Panagbangi sa mga Kultura

MGA lima ka gatos ka tuig sa miagi, sa usa ka gamay nga lungsod sa sentro sa Castile, ang mga diplomatikong Espanyol nakiglantugi sa ilang Portuges nga mga katugbang. Pag-abot sa Hunyo 7, 1494, ilang nahusay ang ilang mga bingkil, ug gipirmahan ang usa ka pormal nga kasabotan​—ang Tratado sa Tordesillas. Karong adlawa, gatosan ka minilyon diha sa Kasadpang Hemispera nanagsultig Espanyol o Portuges ingong resulta sa maong panagsabot.

Ang tratado nagpamatuod pag-usab sa mando sa papado sa milabayng tuig sa pagbahin sa wala madiskobreheng kalibotan tali sa duha ka Iberianong mga nasod. Usa ka linya sa amihanan-habagatan ang gikudlit “370 ka legas sa kasadpan sa Cape Verde Islands.” Ang Espanya makakolonisar ug makawali sa mga kayutaan nga madiskobrehan sa kasadpan nianang linyaha (Amihanan ug Habagatang Amerika, walay labot sa Brazil) ug ang Portugal sa tanang yuta sa sidlakan (Brazil, Africa, ug Asia).

Kay nasangkapan sa pag-uyon gikan sa papa, ang Espanya ug Portugal​—uban sa laing Uropanhong mga nasod nga mingsunod sa ilang luyo​—nagsugod sa pagkontrolar sa kadagatan ug unya sa pagmando sa kalibotan. Kalim-an ka tuig human mapirmahe ang tratado, mga rota-sa-dagat latas sa kadagatan natukod, ang dagkong mga kontinente nakonektar, ug halayong mga kolonya sa mga empiryo misugod paggimaw.​—Tan-awa ang kahon, sa panid 8.

Ang sangpotanan niining pagsulbong sa pagdiskobre dako. Ang komersiyal ug agrikultural nga mga sistema may paninugdang kausaban, ug mga rasanhon ug relihiyosong mga pagbahinbahin sa kalibotan usab nabalhin. Ang bulawan, hinoon, maoy nagpalihok sa mga panghitabo.

Ang mga Hangin sa Patigayon

Si Columbus husto. Ang bulawan anaa didto, bisan tuod siya sa personal nakakitag diyutay kaayo. Sa wala madugay, mga galyon nagsugod sa pagtumod ngadto sa Espanya sa labihang gidaghanon sa linungkab nga bulawan ug salapi sa Amerika. Ang bahandi, ugaling, umalagi. Ang pag-abot sa daghan kaayong bililhong mga metal nagpahinabo ug alaot nga implasyon, ug ang sobra sa sayon nga kuwarta nakabalda sa industriya sa Espanya. Sa laing bahin, ang baretang bulawan gikan sa kayutaang Amerika nagpasayon sa pagtuyok sa nagatubong internasyonal nga ekonomiya. Ang kuwarta mabatonan sa pagpalit ug langyaw nga mga butang, nga pagadad-on sa mga barko ngadto-nganhi sa upat ka suok sa kalibotan.

Sa hinapos sa ika-17ng siglo, ang usa makakaplag sa Peruvianhong salapi sa Manila, sida sa Intsik sa Siyudad sa Mexico, Aprikanhong bulawan sa Lisbon, ug mga balhibo sa Amihanang Amerika sa Londres. Sa dihang ang mga luhong butang nakabukas sa dalan, mga komon nga palaliton sama sa asukal, tsa, kape, ug gapas nagsugod sa pag-agos latas sa Atlantiko ug Indianhong kadagatan diha sa nagakadakong gidaghanon. Ug mga pamatasan sa pagkaon nagsugod pagkausab.

Bag-ong mga Abot ug Bag-ong mga Putahe

Ang tsokolate sa Swiss, patatas sa Irish, ug Italyanong pizza tanantanan nakautang sa Inca ug Aztec nga mga mangunguma. Ang tsokolate, patatas, ug kamatis mao lamay tulo sa bag-ong mga produkto nga miabot sa Uropa. Subsob, ang bag-ong mga templada, prutas, ug utanon giabtag dugay una mapopular, bisan tuod sa sinugdanan si Columbus ug ang iyang mga tawo maikagon mahitungod sa pinya ug kamote.​—Tan-awa ang kahon, sa panid 9.

Pipila sa mga abot gikan sa Sidlakan, sama sa gapas ug tubo, nahimong popular sa ilang kaugalingon diha sa Bag-ong Kalibotan, samtang ang patatas sa Habagatang Amerika ngadtongadto nahimong importanteng tinubdan ug sustansiya alang sa daghang Uropanhong mga panimalay. Kining pagbayloay ug mga abot wala lamang moaghat ug dugang kapilian sa internasyonal nga putahe; kini nagdala ug paninugdang kauswagan sa hustong pagkaon, nga nakaamot ngadto sa dako kaayong pag-usbaw sa populasyon sa kalibotan sa ika-19 ug ika-20ng mga siglo. Apan dihay mangiob nga bahin sa dakong kausaban sa agrikultura.

Pagpihig ug Pagpiit

Ang bag-ong mga abot nga kakuwartahan, sama sa gapas, tubo, ug tabako, makapadato sa kolonyalista, lamang kon sila dunay igo barato nga mamumuo sa pagtrabaho sa ilang mga asyenda. Ug ang dayag nga tinubdan sa mamumuo mao ang mga lumad nga populasyon.

Ang Uropanhong mga kolonyalista sa katibuk-an naglantaw sa mga lumad ingong dili labaw sa mga hayop nga may gasa sa pagsulti, usa ka pagpihig nga gigamit sa pagpakamatarong sa ilang tinuod pagkaulipon. Bisan tuod ang mando sa papado niadtong 1537 naghukom nga ang mga “Indian” sa pagkatinuod “tinuod nga mga tawo nga gihatagag kalag,” kini wala gayod makasanta sa pagpahimulos. Ingon sa gipahayag sa bag-o pang dokumento sa Vatican, “ang rasanhong pagpihig nagsugod sa pagkadiskobre sa Amerika.”

Ang mapintas nga pagtratar, kauban sa pagkuyanap sa “Uropanhong mga sakit,” nagpakunhod ug labihan sa populasyon. Sulod sa usa ka gatos ka tuig, kini mikunhod ug mga 90 porsiento sumala sa pila ka mga pagbanabana. Diha sa Caribbeano ang mga lumad hapit mapuo. Sa dihang ang lokal nga mga katawhan dili na marikluta, ang mga tag-iyag yuta mangita sa laing dapit alang sa kusgan, maayog panglawas nga mga katabang sa uma. Ang Portuges, nga maayong pagkapahimutang sa Aprika, nagtanyag ug daotang kasulbaran: ang pagnegosyog ulipon.

Sa makausa pa ang rasanhong pagpihig ug kahakog nagpahamtang ug teribleng pag-antos. Sa hinapos sa ika-19ng siglo, mga panon sa barkong may lulan nga ulipon (kadaghanan Britaniko, Olandes, Pranses, ug Portuges) tingali nakahakot ug kapig 15 ka milyon Aprikanhong mga ulipon ngadto sa kayutaang Amerika!

Tungod sa iyang rasanhong paghingapin, dili kahibulongan nga ang pagdiskobre sa Amerika pinaagi sa mga Uropanhon lalom nga gikaligutgotan sa daghang mga lumad nga Amerikanhon. Usa ka Indian sa Amihanang Amerika nagsulti: “Si Columbus wala makadiskobre sa mga Indian. Kami nakadiskobre kaniya.” Sa susama, ang Mapuche nga mga Indian gikan sa Chile miprotesta nga ‘walay tinuod nga pagdiskobre o kasaligang pagwali sa maayong balita inay hinoon usa ka pagsulong sa teritoryo sa ilang katigulangan.’ Sama sa ipasabot niining pagpaniid, ang relihiyon dili kay dili mabasol.

Ang Relihiyosong Pagkolonisar

Ang relihiyosong pagkolonisar sa Bag-ong Kalibotan nakigkumboya uban sa usa nga politikanhon.a Sa dihang ang dapit nasakop, ang lumad nga mga populasyon obligadong mahimong Katoliko. Ingon sa gipahayag sa Katolikong pari ug historyano nga si Humberto Bronx: “Sa sinugdan sila nagabawtismo nga walay binaba nga instruksiyon, sa tinuoray pinaagig kusog. . . . Ang paganong mga templo giusab ngadto sa Kristiyanong mga simbahan o monasteryo; ang mga idolo gipulihan ug mga krus.” Dili ikahibulong, ang maong pinugos nga “pagkakabig” misangpot sa linaing kombinasyon sa Katoliko ug naandang pagsimba nga nagpadayon hangtod karong adlawa.

Human sa pagsakop ug “pagkabig,” ang pagsugot sa simbahan ug sa iyang mga hawas estriktong gipatuman, ilabina diha sa Mexico ug Peru, diin ang Inkisisyon gitukod. Pipila ka sinserong mga klero sa simbahan miprotesta sa dili-kristohanong mga paagi. Ang Dominikanong prayle nga si Pedro de Córdoba, saksi sa pagkolonisar sa isla sa Hispaniola, nanghupaw: “Sa maong maayo, masinundanon, ug maaghop nga katawhan, kon lamang ang mga magwawali mingsulod sa ilang taliwala nga walay kusog ug kapintasan niining dulomtanang mga Kristiyano, sa akong hunahuna ang simbahan nga ingon kamaayo sama sa sayong mga Kristohanon mahimong matukod.”

Lain Apan Dili Gayod Bag-o

Ang pipila nag-isip sa pagdiskobre, pagkolonisar, ug pagkabig sa Amerika ingong “panagbangi tali sa duha ka mga kultura.” Ang uban nagtan-aw niini ingong “pagpahimulos,” samtang diyutay ang nagapanghimaraot dihadiha ingong “panglugos.” Bisag unsang paagi kini pagahukman, kini sa walay duhaduha ang sinugdanan sa bag-ong yugto, usa ka yugto sa ekonomikanhong pagtubo ug teknikal nga kaugmaran, bisan pa sa kapildihan sa tawhanong mga katungod.

Ang Italyanong manlalawig nga si Amerigo Vespucci niadtong 1505 maoy miembento sa pulong “Bag-ong Kalibotan” sa paghubit sa bag-ong kontinente. Sa walay duhaduha, daghang mga bahin maoy bag-o, apan ang paninugdang mga suliran sa Karaang Kalibotan nagalungtad usab diha sa Bag-o. Ang kawang nga mga pagsulay sa daghang mga Espanyol nga mananakop sa pagkaplag sa gikasugilong El Dorado, usa ka dapit sa bulawan ug kadagaya, nagpadayag nga ang tawhanong mga pangagpas wala matagbaw pinaagi sa pagkadiskobre sa bag-ong kontinente. Sila ba matagbaw gayod?

[Footnote]

[Kahon sa panid 8]

Si Columbus, Nanguna sa Kapanahonan sa Pangdiskobre

ANG 50 ka mga tuig nga mingsunod sa pagkadiskobre ni Columbus sa Amerika nakakita sa pag-usab sa mapa sa kalibotan. Ang Espanyol, Portuges, Italyano, Pranses, Olandes, ug Ingles nga mga marinero, nga nanagsuhid alang sa bag-ong mga rota ngadto sa Sidlakan, nakadiskobreg bag-ong mga dagat ug bag-ong mga kontinente. Pag-abot sa 1542 ang mga kontinente na lamang sa Australia ug Antartika ang nagpabiling wala madiskobrehe.

Habagatang Amerika Una si Columbus ug sa wala madugay human niadto si Ojeda, Vespucci, ug Coelho nagmapa sa mga baybayon sa Sentral ug Habagatang Amerika (1498-1501).

Amihanang Amerika Si Cabot nakadiskobre sa Newfoundland niadtong 1497, ug si Verrazano misubay sa Sidlakang baybayon sa Amihanang Amerika niadtong 1524.

Paglibot-lawig sa Kalibotan Kini unang nalampos ni Magallanes ug Elcano, kinsa usab midiskobre sa Pilipinas human sa makasaysayanhong biyahe latas sa halapad Dagat Pasipiko (1519-1522).

Ang Rota sa Dagat Ngadto sa India agi sa Cape of Good Hope Human malibot ang habagatang tumoy sa Aprika, si Vasco da Gama miabot sa India niadtong 1498.

Ang Halayong Sidlakan Ang Portuges nga mga marinero nakaabot sa Indonesia pagka 1509, sa Tsina pagka 1514, ug Hapon niadtong 1542.

[Kahon/Hulagway sa panid 9]

Mga Tanom nga Nag-usab sa mga Putahe sa Kalibotan

ANG pagkadiskobre sa Amerika bug-os nga nag-usab sa pamatasan sa pagkaon sa kalibotan. Dihay tulin nga pagbayloay sa mga abot tali sa Karaang Kalibotan ug sa Bag-ong Kalibotan, ug daghan sa mga tanom nga gipasanay sa mga Incas ug mga Aztecs karon naapil sa labing importanteng kalan-ong abot sa kalibotan.

Ang Patatas. Sa dihang miabot ang mga Espanyol sa Peru, ang patatas maoy pasikaranan sa ekonomiya sa Inca. Ang patatas usab nagsanay sa Amihanang Hemispera, ug sulod sa duha ka mga siglo kini nahimong pangunang pagkaon sa daghang Uropanhong mga nasod. Pipila ka mga historyano nagpasangil pa ngani niining ubos apan masustansiyang lagutmon sa tulin nga pag-usbaw sa populasyon nga mingkuyog sa dakong kausaban sa industriya sa Uropa.

Ang Kamote. Si Columbus nakakaplag sa kamote sa iyang unang biyahe. Siya naghubit kanila ingong may pagkasusama sa “dakong karot” ug naay “kalami susama sa chestnuts.” Karon, ang kamote maoy pangunang pagkaon sa minilyong katawhan sa katibuk-an sa dakong bahin sa yuta.

Mais. Pagkahinungdanon gayod ang pagpananom ug mais alang sa mga Aztecs nga sila naglantaw niini nga simbolo sa kinabuhi. Karon ang mais maoy ikaduha lamang sa trigo sa luna sa kalibotan nga natamnan.

Ang Kamatis. Pareho ang mga Aztecs ug Maya nagpananom ug xitomatle (sa ulahi gitawag tomatl). Pag-abot sa ika-16 nga siglo, ang kamatis gitanom sa Espanya ug Italya, diin ang gazpacho, pasta, ug pizza nahimong paboritong linutoan. Ang ubang mga Uropanhon, hinoon, wala makombinsir sa ilang mga makaayong hiyas hangtod sa ika-19ng siglo.

Tsokolate. Ang tsokolate maoy paboritong ilimnon sa Aztec nga magmamando nga si Montezuma II. Sa panahon nga si Cortés ming-abot sa Mexico, ang mga liso sa cacao, diin ang tsokolate ginakuha, gipakahamili nga sila ginagamit ingong kuwarta. Sa pagka 19ng siglo, sa dihang ang asukal ug gatas gidugang sa pagpauswag sa iyang timpla, ang tsokolate nahimong internasyonal nga labing-himalitan, pareho ingong ilimnon ug ingong meryenda diha sa uga nga porma.

[Hulagway]

Ang pag-abot ni Columbus sa Bahamas, 1492

[Credit Line]

Kortesiya sa Museo Naval, Madrid, (Espanya), ug sa maayong pagtugot ni Don Manuel González López

[Hulagway sa panid 7]

Kopya sa Tratado sa Tordesillas

[Credit Line]

Sa Maayong Kabubut-on sa Archivo General de Indias, Sevilla, Espanya

[Hulagway sa panid 10]

Mga Mexicanong biktima sa Katolikong Inkisisyon

Mural nga nag-ulohang “Ang Mexico Latas sa Kasiglohan,” orihinal nga buhat ni Diego Rivera.

[Credit Line]

National Palace, Mexico City, Federal District, Mexico