Kon Unsa ka Madaginotong Motipig ang mga Tanom sa Ilang Tubig
DILI tanang tanom sa Saguaro National Monument sa Arizona daginotan sa ilang tubig. Diha sa kalasangan sa kahoyng pino sa matahom nga mga Bukid sa Rincon, ang daghan kaayong tubig moagi lamang sa mga tanom, mosuhop sa mga gamot ug mogawas sa mga dahon. Apan kana ang hilit nga dapit sa parke. Ang mainit, uga nga kapatagan sa disyerto nakabihag sa mga bisita. Didto daghan kaayo ang mga tanom nga nagatipig ug tubig, diin wala pay 30 sentimetros ang ulan nga mobundak sa usa ka tipikal nga tuig.
Dunay mga 50 ka matang sa kaktus diha sa parke, apan ang kaktus nga nagatipig ug mas daghang tubig samag ngalan niining monumento sa nasod, ang higanteng saguaro, Carnegiea gigantea. Ang saguaro (litokon ug “sawaro”) moturok nga gamitoy apan mosangko nga usa ka higante. Hinoon, kinahanglan kini ug panahon sa pagdako. Ang liso mismo sama ra ka dako sa tulbok sa kataposan niining mga pulonga. Sa hinapos sa iyang unang tuig, ang turok mosukod lamang ug un kuwarto sa pulgada. Usa ka tiil lamang ang gitas-on human sa 15 ka tuig, dos metros pagkatapos sa 50, ang iyang unang sanga mogimaw sa edad nga 75. Niining panahona, mosugod kini sa pagpamulak ug pagpatunghag mga liso. Sa dihang mogulang na, ang usa ka saguaro makapatunghag mga napulo ka kaliboan ka liso sa usa ka tuig, mga 40 ka milyon sa iyang tibuok kinabuhi, nga usa lamang ang mabuhi hangtod mogulang. Mabuhi kini hangtod sa 200 ka tuig, nga ang punoan may diyametro nga punto otso metro, moabot ug 15 metros ang gitas-on, ug motimbang ug napulo ka tonelada—upat sa lima ka bahin niana tubig. Ug daginotan kaayo kini sa iyang tubig!
Maglisod usab kini sa pagkuha niini! Ang iyang mga gamot moporma ug sangasanga nga mokatay hangtod sa 30 metros sa tanang direksiyon. Inigkahuman sa ulan, ang mga ugat niini mosuyop ug 750 litros nga tubig, igo nga makalahutay ang saguaro sa usa ka tuig. Ang mga silindro nga may 12 o kapin pa ka kahoyong mga gusok sa tunga sa punoan niini naghatag kalig-on. Ang samag-akordiyon nga mga pilo motugot niini sa pagburot o paghiyos samtang ang tubig ginatigom o nagakahurot. Ang iyang berde, sinaw nga panit nagapahinabo sa photosynthesis ug nagapabiling umog. Ang iyang hait nga mga tunok mosanta sa mga hayop sa pagkuha sa tubig niini.
Apan ang labing katingad-an nga mekanismo sa kaktus sa pagkonserbar ug tubig mao ang katakos niini sa paghimog ilang kaugalingong pagkaon nga wala kaayoy mausik nga tubig. Ang photosynthesis—ang proseso sa paghimo sa mga tanom sa ilang pagkaon—nagkinahanglan ug tubig gikan sa ilang mga gamot, carbon dioxide gikan sa hangin, ug hayag sa adlaw. Kon hayag ang adlaw, ang kadaghanan sa mga tanom mosingot diha sa mga lungaglungag, o stomata, sa ilang mga dahon ug daghan kaayong gidaghanon sa suplay sa tubig niini, sa samang panahon nagasuyop ug carbon dioxide ug hayag sa adlaw nga kinahanglan sa photosynthesis.
Bisan pa, ang mga kaktus dili makasugakod nga mawad-an ug ingon niana ka daghan sa tubig sa mga oras nga init ang adlaw diha sa ilang mainit, uga nga palibot. Busa, ilang isarado ang stomata sa ilang lawas aron mohunong ang bisan unsang pagkawala sa tubig pinaagig pagsingot. Hinunoa, mohunong kini sa pagsuyop ug carbon dioxide nga kinahanglan sa photosynthesis, nga mahitabo lamang kon hayag ang adlaw nga mohatag sa gikinahanglan nga enerhiya. Sa unsang paagi kining sulirana masulbad? Pinaagi sa tagsaon kaayo nga biyolohikong desinyo.
Ang Sulbad sa Suliran
Ang gabii sa disyerto presko, tugnaw pa. Buksan sa mga kaktus ang stomata niini sa maong panahon. Sila mosuyop ug carbon dioxide apan diyutayng kaumog lamang ang mogawas diha sa hangin sa gabii. Apan walay photosynthesis ang mahitabo niining panahona. Ang carbon dioxide ginatigom pinaagi sa lahi kaayo ug labing episyenteng han-ay sa kemikal nga mga reaksiyon, nga gitawag nga sistemang PEP. Unya, ang carbon dioxide ipagawas ug ipadala sa dapit diin ginahimo ang naandang mga proseso sa photosynthesis sa maadlaw.
Ang photosynthesis mismo maoy komplikado kaayong proseso nga nagalangkit ug mga 70 ka separadong kemikal nga mga reaksiyon ug ginaingon nga “tinuod nga usa ka milagrosong hitabo.” Ang linaing paagi nga sugdan kini sa mga kaktus maoy sa panahon sa gabii aron mapreserbar ang tubig nga nakadugang lamang sa pagkamilagroso niini. Siyempre, ang mga ebolusyonista moingon nga mitungha kini nga sulagma lamang, apan sanglit kay gigamit kini sa pipila ka walay kalangkitang mga tanom, himoon sa buta nga sulagma ang milagro dili makausa kondili sa makadaghan. Ang ebidensiya lakip na ang sentido komun nagapaila nga kini mitungha sumala sa desinyo sa usa ka intelihenteng Maglalalang.
Usa ka Alagad sa Daghan
Ang saguaro nakahatag ug kaayohan sa katilingban. Sa hinapos sa Abril ug hangtod sa Hunyo, dagkong pungpong sa puting mga bulak mopormag usa ka kalo ibabaw sa mga tumoy sa punoan ug mga sanga. Ang tagsatagsa ka bulak mobuka sa gabii ug malaya sa pagkasunod adlaw. Ginasobli sa saguaro ang talan-awon kada gabii sulod sa upat ka semana, nga mopagawas ug ginatos ka bulak. Ang maanindot nga pasundayag nakahatag kaniya ug dungog ingon nga mao ang bulak sa estado sa Arizona. Ang mga langgam, mga kabog, buyog, ug anunugba mokaon sa nektar ug naga-pollinate sa mga bulak.
Ang bunga mohinog sa Hunyo ug Hulyo, sa dihang ang mga javelina, coyote, lobo, kagwang, mga olmigas, ug daghang langgam magpiyesta sa prutas ug mga liso. Ang mga flicker ug mga balatok maglungag ug daghang bangag nga kalumloman sa punoan ug sa mga sanga kay sa ilang gikinahanglan, apan ang tanom moayom sa mga samad pinaagi sa nagapanalipod nga tisyu sa uwat sa pagsanta sa pag-usik sa tubig, ug kining mga bangag sa ulahi gamiton sa daghan pang ubang mga langgam, lakip ang gagmay nga mga bukaw, screech owl, ug gagmayng mga banog. Grabe kaayo ang kompetisyon.
Sa mga katuigan sa nangagi, kining samag kalabasa nga mga bangag gigamit sa mga Indian ingong mga banga sa tubig. Ang kahoyong mga gusok nga nagasuportar sa bug-at nga timbang punog-tubig nga mga saguaro gigamit sa pagtukod ug mga puy-anan ug mga pensa. Kining berde nga mga higante nagahatag usab ug daghang madugaon samag-igos nga prutas, nga bunalan sa lumad nga Papago Indian ang tumoy sa punoan ug mga sanga pinaagig taas nga mga sungkit. Maghimo sila gikan niini ug jam, sirup, ug maisog nga mga ilimnon. Ang mga liso ginakaon sa mga Indian ug sa ilang mga manok. Importante kaayo ang bunga sa saguaro sa Papago nga ang ting-ani nagatimaan sa bag-ong tuig.
Ang mga tanom sa disyerto mapailin-ilinon kaayo sa pagsagubang sa suliran sa tubig. Ang mesquite nga tanom mokuha ug tanang tubig nga gikinahanglan niini. Kini nagapadala ug gamot gikan sa 10 ngadto 20 metros sa ilalom sa pagpangita ug tuboran sa tubig sa ilalom sa yuta. Apan sa unsang paagi makalahutay ang gagmayng turok sa hataas nga hulaw hangtod ang gamot niini makaabot sa tubig? Kana maoy usa lamang sa wala pa masulbad nga mga misteryo sa disyerto. Ang nagapamulak-sa-gabii nga cereus may unod nga nagsilbing kaugalingong pundohanag tubig niini sa ilalom sa yuta. Ang creosote nga tanom mopadalag mga gamot nga layo ug aboton sa pagtigom ug tubig, nga sa samang panahon mopagawas ug mga hilo sa pagpatay sa bisan unsang mga tinurok nga mosugod sa pagtubo duol niini.
Kadtong maanindot nga mga tanom nga mamulak kas-a sa usa ka tuig sa tingpamulak mohanig sa disyerto sa ilang mabulokong mga pasundayag wala niining maayong mga gamit aron malahutay ang kanihit sa tubig. Busa sa unsang paagi ginahimo kini? Bug-os nilang ginalikayan ang tanang mga kanihit! Ang ilang mga binhi may kemikal nga mga tigpugong nga mosanta kanila sa pagturok. Banlason sa kusog nga ulan kining mga tigsanta, ug ang mga liso moturok ug motubo, ang mga tanom mamulak ug mangliso alang sa umaabot nga mga tanom. Labing menos nagkinahanglan ug uno punto tres sentimetros nga ulan aron mabanlas sa mga tigsanta; ang diyutayng ulan dili paigo. Kining mga binhia makasukod sa pag-ulan, ingnon pa, ug gawas kon igo ang ulan sa paghumod sa yuta aron makompleto niini ang siklo sa kinabuhi, kini dili motubo. Sila dili mosugod sa kon unsay dili nila matapos.
Ang mga saguaro may makaiikag nga mga silingan, dili ba?
[Mga hulagway sa panid 24]
Ang mga bulak ug mga bunga sa saguaro
[Hulagway sa panid 25]
Sila nagsilbing taas nga batoganan sa mga banog
[Credit Line]
Frank Zullo