa ka libo ka kilometros [600 milyas] nga tubo sa tubig nga may igong gidak-on nga makaarang ang kotse pagdagan sa sulod.” Kining artipisyal nga suba, hapit sama ka taas sa Rhine, sulod sa pito ka tuig maoy kinadak-ang proyekto sa sibil nga enhinyeria sa kalibotan. Kini nagadalag 2 milyones metro kubiko sa tubig matag adlaw gikan sa mga tubo nga gipansak sa yuta sa Sirte ngadto sa daplig dagat nga mga umahan nga nakabsan na sa ilang tinubdan sa ilalom-yuta nga tubig. Upat ka laing bahin niining gilaraw nga dakong pag-apod-apod sa tubig sa tibuok Libya nagpabilin pang tukoronon. Ang bili sa pagkalos niining tubiga gikan sa ilalom sa Sahara dako kaayo. Sa pila ka mga dapit ang tubig kinahanglan bombahon lapaw sa mga bungtod nga kapig 100 metros ang kahabogon. Ang mga enhinyero nabalaka nga sulod sa 50 ka tuig ang mga atabay mahubsan. Ang espesyalista sa tubig nga si Tony Allen nagtawag sa proyekto nga usa ka “nasodnong pantasya​—maoy kabuangan sa paggamit ning tubiga, nga dili na kahulipan, alang sa agrikultura.”

Mas Daghang Ilaga Kaysa Tawo

Ang World Health Organization nagbanabana nga dunay mga 70 ka milyon nga mga ilaga, o ubay-ubayng mga ilaga sa matag molupyo, diha sa São Paulo, Brazil, taho sa mantalaang Jornal da Tarde. Ingong sangpotanan, sa dihang ang mga pagbaha modangat sa siyudad, ang mga sakit sama sa leptospirosis, usa ka sakit nga mapasa pinaagig ihi sa mga ilaga, maoy kasagaran. “Kon ang bugno batok sa mga ilaga modepende lang sa hilo, mahimong sayon ra kaayo ang pagpuo kanila,” matud ni Minekazu Matsuo, direktor sa Kontrol sa mga Ilaga ug Tigdalag-Sakit sa São Paulo. Ugaling, sa dihang ang pagkaon ug tubig modagaya, ang hilo dili makatabang tungod kay ang mga ilaga dili mokaon niana. Sa pagpuo sa mga ilaga, matud ni Matsuo, kinahanglan nga wad-on ang mga basura nga ilang ginakaon.

Mga Dalan nga Wala Linyahig Bulawan

Hapit 34 milyones ka mga Amerikano karon nagkinabuhi diha sa kawalad-on, matud sa U.S. Census Bureau. Kini mao ang unang higayon nga ang porsiento sa kawalad-on ming-usbaw sulod sa pito ka tuig, gikan sa 12.8 porsiento sa populasyon niadtong 1989 ngadto 13.5 porsiento sa 1990. Ang 1990 nga kahubitan sa kawalad-on mao ang kitaon nga $13,359 o ubos pa alang sa pamilya nga upat ang sakop. Duha sa tulo ka bahin nilang ubos sa kawalad-ong sukod maoy mga puti, apan ang mga itom, sa 32 porsiento, dunay kinatas-ang porsiento sa kawalad-on sa bisan unsang rasanhon o etnikong grupo. Sa mga kabataan, 1 sa matag 5 nagkinabuhi ubos sa porsiento sa kawalad-on.

AIDS ug ang Pagpatutoy

Ang mga inahang may AIDS mahimong makapasa sa sakit ngadto sa ilang mga masuso pinaagig pagpatutoy diha sa proporsiyon nga mas taas kaysa gihunahuna kaniadto nga posible, ang mga tigdukiduki nag-ingon. Ang taho, nga gipatik diha sa The New England Journal of Medicine, gipasikad sa usa ka pagtuon sa mga inahan sa Kigali, kabisera sa Sentral Aprikanong nasod sa Rwanda. Bisag ang kalagmitan nga ang mga bata hayan maimpeksiyon maoy sama ka taas sa 50 porsiento, ang risgo sa kamatayon sa bata gikan sa paggamit sa hugawng tubig sa pagkutaw ug gatas maoy mas taas. Busa ang pagpatutoy dinhang mga dapita ginasugyot gihapon. Dili tanang babaye nga nataptan ug AIDS mopasa sa virus pinaagi sa ilang gatas, ug malagmit nga ang taas nga proporsiyon sa pagpasa maoy tungod sa kamatuoran nga ang mga babaye diin ang pagtuon gipasikad unang nasusi nga positibo sa AIDS mga tulo o kapin pa ka bulan human manganak. Ang gidaghanon sa mga virus diha sa lawas maoy daghan kaayo sa dihang bag-o pa nataptan.