Ang Tagoangkan—Atong Kahibulongang Unang Puy-anan
KAHIBULONGAN kaayong dapit, ang imong unang puy-anan! Kasarangan ang kainit ug hayahay. Puno kaayo sa lamiang mga pagkaon. Luwas ug sinalipdan.
Ikaw migugol ug daghang bulan didto, nga misupang ug mitubo. Ugaling lang, wala madugay ang imong puy-anan morag nahimong mas guot ug mas guot, hangtod nga sa usa ka adlaw ikaw lugos nang makalihok. Lagmit pa, niadtong panahona ikaw nagbalintong gani! Dayon, sa kas-a lang, ikaw mibating napugos sa paggawas pinaagig kusganong mga gahom, ug ikaw kalit migawas sa ganghaan sa imong puy-anan ngadto sa matugnaw, langas, hayag nga kalibotan sa gawas.
Wala ka makadumdom nianang kasinatiana? Sa walay duhaduha wala. Apan ikaw utangan sa imong kinabuhi nianang kahibulongang dapit nga imong gipuy-an—ang tagoangkan sa imong inahan. Kana hingpit nga pagkadesinyo uban nimo sa hunahuna, nga mitagana sa tanang pag-atiman ug panalipod nga kinahanglanon sa nagtubong bata. Busa nganong dili mopanaw balik ug suroyon kanang imong kahibulongang unang puy-anan—ang tagoangkan?
Usa ka Mainitong Pag-abiabi Nagpaabot Nimo
Ang imong kinabuhi lagmit nagsugod samtang nagpadulong nianang nindot nga puy-anan. Ang gulang nang binhi sa babaye gikan sa imong inahan hinayng mipanaw agi sa usa ka tunil nga gitawag tubong Fallopian. Kasamtangan, milyonmilyong selulang sperm gikan sa imong amahan nagsubay sa samang dalan aron sa pagtagbo sa maong itlog. Usa ka sperm milampos sa pagpertilisar sa itlog, ug busa ikaw nahimong ikaw.
Niadtong panahona mismo gihimo na ang pagpangandam alang sa imong pag-abot. Ang mga bungbong sa tagoangkan, o uterus (Latin uter, alang sa “bag”), nangandam na mismo, ug ang dapit napunog mga pagkaon. Ang hapin sa uterus o matris mibaga nga nahimong doble sa iyang kasagarang gibag-on, nga may humok esponghawong taklap.
Tapos sa tulo o upat ka adlaw, ikaw mitadlas sa pultahan sa imong bag-ong puy-anan. Alang kanimo—ang pungpong nga sama kadako sa ulo sa dinagom nga may pila ka dosenang selula nga gitawag blastocyst—kadto morag usa ka luag nga langob. Bisan pa niana, sa sulod ang luna gamay ra. Sa aktuwal, ang matris maoy organo nga haguka, hamis ug rosason, nga sama sa gidak-on ug porma sa nagbalintong nga peras.
Kini mao ang imong puy-anan sulod sa sunod 270 ka adlaw o labaw pa, ug ang imong inahan, bisan sa kapildihan sa iyang lawas mismo, magtagana nimo sa mga sustansiya nga imong gikinahanglan sa pagtubo ug pag-ugmad hangtod nga oras na sa pag-anak. Ubay-ubay pang semana ang molabay una hiamgohi sa imong inahan nga ikaw naglungtad na, ug laing tulo ngadto upat ka bulan una ang iyang tiyan mobutod nga igo aron himatikdan sa uban.
Human sa pagkahulog ngadto sa lungag sa matris, ikaw naglutawlutaw sulod sa tulo pa ka adlaw. Sa kataposan, sa ikapitong adlaw human mosulod sa matris, ikaw mitapot sa bungbong sa matris. Ang mga enzyme gikan sa blastocyst naghilis sa pangibabawng mga selula niining maluhong hapin, gitawag endometrium, ug ikaw milusbog ug mipahilunang sinalipdan sa humil nga giladmon. Kon ang usa ka binhi sa babaye wala pa mapertilisar ug matisok sa maong hapin, ang matris sa kadugayan magtangtang ug magpagawas niana gikan sa imong inahan ingong regla.
Pagsagubang sa Pagsalikway
Ang kahibulongang mga palakaw karon nagbuhat sa pagtino nga ang imong pag-estar maoy kahimut-anan. Sa usa ka butang, gikinahanglan nimo ang panalipod gikan sa kaugalingong sistema sa imyunidad sa imong inahan. Nalibog pa ang mga siyentipiko nganong ang lawas sa imong inahan wala mag-isip kanimo nga langyawng manunulong ug mag-atake nimo. Kasagaran, ang makutihong sistema sa pagsalikway molihok sa gilayon sa unang timailhan sa bisan unsang manunulong. Bisan pa, ikaw sa kadugayan motubo nga mahimong usa ka langyawng butang nga dako kaayo, nga motimbang ug ubay-ubayng libras. Nganong wala ka man atakeha?
Ang tigdukiduking si David Billington sa University of Bristol mipatin-aw: ‘Sa panguna anaay bungbong tali sa inahan ug nagatubo nga bata. Ang bungbong sa epektibo nagapugong sa bisan unsang pagbayloay tali sa inahan ug sa nagatubo nga bata.’ Siya nagtumong sa hut-ong sa tisyu nga gitawag trophoblast, nga nagaliyok sa nagatubo nga bata. Ang maong ali nagpugong sa direktang kontak tali kanimo ug sa imong inahan. Kon nganong ang iyang mga depensa sa imyunidad wala maghagit sa trophoblast ingong langyawng tisyu usa ka misteryo. Ang tubag niining pangutanaha mahimong magtug-an usab nato kon nganong ang pila ka pagmabdos mosangpot sa pagkakuha sa bata.—Tan-awa ang kahon sa panid 16.
Pagpakaon ug Pag-atiman Nagapadayon
Palandonga ang imong di-matagbaw nga gana sa pagkaon, ilabina niining sayong mga ang-ang. Sa imong unang walo ka semana sa kinabuhi, ikaw miuswag sa gitas-on sa mga 240 ka beses, ug ang imong timbang miuswag ngadto sa usa ka milyong beses nga mas pa kay sa panahon sa pagsamkon. Sa kataposan, ang imong timbang sa pagkatawo mahimong mga 2.4 ka bilyong beses niana, uban sa imong katingalahang puy-anan nga midako samag usa ka balon aron maigo ka. Nianang panahona ang tagoangkan motimbang ug mga 16 ka beses kay sa way-bata nga tagoangkan, apan sa pila ka semana human sa pag-anak, mokuyos kini nga mahibalik sa maomaong gidak-on sa sinugdan. Ang unang tulo ka bulan sa kinabuhi nakakita sa pangunang gambalay sa porma sa imong lawas, uban sa mga organo ug sistema sa nerbiyos nga andam na alang sa mga ang-ang sa pagtubo nga mosunod.
Sayosayo pa, ang puyo sa panubigan naporma na. Kana mitagana kanimo sa de-kutson, kontrolado-ang-temperatura nga dapit dulaanan nga masirkosirkohan ug maligidligiran sa imong ikaduhang tremestre. Gipabaskog mo ang unod-sa-kusog nga imong kinahanglan sa gawas sa kawalay-gibug-aton diha sa panubigan. Ikaw nakalad-ok ug dudaghang tubig sa panubigan, lagmit alang sa sustansiya. Matag duha ngadto tulo ka oras, pulihan ang pluwido alang kanimo.
Gikan sa gawas nga bungbong sa blastocyst mitubo ang makutihong palid sa tisyu nga gitawag placenta (Latin alang sa “lapya nga tinapay”) o inunlan. Palandonga ang pila ka serbisyo nga gihimo niini alang nimo.
Kini nagsilbing baga, nga nagbayloay sa oksiheno ug carbon dioxide tali nimo ug sa imong inahan. Nga nagsilbing atay, kini nagproseso sa pipila sa mga selula sa dugo sa imong inahan aron makuha ang kinahanglanong mga sangkap, sama sa iron, aron magamit nimo. Ang obra niini ingong rinyon nagsala aron mahigawas ang ihi gikan sa imong dugo ug magpasa niini nganha sa sapasapa sa dugo sa imong inahan aron ipagawas pinaagi sa iyang mga rinyon. Sama sa tinai, ang inunlan naghilis sa mga molekula sa pagkaon. Kining tanan nga proseso nahitabo agi sa 55-sentimetro-gitas-ong pusod.
Gihunahuna sa nangagi nga ang inunlan maoy di-malutsan nga sistema sa seguridad, nga dili kini motugot sa bisan unsang makadaot nga mahipasa gikan sa inahan ngadto sa bata. Ikasubo, karon kita nahibalo nga daghang impeksiyon ang makalusot sa sistema sa seguridad, ingon man mga substansiya sama sa daot-ug-dungog nga drogang thalidomide. Ang mga sakit sama sa German measles usa usab ka kapeligrohan sa tinong mga ang-ang sa pagmabdos.
Ang dugo-utok nga ali nga anaa sa mga hamtong wala pa kaayo matukod diha sa utok sa nagtubong bata, nga naghimo niini nga huyang ilabina sa mga manunulong sama sa aso sa sigarilyo, alkohol, mga droga, ug ubang kemikal nga hilo. Ang panukiduki nagpadayag nga ang alkohol momugnag daotang mga epekto diha sa wala-pa-matawong bata. Ang caffeine, nga makalusot sa inunlan, makaapektar ba sa pagtubo sa bata? Ang mga suplementong bitamina makahatag bag kaayohan sa nagtubong bata? Daghan pa ang kinahanglang masayran mahitungod sa maong mga pangutana.
Busa, ang sistema sa panalipod alang sa bata kinahanglang mosugod sa pag-amping mismo sa inahan nga molikay sa pag-inom ug bisan unsang substansiya nga nasayrang makadaot sa mga bata. Sa positibong bahin, ang balanseng pagkaon ug ehersisyo, nga may pag-uyon sa doktor, dakog ikatabang sa pagpasiugda sa katibuk-ang kahimsog ug kaayohan sa inahan ug bata.
Pagpanamilit sa Imong Puy-anan
Sa hinapos sa ikatulong tremestre, ang pangandam misugod alang sa imong pagbiya. Ang kusgang kaunoran sa bungbong sa matris misugod sa di-regular nga ehersisyo sa pagkupos-ug-pagluag nga usahay tawgong di-tinuod nga pagbati sa pag-anak. Ang matris nahimong mas humok ug mas elastiko.
Inay sa pag-ingon, “Ang bata nahulog,” mas tukma ang pag-ingon nga ang tibuok matris nahulog, uban sa bata sa sulod. Kini matuod kay kini motanos ingong silindro ug mous-os ug diyutay mao nga ang ulo sa bata karon anaa na sa lungag sa pelvis o bat-ang.
Walay usang nahibalo kon unsay mihukom nga oras na nga ikaw mogawas sa tagoangkan. Mahimong ang mga hormone gikan sa imong inahan, o gikan kanimo, ang bata, ang nagpahibalo sa tagoangkan. Ang mensahe: “Sugod na sa pagbati sa pag-anak!”
Ang “pagbati sa pag-anak” naghubit pag-ayo sa tulog-ang-ang nga proseso nga gisugdan sa matris. Nahauna, ang undanong mga bungbong sa matris nanghugot samtang ang cervix ug kinatawo midako sa pagpangandam alang sa imong pagpaubos. Ang panubigan lagmit mibuto niining puntoha.
Ikaduha, ang trabaho sa inahan nagsugod gayod samtang giduso niya ang ulo sa iyang bata paubos agi sa cervix ug sa kinatawo. Nagpadayon ang mga pagbusog, nga mas kusog ug mas paspas hangtod ang imong ulo sa kataposan milusot sa agianan sa panganak. Ang nahibiling bahin kanimo sa madali misunod. Sa kataposang ang-ang sa pagbati sa pag-anak, gipagawas sa imong inahan ang inunlan ug ang bilin sa pusod, ang tapos-pagpanganak.
Busa didto ka—nakurat, gitugnaw, ug nag-uha—sa walay duhaduha nagmahay sa imong kalit nga pagbiya sa imong maabiabihong puy-anan sa miaging siyam ka bulan o labaw pa. Apan pagkamalipayon nimo nga ikaw nagbaton sa gasa sa kinabuhi ug makapabili sa pag-atiman sa usa ka mahigugmaong Maglalalang, nga maoy nagtino nga ikaw may nindot nga puy-anan sukad gayod sa sinugdanan!
[Kahon sa panid 16]
Pagkakuha sa Bata—Ang Makapasubong Pagpagawas
ANG trahedya tingali mahitabo bisan sa labing mapinanggaong inahan. Ang mga hinungdan sa pagkakuha sa bata maidlas ug ang mga panaglantugi nagkainit. Ang mga tigdukiduki dili gani magkauyon bahin sa porsiento sa malamposong napertilisar nga mga binhi sa babaye nga mosangpot sa kinaiyanhong aborsiyon. Ang mga banabana nagkadaiya gikan sa 10 porsiento ngadto 20 porsiento o labaw pa sa mga pagmabdos sa katibuk-ang populasyon sa kababayen-an sa Tinipong Bansa.
Ngano mang ang tagoangkan usahay mopugos sa pagpagawas sa bag-ong kinabuhi niini inay sa pagsapupo nga mapanalipdanon niini sa sulod? Lagmit ang sistema sa imyunidad sa inahan nagasanong nga depensibo sa nagaliyok nga trophoblast, nga nagaatake sa mapanalipdanong bungbong niini ug nagapahinabo sa pagkakuha sa bata. Ang daghan tingali gipahinabo sa gitawag genetikong mga aksidente, nga ang nagtubong binhi o bata sa tiyan nadaot kaayo nga dili kini mabuhi. O mahimong kini abnormalidad diha sa proseso sa pagsanay—usa ka binhi sa babaye ahat nga mosulod sa matris sa dili pa andam ang hapin sa pagdawat niini o ulahi kaayo nga ang endometrium nagsugod na sa pagkatangtang. Tingali ang depekto diha sa matris sa inahan mismo nagahimo niya nga dili makadala ug bata.
Ang usa ka pagtuon sa halos 200 ka babaye sa Britanya (1990) nagpasabot nga ang pagkadili-makaanak ug pagkakuha sa bata tingali nalangkit sa mga pagkadili-timbang sa mga hormone. Ang produksiyon sa LH (luteinizing hormone), nga naggikan sa pituitary nga glandula, kasagarang motaas sa mga ika-14ng adlaw sa siklo sa regla ug magpahinabo sa usa ka gulang nang binhi sa babaye nga mogawas sa obaryo ug mosugod sa panaw niini latas sa tubong Fallopian alang sa posibleng pertilisasyon. “Ang nadiskobrehan sa Britanikong tem,” mitaho ang The New York Times, “mao ang daghan kaayong LH sa dili-angay nga panahon, sa ikawalong adlaw sa siklo sa regla, sa wala pa ang pagkagulang sa binhi sa babaye.” Dugang pagsusi gikinahanglan sa paglig-on ug pagbadbad sa maong mga kaplag.
[Mga hulagway sa panid 15]
Tulo-ka-bulang bata sa tiyan
Unom-ka-bulang bata sa tiyan
Siyam-ka-bulang bata sa tiyan