Mga Mutya sa Tampi sa Suba

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Espanya

INIGSUBAY nako sa daplin sa suba o lanaw, way-sipyat nga pangitaon nako ang usa sa paborito kong mga mutya​—tingali kana maoy pula, asul, o berde. Usahay akong makita ang usang naghigdang way-lihok sa usa ka dahon; mahimong makita nako ang lain nga naglupadlupad ibabaw sa tubig o naglumpatlumpat dinhi ug didto sa akong atubangan. Ang mutya nga akong gipangita mao ang alindanaw​—ang madanihong “helikopter” sa kalibotan sa mga insekto.

Kining nagalupad nga mga mutya unang nakadani sa akong pagtagad daghang katuigan kanhi sa nahisum-ok ako sa usa ka hinayg-agos nga tubig sa sapa nga nag-agay latas sa kakahoyan. Naglupadlupad pasulod ug pagawas sa kainit sa adlaw mao ang ubay-ubayng mga alindanaw​—ang pipila sanag nga metalikong asul ug ang uban masilakong berdehon-dalag. Akong gigugol ang usa ka oras nga naniid sa ilang mga sayaw sa kahanginan, nga naghimo sa kalasangan nga gamay kaayong baylehanan. Sila nakapaikag kanako sukad niadto.

Sa dugang nga nakakat-on ako bahin sa mga alindanaw, sa dugang nga ako nakaapresyar sa ilang katahom ug kabililhon. Ang una nakong nadiskobrehan mao nga may kalainan ang mga alindanaw ug mga damselfly. Ang mga alindanaw kusog nga mga tiglupad ug sagad mas dagko, samtang ang mga damselfly​—sumala sa gipasabot sa ilang ngalan​—mas talandogon, nga labi pang hinay nga molupad. Ang usa ka dakong kalainan maoy bahin sa paagi sa ilang pagpilo sa ilang mga pako. Ang alindanaw nga nagpahulay sagad magbukhad sa duha ka parisan sa mga pako nga pababag, samtang ang damselfly magpilo kanila ibabaw sa iyang lawas.a

Ako nahibulong kon sa unsang paagi ang mga alindanaw makasignit nga sayon kaayo sa mga lamok gikan sa kahanginan. Sa personal, akong nadiskobrehang halos imposible ang pagdagpas sa usa ka dakong langaw nga motugdong sa bungbong sa kosina. ‘Unsa,’ gisukna ko ang akong kaugalingon, ‘ang naa sa alindanaw nga wala nako?’ Duha ka butang: bug-os nga paggahom sa kahanginan ug mga matang makapasina kaayo sa usa ka magbalantay.

Ang Paglupad sa Alindanaw

Ang pagtawag sa alindanaw nga helikopter​—komon nga angga sa Espanya​—sa tinuoray maoy matamayong pagtandi. Ang ilang pagsirkosirko sa kahanginan tulin kaayo nga usahay imposible nga masundan sila sa mata. Pinaagig kadiyot nga kinalit nga mga paglupad nga tulin, ang pipila ka espisye makaabot sa kinalabwang katulinon nga hangtod sa 96 kilometros sa usa ka oras. Sila makalupadlupad usab sa ibabaw o makalupad paatras, paabante, o patakilid nga dihadiha. Dugang pa, sa dihang ang alindanaw kalit nga moliko sa kahanginan, gikalkulo sa mga siyentipiko, kinahanglang mosagubang kini sa puwersa nga abot ug 2.5 G’s.

Ang mga alindanaw dunay duha ka paris sa mainat-inat, samag-les nga mga pako. Bisan pag ang maong mga pako delikadog hitsura, sila makakapakapag abot sa 40 ka beses sa usa ka segundo ug makaagwanta sa mga pagbangga nga may gamay nga kadaot. Ang biologong si Robin J. Wootton nagbatbat niana nga “gagmayng mga obra maestra nga may hanas nga disenyo.”

“Kon maayo ang atong pagsabot sa obra sa mga pako sa insekto,” siya midugang, “mopatim-aw nga mas hanas ug matahom ang ilang mga disenyo. . . . Sila dunay diyutay ra kon duna man ing teknolohikanhong mga katumbas.” Dili katingad-an, ang mga paagi sa paglupad sa alindanaw sa pagkakaron gitun-an sa mga inhenyero sa biyahe sa kahanginan.

Ulo nga Punog mga Mata

Kon talagsaon ang paglupad sa alindanaw, ikaingon usab kana sa panan-aw niini. Ang duha ka dagko kaayong daghag-bahin nga mga mata halos molukop sa ulo sa alindanaw. Matag usa nianang mga mataha dunay abot ug 30,000 unom-kilid nga mga yunit nga samag gagmitoyng mga mata sulod sa usa ka mata, sanglit ang matag usa mopasag separadong hulagway ngadto sa utok. Hinuon, wala kana magpasabot nga ang alindanaw makakitag kaliboang lainlaing mga hulagway, ang tanan sa samang panahon. Inay makakitag usa ka kompletong hulagway, sama kanato, kini makaila sa lihok, mga disenyo, mga panaglahi, ug mga porma.

Kanang tanang hulagway kinahanglang analisahon. Busa, 80 porsiyento sa utok sa alindanaw gigahin sa pagtulotimbang sa impormasyong makita. Diyutay rang optikal nga sistema ang ingon ka sensitibo​—ang alindanaw makakitag usa ka lamok mga 20 metros ang kalayo. Bisan sa kilumkilom, dihang awop kaayo ang kahayag nga ang usa ka tawong maniniid lugos makakitag gagmitoyng mga langaw, ang tropikanhong mga alindanaw sayong makasikop kanila.

Ang tulin, hagiyos nga paglupad sa alindanaw latas sa mga tanom sa tampi sa suba kinahanglag kalit kaayong mga desisyon. Makahimo kini niining lisod nga tahas tungod kay makakita kinig abot ug usa ka gatos ka linaing mga hulagway sa usa ka segundo, kapig lima ka beses nga labaw kay sa atong makita. Sa ingon, ang usa ka pelikula, nga mopasundayag ug 24 ka hulagway sa usa ka segundo, sama rag serye sa mga letratong way-lihok para sa alindanaw.

Kausaban sa Estilo-sa-Kinabuhi

Sa pagsugod sa alindanaw sa kinabuhi niini, wala ing timailhang kini ngadtongadto mahimong madanihong hanas nga tiglupad. Human mapusa, ang ulod diha sa tubig magpabilin kapin kun kulang mga way-gimok sa usa ka lanaw o sapa, nga magpaabot nga mosakmit sa bisan unsang pagkaon nga maabot niini. Daghang pangluno sa panit sa ulahi​—ubay-ubayng mga bulan o katuigan pa sa kaso sa pipila ka espisye​—ang ulod mogawas padulong sa usa ka tangbo. Didto, ang talagsaong kausaban mahitabo.

Ang panit magisi ubay sa dughan, ug ang bug-os napormang alindanaw mokamang pagawas. Sama sa alibangbang, ang bag-ong migawas nga hingkod nang alindanaw maghulat ug pipila ka oras una mogahi ang mga pako niini ug mosugod ang bag-ong kinabuhi. Sa pipila lang ka adlaw, tungod sa kinaiyanhong kaalam niini kini malamposong makapangitag pagkaon ug makahanas sa mga kalaki sa paglupad.

Sa dili madugay ang batang alindanaw mahimong eksperto sa pagsikop sa mga langaw ug mga lamok samtang naglupad. Tungod kay mokaon kinig mga insekto nga sama sa kaugalingong gibug-aton niini sa kada adlaw, kini naghimog bililhon kaayong serbisyo. Aron matino ang kasaligang suplay sa pagkaon, daghang laking mga alindanaw moangkon sa gagmayng mga teritoryo, nga sa kaabughoan ilang pagabantayan.

Ang pila ka espisye sa mga alindanaw mangitag agup-op o mga bakukang, ang uban manikop ug gagmitoyng mga baki, ug usa ka tropikanhong damselfly naningaon ganig mga lawalawa. Kini molupadlupad libot sa balayan sa usa ka dakong lawalawa ug mosakmit sa mas gagmayng mga lawalawa nga moduaw sa balayan aron mangitag mga tipik sa pagkaon nga gibilin sa tag-iya sa balayan.

Ebidensiya Kontra Ebolusyon

Daghang mga siyentipikong ebolusyonaryo nag-isip sa mga alindanaw nga labing unang nagalupad nga mga insekto. Usa ka fossil nga nakaplagan sa Pransiya adunay dagway sa mga pako sa usa ka alindanaw nga may bukhad sa pako nga duha ka tiil ug tunga! Kini ang labing dakong insekto nga nailhan, nga labaw sa tulo ka beses sa gidak-on sa bisan unsang buhing alindanaw.

‘Sa unsang paagi posible,’ misukna ako sa kaugalingon, ‘nga usa sa labing komplikadong mga kasangkapan sa paglupad nga nasayran sa tawo yanong motungha, nga hingpit nang pagkaugmad?’ “Wala ing mga fossil sa mga insekto nga nataliwala sa way-pako ug pak-ang kahimtang,” miadmitir ang librong Alien Empire​—An Exploration of the Lives of Insects. Dayag nga ang mga alindanaw maoy binuhat sa usa ka intelihenteng Batid nga Tigdisenyo.

Ang mga alindanaw malamposong nakakolonisar sa halos tanang bahin sa globo. Sila moangay sa daplin sa lanaw sa alpino, sa kalasakan sa ekwetor, o bisan sa duol-sa-siyudad nga swimming pool.

Nakasud-ong akog mga panon sa mga alindanaw sa usa ka tropikanhong baybayon sa Aprika ingon man nag-inusarang emperor nga mga alindanaw nga way-hunong nga nagbantay sa ilang paboritong Uropanhong lanaw. Ug sa dihang ako mibiyahe pinaagig bangka agi sa punog-kadahonan nga pangpang sa Pilipinas, ang masidlakong mga damselfly nagsilbing eskort, nga mitugdong pa sa akong hubo nga mga bukton.

Bisan pag ang mga alindanaw tingali nalakip sa labing makutihong mga nagalupad nga makina sa yuta, ako sa kanunay labawng nahingangha sa ilang kaambong ug katahom kay sa ilang mga katakos sa paglupad. Ang ilang presensiya nagdugang ug linaing kasidlak sa atong mga lanaw ug mga tampi sa suba. Sila maoy mithianong mga mutya​—anaa sa kanunay aron kahimut-an.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Ang mga alindanaw, nga magpapahulay sa ilang mga pako nga pababag, kasagarang mas dagko kay sa mga damselfly, nga magpilo sa ilang mga pako ibabaw sa ilang mga lawas