Pagpaniid sa Kalibotan
Ang Klerigo ug ang Seksuwal nga Pag-abuso
Ang Nasodnong Telebisyon sa Australia ning bag-o pa nagsibya ug usa ka dokumentaryo nga nag-ulohang “Ang Kinalabwang Pagbudhi.” Ang programa nag-angkon nga 15 porsiento sa klerigo sa Australia nakahimog seksuwal nga mga sala, gikan sa pagpanghilabot sa mga bata hangtod sa paglugos sa mga babayeng magsisimba. Sulod sa mga takna sa programa sa telebisyon, ang kadaiyang mga sentro nga gitukod sa pagdumala sa mga reklamo bahin sa seksuwal nga pag-atake gibahaan sa mga tawag sa telepono gikan sa gikaingong mga biktima. Daghang mga tumatawag nag-ingon nga ilang gihuptang sekreto sulod sa daghang mga tuig ang ilang kasinatian. Usa ka babaye nag-ingon nga siya naghisgot bahin sa iyang kaagi ingong bata pa sa unang higayon sulod sa 40 ka mga tuig! Ang lain pa nag-ingon nga human siya abusohi sa seksuwal sa iyang klerigo, siya gihadlok nga silotan sa impiyernong-kalayo kon mosulay siya pagtug-an kang bisan kinsa. Ang mga tigpamaba alang sa kadaiyang mga pundok sa simbahan wala mouyon sa 15-porsiento nga gidaghanon apan sa tinuod nagdawat nga ang seksuwal nga kahiwian sa mga klerigo maoy usa ka seryosong suliran.
Ang mga Bata Mopalabi sa TV
Kadaghanan sa mga bata mibati nga ang pagbasa ug mga libro maoy hago kaayo. Mao kana ang nadiskobrehan sa usa ka pagtuon nga gihimo sa magasing Aleman nga Eltern taliwala sa 1,960 ka mga estudyante sa tunghaan gikan sa 8 hangtod 15 anyos ang panuigon. Ang kinabag-an mopalabi sa pagtan-aw sa telebisyon. Sa pagtaho mahitungod sa pagtuon, ang mantalaang Schweinfurter Tagblatt nagpahayag nga 64 porsiento nagpabor sa pagtan-aw sa TV ug nga ang usa ka butang nga gusto kaayo sa mga bata nga basahon mao ang giya sa mga programa sa telebisyon. Usa ka 14-anyos may pangagpas nga ang pagtan-aw ug TV usa gayod ka kinaiyanhon dala sa pagkatawo nga katakos sa mga tawo samtang ang pagbasa maoy usa ka makasamok nga proseso nga kinahanglang pagatun-an.
Mas Diyutay nga Rasa sa mga Hayop Pang-uma
Daghang mga espisye sa mamansong mga hayop sa umahan nameligro nga mapuo, matud sa mantalaan sa Paris nga Le Figaro. Sukad sa sinugdanan sa siglo, katunga sa mga espisye sa hayop pang-uma sa Uropa napuo, ug ang un-tersiya niadtong nanghibilin lagmit sa dili madugay mawala. Ang paninugdang batasan sa modernong agrikultura mao ang pagbug-os sa pagtagad sa pagpaliwat lamang niadtong mga rasa sa mga hayop nga modala ug hataas nga abot ug busa mas dakong ganansiya. Ang susamang batasan nagalungtad diha sa nagkaugmad nga kanasoran. Ingong sangpotanan, samtang dugang ug dugang mga rasa sa baka, baboy, ug kamanokan ang gipasagdang mangamatay, ang abiyo sa pagkaon sa kalibotan nahimong mas nagasandig sa mas diyutay ug mas diyutay nga mga espisye sa hayop. Ang mga siyentipiko sa karon nahadlok nga kining pagkawala sa henetikong kadaiyahan nagpausbaw ug dako sa kapeligrohan nga usa ka bag-ong sakit mahimong makaparot sa kadaghanan sa kahayopan sa uma sa yuta.
Ang Awit sa Usa ka Patayng Langgam
Ang awit sa huia, usa ka langgam sa New Zealand, ning bag-o pa artipisyal nga gigama pag-usab pinaagi sa paggamit sa usa ka kompiyuter ug usa ka synthesizer. Kon tagdon ang kamatuoran nga ang huia napuo niadtong 1907, kini makapatingala. Sumala sa The Times sa Londres, si David Hindley nakakaplag sa mga rekord ni Henare Hemana, usa ka Maori nga tigsundog sa awit sa huia. Niadtong 1954 sa dihang ang mga awit girekord, si Hemana 80 anyos na, apan siya makahimo sa pagtaghoy sa “dalayegon nagkalainlaing mga huni sa huia” gikan sa memorya. Sa ulahi ang bersiyon ni Hemana napalig-on sa dihang ang laing narekord nga mga sinundog nga awit sa langgam nakaplagan. Pinaagi niining mga rekord, ug impormasyon nga nakuha gikan sa mga libro, si Hindley lagmit nakakomposo ug usa ka awit nga gihimo sa langgam nga huia sa kataposang higayon 85 ka tuig kanhi.
Panglugos sa Habagatang Aprika
“Ang Habagatang Aprika maoy usa sa labing mapintasong mga dapit sa yuta,” asoy sa Sunday Star Review sa Johannesburg, Habagatang Aprika. Usa ka mapintas nga krimen nga nakakuhag internasyonal nga pagtagad mao ang panglugos. Sa Habagatang Aprika ang aberids sa 23,000 ka mga panglugos gitaho kada tuig. Bisan pa, gibanabana nga “usa lamang sa 36 ka panglugos ang gireport.” Ang dakong porsiento sa mga panglugos gihimo sa mga lalaki nga nakaila sa ilang mga biktima, sama sa mga bana, mga paryenteng lalaki, o mga higala. Ang Sunday Star Review nag-ingon nga “sumala sa usa ka pagtuon bahin sa kapintasan ni Lloyd Vogelman sa Unibersidad sa Witwatersrand, usa sa duha ka babaye sa Habagatang Aprika malugos sa iyang tibuok kinabuhi.”
Panikas sa Credit-Card
Ang Asosasyon sa mga Magbabangko sa Canada (CBA) nagtaho nga ang panikas sa credit-card dihang nasora labaw nga midoble sa miaging duha ka tuig, ug kini nagpadayon sa pagsulbong. Si Paul Facciol, tsirman sa sub-komite sa credit-card ug CBA nag-ingon nga ang ‘mayoriya sa mga kapildihan maoy mahitungod sa nawala ug kinawat nga mga card.’ Sumala sa The Globe and Mail, “ang kinawat, palsipikado ug giusab nga mga credit card sa milabayng tuig nakapildi sa duha ka kinadagkoang mga kompanya, ang Visa ug Mastercard, sa kapin sa $46-milyon—mga 14 ka pilo sa $3.3-milyong gikawat sa tanang pagpangawat sa bangko.”
Peligrosong mga Timba
“Sa aberids, mga usa ka masuso kada sunod semana malumos pagkatapos matuwad ngadto sa usa ka dakong timba nga may tubig o laing likido,” matud ni Don Barkas sa Departamento sa Bombero sa Santa Barbara City sa California, T.B.A. Usa ka artikulo nga gipatik sa The California Fire Service sa linain naghisgot sa 20 litros nga mga timba, nga ginagamit sa daghang mga balay alang sa ginagmayng mga buluhaton sa panimalay. Dayag, ang usa ka wala mabantayi nga bata mokompayot sa baba sa timba aron pagtindog, moduko sa pagdula sa sulod, ug matuwad pasulod didto. Ang gahi 20 litros nga panudlanan nga puno, o bisan hapit napuno sa likido mas bug-at kay sa aberids nga 8-hangtod-12-ka-bulan nga masuso. Ang artikulo nag-ingon nga latas sa milabayng pito ka tuig, kapin sa 200 ka gagming mga bata ang nalumos sa Tinipong Bansa pagkatapos mahulog sa punog-likido nga mga timba.
Dugang mga Tawo
Ang Pundo sa Populasyon sa Hiniusang Kanasoran ning ulahi nagluwat sa ilang kinaulahiang pagbanabana alang sa pagdaghan sa populasyon sa tibuok kalibotan. Sumala sa The New York Times, ang “bag-ong mga kalkulasyon nagpakita sa kalibotan nga may dugang 97 ka milyon bag-ong mga tawo kada tuig hangtod sa kataposan sa siglo ug 90 milyon kada tuig human niana hangtod 2025.” Nobentay-siyete porsiento niining pagtubo sa populasyon gidahom nga mahitabo sa nagkaugmad nga mga nasod. Ang maong pag-usbaw sa populasyon nahimong seryosong kapeligrohan sa kalidad sa tawhanong kinabuhi. “Ang taho nagpasidaan nga ang samang mga katulinon sa pagdaghan nagkahulogan sa mas dakong gidaghanon sa mga timawa ug gigutom nga mga tawo, nag-usbaw nga panglalin ngadto sa mga siyudad ug adunahang mga nasod ug nag-usbaw nga pagpit-os sa mga reserba sa kalibotan alang sa pagkaon, tubig ug ubang tinubdang kinaiyanhon,” matud sa Times. Ang presenteng populasyon sa kalibotan nga 5.5 bilyon gidahom nga mosulbong ngadto sa mga 10 bilyon sa tuig 2050.
Nasamdan Tungod sa Urog
“May hataas nga kasaysayan sa pagkamakadaot sa urog,” matikod sa historyano sa moda nga si Barbara Schreier. Unsay buot niyang ipasabot? Sumala sa In Health nga magasin, usa ka taho sa Konsilyo sa Nasodnong Kaluwasan nagpadayag nga sa usa lamang ka tuig sa Tinipong Bansa, “102,397 ka mga tawo ang nasamdan tungod sa ilang sinina ug 43,868 nagapos, nahiwa, o natusok sa ilang alahas.” Ang pagdala ug bug-at nga mga mabitbit-nga-bag nakapahinabo ug kadaot sa mga muskulo sa abaga ug liog. Hinuon, ang mga gidaghanon sa ibabaw nagpahayag lamang sa mga kaso diin ang mga tawo nangayog medikal nga tabang.
Pag-ulipon Karong Adlawa
Ang isyu sa pag-ulipon gihunahuna nga nasulbad na balik niadtong ika-19ng siglo. Bisan pa niana, usa ka bag-o pang pagsusi nga gihimo sa Newsweek nga magasin “nagasugyot nga ang mga kaso sa pinugos nga pag-alagad mokabat gayod sa minilyon.” Ang Britanikong organisasyon nga Anti-Slavery International nagpatuo nga kapin sa 100 milyon nga mga tawo ang nag-antos ingong mga ulipon sa tibuok kalibotan. Ang mga tawo gihuptan ingong mga kabtangan ug gihaylo ngadto sa pinugos nga pagbudlay sa mga dapit sama sa Caribbeano, Tungang Sidlakan, Aprika, ug Asia. “Daghan ang sagad bunalan sa pagpasugot,” matud sa Newsweek. Ang pila ka mga mamumuo gitimrihan pa kono sa nagbaga-sa-kainit nga mga puthaw. Sa pila ka mga dapit may mga lalaki nga nanginabuhi ingong negosyanteg-mga-ulipon nga naghanas sa pagdagit ug pagbaligya sa batan-ong mga babaye. Sa usa ka nasod ang “presyo” alang sa usa ka babaye maoy unom ka baka.
AIDS sa Brazil
Si Dr. Luís Alberto Pelegrino Ferreira, usa ka Brazilianong virologo, ning ulahi nag-ingon nga sa estado sa Santa Catarina, 42 porsiento niadtong nasakit sa AIDS maoy tali sa pangedarong 20 ug 29. Siya nagpahayag nga ang taas nga porsiento sa AIDS taliwala sa batan-ong mga hamtong “nag-agak kanato sa pagtuo nga kining mga tawhana natakboyan tali sa 15 ug 19 anyos nga pangedaron.” Dayag, ang mahilayong seksuwal nga kalihokan sa sayong pangedaron nakaamot niining makasubong kahimtang. Hinuon, makaylapon usab nga gidawat nga ang pagtakod sa HIV posible usab pinaagi sa pag-abuno ug dugo. Ang mantalaang O Estado de S. Paulo nagtaho nga unom ka mga hemophiliacs, mga sakop sa samang pamilya, tanantanan natakboyan sa HIV pinaagi sa pag-abuno sa natakdang dugo.
Usa ka Kalibotang Nanagbugno
Ang terminong “Bag-ong Kahikayan sa Kalibotan” ning bag-o pa gigamit sa masangkaron sa paghubit sa nabag-o nga klima politikal sa kalibotan. Ang termino sa subsob may positibong kahulogan, nga naglangkit niining bag-ong han-ay sa mga kahimtang uban sa kalagmitan sa kalinaw sa kalibotan. Ugaling, ubos sa ulohang “Ang Bag-ong Kahikayan sa Kalibotan,” ang magasing Asiaweek niining ulahi naglista sa mga ngalan sa kapin sa 100 ka mga nasod, nga naghubit sa labing tinuod nga mga kahimtang sa kalibotan. Ang mga nasod gilista sumala sa gidak-on sa kasundalohan. Sa ibabaw sa lista mao ang Tsina, nga may sundalo nga 2,300,000. Ang India ug Amihanang Korea ang mingsunod, kada usa may mga 1,000,000 ka mga sundalo. Mga 30 ka nasod nagpasigarbo sa kasundalohan nga may unom ka mga numero. Sa kinaubsan sa lista maoy Burkina Faso nga may sundalong 7,000. Ang tanang gidaghanon sa mga sundalo nga nalista sa Asiaweek mokapin sa 15,000,000 ka mga sundalo!