Radyoaktibidad—Sa Unsang Paagi Ikaw Nameligro Niini?

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Britanya

“RADYOAKTIBO!” Unsay mosantop sa imong alimpatakan inigkadungog nimo sa maong pulong? Alang sa kadaghanang katawhan, ang radyasyon “dili-ikabatbat, dili-makita, dili-mahikap ug halos misteryoso nga pagkadaotan,” nagpatuo ang komite sa kalikopan sa Britanikong Kamara de los Komones. Mao ba usab ang imong pagtuo?

Usa ka siglo lamang kanhi, ang radyoaktibidad wala hiilhi. Karong adlawa, ang radyoaktibong materyales sa lapnag gigamit nga kasagaran imong himatikdan ang timaan sa kapeligrohan diha sa mga ospital, sa mga trak nga tighakot ug radyoaktibong materyales, sa mga pabrika, ug sa nukleyar nga mga instalasyon usab. Kini nagadulag hinungdanong bahin sa kinabuhi karon.

Sa laing bahin, sa kataposang mga adlaw sa Gubat sa Kalibotan II, ang mga pagbuto sa bomba atomika sa Hiroshima ug Nagasaki mibuhig dagko kaayong dosis sa nukleyar nga radyasyon ug mipahinabo sa walay-ingon nga kadaot ug kalaglagan. Mas bag-o pa, ang mga aksidente sa planta sa nukleyar nga enerhiya sa Three Mile Island (T.B.A.), Chernobyl, (Ukraine), ug sa duol sa St. Petersburg (Rusya) nakadugang sa kahadlok sa katawhan sa radyoaktibidad.

Unsa ba, diay, ang radyoaktibidad? Sa unsang paagi ikaw mameligro niana?

Usa ka Gamhanan Katingalahang Butang

Ang tanang materyal gilangkoban ug mga atomo, ug ang kadaghanan sa atomo maoy pondo. Ang mga eksepsion, kay adunay lihokang pinakauyok, ginganlan ug “radyoaktibo.” Labing ilado kanila ang uranium. Aron makab-ot ang pagkapondo, ang lihokang pinakauyok mausab ug, sa lakaw niana, mopagawas ug radyasyon sa matang sa gagmay nga mga partikulo ug mga silaw. Niining paagiha ang uranium mausab nga mahimong sunodsunod laing mga elemento ug sa kataposan mahimong pondong elemento sa tingga.

Ang tanang radyasyon mosuhot apan sa lainlaing mga sukod. Ang labing bug-at (alpha) nga mga partikulo sa naandan mopanaw sa menos sa 5 sentimetros latas sa kahanginan. Ang imong sinina o ibabawng hut-ong sa imong panit mosagang nila. Ang gagmitoy nga mga electron nga mahimong beta radyasyon mopanaw ug pila ka metros latas sa kahanginan, apan ang nipis nga aluminum o bildong balabag mobabag sa pagpadayon niana. Labaw pang masuhopon ang ikatulong klase, ang gamma nga mga silaw. Ang bagang mga babag sa tingga o kongkreto makasalipod kanato gikan niining matanga sa radyasyon. Kon walay salipod, kita mameligro. Sa unsang paagi?

Kon sa Unsang Paagi ang Radyasyon Makapadaot

Inigsuhot sa lawas sa tawo sa radyasyong iya sa mga matang sa ibabaw, kini mopahinabo ug kausaban diha sa pipila sa mga atomo sa mga selula nga maagian niini. Kini makapahinabo ug kausaban sa kemikal nga basin makadaot o makapatay pa sa mga selula. Ang katibuk-an nga epekto diha sa lawas mag-agad sa gidak-on sa kadaot ug sa gidaghanon sa mga selula nga mapatay. Kon ang kadaot mahitabo diha sa mga molekulang DNA sa chromosomes, ang sangpotanan basin grabe kay kana ang nagamando sa normal nga pagtubo ug obra sa mga selula. Nagtuo ang mga siyentipiko nga ang maong kadaot nalangkit sa kanser.

Ang daghan nga radyasyon nga ikahatod sa hamubong panahon magdaot sa tisyu sa kabukogan ug mga selula sa dugo, nga mopahinabo ug sakit gumikan sa radyasyon ug kamatayon. Niadtong Septiyembre 1987 ang Brazilianhong lungsod sa Goiânia nakasaksi ug trahedya nga gikataho nga gibatbat ni Dr. Gerald Hansen sa World Health Organization nga “ang kinagrabehan [nukleyar] nga aksidente sa Kasadpanhong hemisperyo, ikaduha lamang sa Chernobyl.” Usa ka negosyanteg biyang metal nakakapot sa radyoaktibo kaayong polbos cesium gikan sa biniyaan nga radyoterapiyang makina. Siya ug uban pa sa nait nga silinganan nakasuhop ug dako kaayong dosis sa radyasyon. Ang kahadlok mikaylap samtang ang mga lawas sa unang mga biktimang namatay gisulod sa mga tinggang lungon ug gilubong sa mga lubnganang tinabonan ug kongkreto. Sumala sa The Times sa London, ang mga naluwas nga nakasuhop ug dagkong mga dosis sa radyasyon nag-atubang sa “halos tinong kanser o pagkadili-makaanak.”

Ang tinagdiyutayng radyasyon nga nasal-angsal-ang latas sa usa ka yugto sa panahon mosangpot usab sa miuswag diyutay nga riyesgo sa pagkahitakboyan ug kanser. Ang tawhanong lawas usahay malamposong makaayo sa mga selulang gidaot sa radyasyon. Ugaling, sa dihang depektoso ang pagpang-ayo ang kanser basin maugmad. Katingad-anan, ang radyoaktibidad gamiton sa radyoterapiya aron puntingon ug patyon ang kanserosong mga selula.

Kon sa Unsang Paagi Atong Makuha Kini

Pagkatapos sa aksidente sa Chernobyl sa 1986, ubay-ubay nga mga gobyerno nagpahamtang ug mga pagdili sa pila ka pagkaon nga gihukman nga sa kapeligroso naapektahan ug radyasyon. Pananglitan, sa Sweden, ang pagkaon ug karne sa reindeer nga may taas nga sukod sa radyoaktibong cesium gidili. Sa susama, gipahamtang pag-usab ang mga pagdili sa pagbaligyag mga nating karnero gikan sa daghang uma sa Wales ug Scotland sa dihang ang radyasyon nga labaw sa gisugyot nga limitasyon sa kaluwasan natiktikan diha sa mga kahayopan nga gibuhi niadtong 1987.

Bisan tuod hisabtan nga ang katilingban magpahayag ug kabalaka mahitungod sa mga kapeligrohan gikan sa naapektahang mga pagkaon ug radyoaktibong basura, sila talagsa ra, kon mao galing, nga mabalaka mahitungod sa radyoaktibong mga droga ug X rays. Bisan pa niana, kini nagahatag ug mga 12 porsiento sa atong katibuk-an tinuig nga dosis. Sa pagkakaron ang labing dakong gidaghanon sa atong radyasyon nagagikan sa kinaiyanhong mga tuboran. Ang kosmikong mga silaw gikan sa kawanangan mohatod ug 14 porsiento.a Samtang kita mokaon ug moinom, ikasulod nato sa ginhawaan ang dugang 17 porsiento. Bisan ang kinaiyanhong radyoaktibong kabatoan ug yuta sa planetang yuta moamot ug dakodako nga bahin, nga mao, 19 porsiento. Busa diin ba gikan ang uban?

Peligro​—Radon!

‘Sa daplin sa Dartmoor sa habagatan-kasadpang Inglaterra nahiluna ang balangay sa Chagford. Usa sa mga tinukod niini, nga gigamit nga usa ka sentro sa panglawas, nasudlan sa labing radyoaktibong kasilyas sa kalibotan. Kon bisitahon nimo kining dapita upat ka beses sa usa ka adlaw sulod sa 15 minutos sa usa ka panahon, ikaw maladlad sa kapin sa gisugyot nasodnon tinuig nga sukod sa radyoaktibong gas nga gitawag radon, tingali mao ang labing kinadak-an bugtong hinungdan sa kanser sa Britanya nga ikaduha sa pagtabako.’​—New Scientist, Pebrero 5, 1987.

Bisan tuod ang maong taho tingali makapakulba, sa aberids, mga un-tersiya ngadto katunga sa atong tinuig nga dosis sa radyasyon naggikan sa radon ug sa iyang kaubanang radyoaktibo nga gas, ang thoron. Ingong gas, ang radon may pagkalahi diha sa serye sa radyoaktibong pagkaut-ot nga mosugod sa uranium. Kini, kay mohungaw agi sa mga liki sa kabatoan, mosuhot sa pundasyon ug mosulod sa balay ug mag-apektar sa kahanginan sa radyoaktibidad.

Ang mga pagtuon sa Nasodnong Hunta sa Radyolohikal nga Panalipod sa Britanya nakadiskobreg mga lugar diin ang hangin nakontaminar pag-ayo sa radon nga kini “dili matugotan sulod sa usa ka estasyon sa planta sa nukleyar nga enerhiya,” nagtaho ang magasing New Scientist. Sa pagkatinuod, ang hunta nagbanabana nga 20,000 ka balay sa Britanya adunay mga konsentrasyon sa radyoaktibidad nga molabaw sa napulo ka beses sa kasagarang tinuig nga dosis sa radyasyon. Tungod kay daghang modernong kabalayan gigama sa paaging dili makasulod ang hangin, ang radyoaktibong mga gas mapriso sa sulod ug mouswag ang kaso sa kanser sa baga.

Bisag ang riyesgo tingali gamay, kana dili kay dili importante. Sumala sa mga banabana sa pagkakaron, mga 2,500 ka tawo sa usa ka tuig sa Britanya nakakuhag kanser sa baga gumikan sa radyoaktibidad sa radon. Sa Tinipong Bansa, diin ang napulo-ka-estado nga surbi nagpadayag nga ikalimang bahin sa tanang balay adunay mga sukod sa radon nga giisip nga peligroso, gibanabana nga gikan sa 2,000 ngadto 20,000 ka kamatayon sa usa ka tuig maoy resulta sa kanser sa baga nga gipahinabo sa gas. Sa Sweden ang mga tigdukiduki mitaho nga tungod sa radon gas nga wala makagawas sa graba, ang mga sukod sa radyoaktibidad diha sa pila ka balay didto gikalkulo nga upat ka pilo kay sa didto sa Britanya.

Tinuod ba Gayod ang mga Riyesgo?

“Sumala sa nasayran ni bisan kinsa,” mikomento ang The Economist, “ang usa ka [gamma] nga silaw makapahinabog kanser ug kon mas daghang silaw ang mosulod sa imong lawas, mas dako ang purohan nga ang usa modaot.” Apan midugang kini nga mapasaligon: “Ang kalagmitan nga ang usa madaot gamitoy kaayo.”

Ang riyesgo nga ang usa ka tawo makaugmad sa makapatayng kanser gumikan sa pagkaladlad sa dosis nga usa ka millisievert (labaw sa mga dosis gikan sa kinaiyanhong gigikanan) maoy, sumala sa ICRP (International Commission on Radiological Protection), usa sa 80,000.b Busa, ang ICRP nagtambag nga “walay praktis labot sa pagkaladlad sa radyasyon ang kinahanglang sundon gawas nga ang pagpailaila niini mopatunghag bug-os positibo nga kaayohan sa kataposan.” Kini misugyot nga “ang tanang pagkaladlad kinahanglang huptang ubos sumala sa makataronganong makab-ot, nga tagdon ang ekonomikanhon ug sosyal nga mga hinungdan.”

Ang Awtoridad sa Atomikong Enerhiya sa United Kingdom nagtuo nga ang riyesgo sa mga kanser nga gipahinabo sa radyasyon gikan sa maong dosis tingali mas ubos pa. Sa laing bahin, ang mga pundok nga mabalak-on sa kalikopan, nga gipaluyohan sa ubay-ubay nga tigdukiduki, nangangkon nga ang gisugyot nga mga sukod nga dili peligroso kinahanglang paubsan. Usa misugyot nga ang lagda sa ICRP usbon aron mabasa nga ang tanang pagkaladlad kinahanglang huptan nga “ubos sumala sa makab-ot sa teknikal nga paagi.”

Kasamtangan, may mahimo ka ba sa pagpanalipod sa imong kaugalingon gikan sa kapeligrohan sa radyasyon? Oo, aduna gayod.

Mga Panagana nga Imong Mahimo

Maingon nga ikaw makahimog mga panagana aron panalipdan ang imong kaugalingon gikan sa sobrang pagkaladlad sa adlaw ug niana kalikayan ang kanser sa panit, ikaw makahimog mga panagana sa pagpanalipod sa imong kaugalingon gikan sa mga kapeligrohan sa radyoaktibidad. Busa panusisusi ug sunda ang mga pasidaan.

Kon nagpuyo ka sa dapit nga adunay kabatoan nga nagpahungaw ug radon, basin makainstalar kag bentilasyon alang sa pundasyon sa inyong balay nga makatabang sa pagsanta sa peligrosong pagkatigom sa gas sulod sa balay. Kon resetahan ug medikal nga mga pagsusi nga gamiton ang radyoaktibong materyales o X rays, suknaa ang imong doktor kon kinahanglan ba kaayo kana. Tingali makasugyot siyag dili kaayo peligroso nga kapuli. Ug inigkakita nimog simbolo sa kapeligrohan sa radyasyon, buhata ang igong mga panagana sa pagsunod sa mga paagi sa kaluwasan nga gipahayag alang sa maong dapit.

Dili makita ug dili mahikap, kana ang radyoaktibidad. Apan kon ibutang sa iyang dapit, ang kapeligrohan sa radyoaktibidad makubsan. Ubos sa hingpit nga mga kahimtang, kana dili na kuyaw.

[Mga footnote]

[Diagram/Hulagway sa panid 13]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon.)

A—Pagkaon ug ilimnon

B—Radon ug thoron

C—Kabatoan ug yuta

D—Kosmiko

E—Medikal

F—Nukleyar nga abog

[Credit Line]

Hulagway D: Holiday Films

[Picture Credit Lines sa panid 11]

Mga hulagway: Ibabaw sa wala ug ubos nga tuo, mga hulagway sa U.S. National Archives; ubos nga wala, hulagway sa USAF; ubos ikaduha sa wala, Holiday Films