Katingalahang mga Insekto Nagpakaulaw sa Molupad nga mga Makina sa Tawo

TAPOS sa gubat, ang mga magsusulat ug mga eksperto sa militar nagsigeg pasiatab tungod sa kakuyaw sa modernong mga hinagiban. Ilang gibayaw ang mga bentaha sa gitawag nga “maabtik nga mga bomba,” ang laser-guided cruise missiles, ug pang-atake nga helikopter nga sayon maneobrahon​—ug malaglagon​—nga wala pa sukad buhata. Dili malalis, ang kamamugnaon nga nagpaluyo niining mga hinagibana talagsaon gayod. Apan kining gipasibantog kaayong makinarya sa kamatayon dili moila sa yanong kamatuoran: Bisan ang labing modernong mga katingad-anang nagalupad nga hinimo sa tawo maoy karaan sa desinyo kon itandi sa gagming naglupad nga mga makina nga abunda kaayo diha sa kalalangan.

Hunahunaa ang cruise missile. Sumala sa The Wall Street Journal, “ang agianan sa cruise missile gitino nang daan pinaagi sa usa ka gipagamay nga mapa nga natago diha sa sulod sa processor sa kompiyuter. Ang layog-abot nga mga lente ug elektronikong mga sensor o tigmatikod nagabantay niini nga mosubay sa dalan samtang nagalupad kini sa gikusgon nga halos sama katulina sa panaw sa tingog, nga nagalupad duol sa nawong sa yuta.” Komplikado kaayong pamation, dili ba? Apan karon tagda, sa pagtandi, ang usa ka ubos nga insekto​—ang bee wolf (usa ka matang sa buyog).

Usa ka Gamitoy nga Tigmapa

Si Ben Smith, usa ka teknikal nga editor sa magasin sa kompiyuter nga BYTE, ning bag-o pa misulat: “Kon itandi sa bee wolf, ang cruise missile, bugo kaayo.” Ngano? Tungod kay ang cruise missile, bisan pa sa tanan niyang teknikal nga katakos, sayon ra kaayong ilaron. Gipahayag ni Smith kini niining paagiha: “Imo lang balhinon ang target, ilisan kinig mini nga target. Sanglit bungkagon man sa cruise missile ang iyang kaugalingon samtang nagabomba kini sa target, kini dili gayod makaamgo nga siya nasayop.”

Malisod ilaron ang bee wolf. Gisulayan kini sa usa ka biologo nga nagtuon niining mga insektoha. Kay nakamatikod nga gatos-gatos kanila nagpuyo man sa usa ka komunidad nga managsama ang mga bangag diha sa baybayon, siya naghulat hangtod milupad ang usa kanila, ug unya dalidali niyang gitabonan ug balas ang bangag sa iyang balay. Unya mihulat siya sa pagtan-aw kon makatultol ba pag-usab ang insekto sa bangag. Sa iyang kahingangha, milandig kini nga way sipyat tungud gayod sa natabonang bangag ug gikalot kana! Kay nakapaniid nga ang bee wolf may batasan sa paglupad sama ug naniid sa ibabaw sa iyang bangag matag panahon nga siya mobiya o mobalik, ang biologo nahibulong kon kaha ang insekto nagmemorya sa mga timaan sa palibot, nga nagmapa sa iyang hunahuna.

Aron masulayan ang iyang teoriya, iyang gitabonan pag-usab ang bangag ug ning panahona giusab pagkahimutang ang mga kono sa kahoyng pino sa palibot niini. Sa dihang ang bee wolf mibalik, naniid kini sa ibabaw sama sa naandan ug unya milandig sa sayop nga dapit! Nalibog siya makadiyut. Unya milupad ug naghimog laing paniid​—apan karong higayona mas habog. Dayag nga kining bag-ong pagtan-aw bahin sa suliran mihatag sa gaming nga insekto ug pila ka mas permanente nga mga timaan, kay dihadiha iyang nakit-an ang iyang natagong bangag ug gikalot kana pag-usab.

Ang kompiyuter nga anaa sa cruise missile mobalor ug hapit usa ka milyon ka dolyar ug may timbang nga mga singkuwenta ka kilo. Ang bee wolf nagagamit ug utok nga sama ka dako sa ulo sa ganso. Si Ben Smith midugang: “Ang buyog makalakaw usab, makakalot, makakita ug makalupig sa iyang tukbonon, ug makakitag kapares (usa ka trabaho nga dili mahimo sa cruise missile).” Si Smith mihinapos: “Bisan pa kon ang karong tuiga nga daghag-mahimong mga makina malabwan ug dako ang miaging tuig nga modelo, sila dili makasundog gihapon bisag gamay sa katakos sa utok sa ubos nga bee wolf, ilabina sa katakos sa tawhanong hunahuna.”

Kadtong Katingad-ang mga Pako

Mao gipahon ang ikasulti bahin sa labing modernong ginamag-tawo nga mga sakyanan sa kahanginan, sama sa pang-atake nga helikopter. Si Robin J. Wootton, usa ka paleontologo sa insekto sa Inglaterra, nakagugol ug kapin sa duha ka dekada sa pagtuon sa mga paagi sa mga insekto sa paglupad. Ang ubang mga insekto, siya misulat ning bag-o pa diha sa magasin nga Scientific American, “nagpasundayag sa katingad-ang mga kalaki sa pagsirkosirko sa hangin. Ang langaw, pananglitan, makahunong gikan sa tulin nga lupad, molutaw sa hangin, moliko sa mismo nga dapit, molupad nga nagtihaya, mobiyo, moligid ug motugdon sa kisame​—tanan sulod sa tipik sa segundo.”

Unsa may nakapaarang ning gagmitoy nga naglupad nga mga makina sa paglupig sa ginamag-tawo nga mga sakyanan sa kahanginan? Aw, ang kadaghanan sa mga sakyanan sa kahanginan may giroskopyo sa pagtabang kanila sa paghupot sa ilang balanse samtang nagamaniobra. Ang mga langaw adunay iyang kaugalingon nga giroskopyo​—ang halteres, mga siwil nga korteg-palangka diha sa samang dapit sa pangulahiang pako sa ubang insekto. Ang mga halteres mokurog duyog sa mga pako. Kini maoy nagagiya sa langaw ug sa iyang pagkabalanse samtang mohaguros.

Apan ang tinuod nga sekreto, sumala sa paleontologo nga si Wootton, mao ang mga pako sa insekto. Siya misulat nga sa dihang siya nagtuon pa sa tunghaan sa mga graduwado niadtong katuigang 1960, siya nagduda nga ang mga pako sa insekto maoy “labaw pa kay sa walay sulod nga hularan sa mga ugat-ugat ug membrana,” ingon sa sagad nga paghulagway kanila. Hinunoa, matud pa niya, “ang matag pako alang kanako morag usa ka nindot nga piraso sa gamayng-sukod nga enhinyeriya.”

Pananglitan, ang taas nga mga ugat-ugat sa mga pako sa insekto sa pagkamatuod maoy lig-ong mga tubo nga nasapawan ug gagming punog-hangin nga mga tubo gitawag ug tracheae. Kining gaan, gahi nga spars tanan nasumpay sa nagbabag nga mga ugat-ugat. Mao nga ang napormang hularan labaw pa kanindot; sumala ni Wootton, susama kini sa mga sinalasa ug space frames nga gamiton sa mga structural engineer alang sa dugang pagpalig-on ug pagpahugot.

Ibabaw niining komplikadong bayanan mao ang ininat nga membrana nga wala pa bug-os masabti sa mga siyentipiko, gawas sa kamatuoran nga kini sa pagkatagsaon malig-on ug gaan. Namatikdan ni Wootton nga ang pag-inat niining materyala ibabaw sa sinalasa makadugang sa kalig-on ug kahugot sa pako, sama sa makita sa pintor nga ang hugot nga pag-inat sa iyang panapton para dibuhoan diha sa ibabaw sa huyang nga kuwadrong kahoy mopahugot niana.

Apan ang mga pako dili kinahanglan nga sobra ka hugot. Kini kinahanglan makasugakod sa presyon sa kusog nga pagkapaykapay nga tulin kaayo ug kinahanglan andam sa paglahutay sa daghang pagbangga. Busa, nadiskobrehan ni Wootton pinaagi sa pagsusi sa kaputol sa mga pako nga daghan niini anam-anam nga nakanipis gikan sa punoan ngadto sa tumoy, naghimo niini nga mas mainat-inat sa mga tumoy. Siya misulat: “Sa katibuk-an ang mga pako dili hugot nga mosugat sa mga pagbangga kondili molubaylubay ug dali nga maulian, sama sa mga tambo diha sa hangin.”

Ngani tingali labaw nga tagsaon, ang mga pako makailis ug porma sa panahon sa paglupad. Tuod man, ang mga pako sa langgam nagahimo ug sama, apan gamiton sa langgam ang kaunoran sa ilang mga pako sa pag-usab niini ngadto sa lainlaing mga porma. Ang kaunoran sa insekto kutob lang sa punoan sa iyang mga pako. Niining bahina ang pako sa insekto sama sa layag sa sakayan. Sa pag-usab sa porma, ang pagkontrol kinahanglan magagikan sa punoan, gikan sa mga tripulante sa ilalom sa barko, o gikan sa kaunoran sa dughan sa insekto. “Apan,” sama sa giasoy ni Wootton, “ang mga pako sa insekto mas maayong pagkagama kay sa mga layag ug sa linain labawng makaiikag. . . . Kini may mga shock absorber, kontratimbang, mekanismo sa pagsanta sa paglapad sa gisi ug daghan pang ubang yano apan epektibo kaayong mga himan, diin ang tanan nagadugang sa pagkaepektibo sa maayong paglupad sa mga pako.”

Ang Pagsaka​—Ang Yawi nga Sangkap

Niining tanan, ug daghan pang ubang mga bahin sa desinyo sa pako, nagpaarang sa insekto sa pagmaneho niini sa pagbaton nianang pangkataposang yawi nga sangkap sa paglupad​—ang pagsaka. Sa pagkamatuod, gihubit ni Wootton ang daghang komplikadong mga paagi sa pagmaniobra sa mga insekto sa ilang mga pako sa pagpatungha ug puwersa pataas.

Si Marvin Luttges, usa ka aerospace engineer, nakagugol ug napulo ka tuig sa pagtuon sa paglupad sa mga alindahaw. Kining mga insektoha makakayab ug habog nga ang magasin sa Amerika nga National Wildlife ning bag-o pa nagbatbat sa paagi sa ilang paglupad ingong “usa ka milagro sa ayrodinamiko.” Si Luttges naghigot ug gamay nga mga pabug-at sa usa ka matang, nga gitawag widow, ug nakadiskobre nga ang gamitoy nga insekto makadaog sa paglupad gikan sa duha ngadto sa duha-ug-tunga ka pilo sa iyang kaugalingong gibug-aton​—nga dili maglisod. Kana nagkahulogan nga, alang sa ilang gidak-on, kining mga linalanga makadaog ug tulo ka pilo nga mas labaw pa kay sa labing maayong ginamag-tawo nga sakyanan sa kahanginan!

Sa unsang paagi nila gihimo kini? Si Luttges ug iyang mga kaubanan nakadiskobre nga sa matag sapda sa pako pailalom, balikoon ug diyutay sa alindahaw ang iyang pako, nga mopahinabog gagming nga mga alimpulos sa ibabaw sa iyang pako. Kining komplikadong paggamit sa gitawag sa mga enhinyero nga hunong-hunong nga agos sa hangin layo ra kaayo gikan sa paagi sa paglupad sa ginamag-tawo nga mga ayroplano; kini nagasalig sa walay-hunong nga agos sa hangin. Apan ang katakos sa alindahaw sa “paggamit sa kusog sa alimpulos,” sumala sa pagkapahayag niana sa National Wildlife, ang mopatungha nianang “katingalahan nga pagsaka.” Ang U.S. Air Force ug ang U.S. Navy nagagasto ug nagapaluyo sa buluhaton ni Luttges. Kon ang mga ayroplano makagamit sa susamang mga prinsipyo, sila sayon rang makasaka ug makalandig sa mas gamay nga tugpahanan.

Ang pagsundog sa sayon nga pagmaniobra sa alindahaw, hinunoa, mahimong laing hagit. Ang National Wildlife miingon nga sa unang paglupad sa alindahaw, gamiton niya “dihadiha ang mga milagro nga kasinahan lamang sa labing hawod nga mga piloto karong adlawa.”

Nan, dili ikahibulong, nga ang paleontologo nga si Wootton mihinapos bahin niining ulohana: “Kon mas masabtan pa nato ang paglihok sa mga pako sa insekto, labi pa hinoong mopatim-aw nga mas batid ug mas maanindot ang ilang mga desinyo.” Siya midugang: “Wala pay sama nga ikatandi kanila sa teknolohikal nga paagi​—sa pagkakaron.”

“Sa pagkakaron.” Kanang pulonga nagpadayag sa kamalaomon​—kondili kahambogiro​—sa pagtuo sa tawo nga kon hatagan ug igong panahon, ang tawo makasundog sa halos sa tanang mga buhat sa Maglalalang. Walay duhaduha ang tawo mopadayon sa paggama ug tagsaon, mamugnaon nga imitasyon sa kon unsay iyang makaplagan sa kinaiyahan. Apan kinahanglan atong ibutang ang usa ka punto sa hunahuna. Usa ka butang ang pagsundog ug butang; laing butang ang paglalang niana. Sama sa giingon sa maalamong tawo nga si Job kapin sa 30 ka siglo ang milabay: “Pangutan-a, palihog, ang mga mananap, ug sila motudlo kanimo; usab ang mga pak-an nga linalang sa kalangitan, ug sila mosugilon kanimo. Kinsa niining tanan ang wala mahibalo nga ang kamot ni Jehova maoy nagbuhat niini?”​—Job 12:7, 9.