Pagkahilo sa Tingga—Usa ka Suliran sa Kalibotan

ANG paglawig ni Sir John Franklin sa pagkaplag sa nabantog nga Northwest Passage dili maayog lakat. Ang iyang duha ka barko nalibotan sa yelo, ug ang taas nga tingtugnaw sa Arktiko mao pay pagsugod. Namatay ang usa ka marinero sa katingalahang paagi​—siya anam-anam nga nawad-an sa maayong panimbang sa hunahuna, nabuang, ug sa kataposan naghigos ngadto sa kamatayon. Unya midaghan ang nabuang. Daghan pa ang nangamatay. Human nga namatyag kapin sa duha ka dosena sa misunod nga duha ka tuig, ang buhing mga membro sa panaw mikawas gayod sa ilang mga barko ug ilang gisugdan ang desperadong panaw nga nagbaktas pahabagatan diha sa punog-yelo awaaw nga dapit, nagguyod ug dagko kaayong mga balsa nga puno sa kargang walay-hinungdan, ug mahalon. Walay bisan usa sa membro sa panaw ang nabuhi. Kadto nahitabo sa 1848. Sulod sa mga 140 ka tuig, ang hinungdan sa ilang pagkabuang maoy usa ka misteryo. Apan sa kataposang dekada, nabutyag sa mga pagtuki diha sa mga buhok ug sa mga tipik sa bukog ang sekretong bahin sa gumonhap: tingga. Ang mga tawo nagkaon ug karne nga gipreserbar diha sa mga lata nga gisolda sa tingga. Sila nahilo sa tingga!

Ang pagkahilo sa tingga dugay nang problema una pa nianang malaglagong panaw, ug kini nahimong hulga sa panglawas sa tibuok kalibotan sukad niadto. Sa dili pa dugayng mga tuig daghan na kaayo ang nasulat bahin sa mga kapeligrohan sa pagkahilo sa tingga. Ang mga organisasyon sa panglawas sa tibuok kalibotan naglibog kon unsaon sa pagsagubang niini. Ilabina diha sa mga nasod, sama nianang sa Latin Amerika ug Sidlakang Uropa, diin diyutay lamang ang mga restriksiyon labot sa kalikopan, ang pagkahilo sa tingga nahimong dako nga problema. Ang industriyalisadong mga nasod nabalaka usab.

Sa milabay nga dekada, nahingawa sa nagtumpi nga ebidensiya nga ang pagkahilo sa tingga nahimong usa ka kaylap nga sakit, gisugdan sa mga opisyal sa panglawas sa Australia, Denmark, Alemanya, Mexico, Scotland, ug sa Tinipong Bansa ang mga pagtuon sa pagsusi kon unsa ka peligroso ang bisan gamay nga gidaghanon lamang sa tingga diha sa mga tawo, ilabina sa mga bata.

Unsa ka Peligroso?

Ang pagkaladlad ba sa usa ka yano, komung metal ingon niana ka peligroso? Si Dr. Richard Wedeen, awtor sa Poison in the Pot: The Legacy of Lead, nagtuo nga ang tingga mahimong motakod sa tanang biokemikal nga obra sa tawhanong lawas. Busa siya mihinapos nga ang “tingga mahimong may koneksiyon sa taas nga presyon sa dugo, atake serebral, ug mga atake sa kasingkasing ug sa sakit sa bato.” Si Wedeen nagtuo nga ang ubang mga hamtong nga nag-antos gikan sa grabeng pagkahilo sa tingga mahimo pa ganing mga alkoholiko ug sa ulahi ipasulod sa mga institusyon sa buang.

Ang The World Book Encyclopedia naglista ug ubang mga simtoma, sama sa kakulag dugo, pagduka, kalambre, kaluya, paralisis, mga sakit sa tiyan, ug pagsuka. “Ang kadaot sa utok, koma, ug mga kombulsiyon nahitabo sa grabeng mga kaso, ug ang grabe nga mga kaso sa pagkahilo sa tingga nagpahinabog kamatayon,” mitaho ang ensiklopedia. Ug dakong proporsiyon niadtong naulian gikan sa grabeng mga kaso nag-antos sa nagpabiling pagkadaot sa utok, misulat ang usa ka iladong doktor.

Apan unsay ginahimo sa tingga nga nakapatungha man kinig mga simtoma nga sama niini? Sa pagkatinuod, masaypan sa lawas ang tingga nga kalsiyum, busa dili kini maningkamot sa pagwala niini. Nagalibodlibod diha sa kaugatan, ang tingga nagapahinabog kadaot bisan asa kini moadto. Diha sa dugo, pugngan niini ang paggama sa hemoglobin, nagadaot sa katakos sa dugo sa pagdalag-oksiheno. Diha sa utok ug sa sistemang nerbiyos, kini motapot sa pangunang mga protena nga gitawag enzymes ug kini dili na magamit. Tigomon sa bukog ang tingga ug ipundo kini, usahay ipagawas kini nga ulahi kaayo nga maghatag dugang kadaot.

Duha ka hiyas sa pagkahilo sa tingga ang peligroso kaayo. Una, kini malalangon, anam-anam nga motungha nga sakit, lisod nga mamatikdan. Ikaduha, kini sa dakong bahin maoy tungod sa kausaban sa industriya, ang tingga makita bisan asa diha sa atong palibot.

Usa ka Metal nga Makita Bisan Asa

Karong adlawa, ang paggamit sa tingga limitado lamang sumala sa maabot sa handurawan sa tawo. Sukad sa mga tuig sa 1920, hangtod karong bag-o, pananglitan, milyonmilyong tonilada sa tingga ang ginadugang diha sa gasolina aron moayo ang dagan sa makina. Ang tingga kaylap nga gigamit diha sa pintal, bisan tuod nga istriktong gilimitahan sa ubang mga nasod karon ang paggamit niini.

Apan bisan pag nagpuyo ka diha sa usa ka nasod diin ang tingga dugay nang wala ipagamit diha sa pintal o sa gasolina, ikaw dili gihapon luwas sa pagkaladlad sa tingga. Ikaw tingali, pananglitan, nagpuyo diha sa balay o apartment nga napintalan na sa wala pa ipakanaog ang maong mga balaod. O tingali diha sa dapit nga imong gipuy-an, daghang karaang modelong mga sakyanan nagasunog gihapon ug gasolinang sinagolag tingga, nga nagabuga gihapon ug mga aso nga may tingga nga nagahugaw sa hangin ug sa yuta sa imong palibot.

Unya, lain pa, ang tingga kaylap nga gigamit diha sa mga sistema sa tubo sa tubig ug sa pagsolda. Ang materyal nga pangsalipod sa tingga maoy gigamit ingon nga proteksiyon sa mga teknisyan gikan sa X-ray ug sa mga trabahante sa nukleyar-enerhiya gikan sa makadaot nga radyasyon. Ang mga imnanan nga adunay mga tangke sa tubig nga gisolda sa tingga gigamit gihapon, sama sa lata sa pagkaon nga ang mga sinumpayan gisira sa soldang tingga. Ang tingga nga kristal popular diha sa mga baso sa bino ug sa mga tagayan. Bisan ang mga bibiron sa bata hinimo gikan sa tinggang kristal. Adunay tinggang mga plato diha sa mga bateriya sa sakyanan. Ang tingga nga mga bala ug mga bulitas sa riple gigamit sa dili-maisip nga minilyon. Ang listahan daw dili matapos.

Bisan pag ang pagkahilo sa tingga diha sa mga hamtong nagahatag dakong kabalaka sa medikal nga propesyon, ang labing madutlan nga mga biktima niining sakita mao ang mga bata. Nganong mga bata? Ug sa unsang paagi imong mapanalipdan sila ug ang imong kaugalingon gikan niining sakit nga makadaot sa lawas ug sa hunahuna?

[Blurb sa panid 4]

Ang pagkaladlad ba sa usa ka komun nga metal ingon niana ka peligroso?

[Blurb sa panid 4]

Libre nga nagalibodlibod sa kaugatan, ang tingga nagapahinabog kadaot bisan asa kini moadto

[Blurb sa panid 5]

“Ang tingga mahimong may koneksiyon sa taas nga presyon sa dugo, atake serebral, ug mga atake sa kasingkasing ug sa sakit sa bato”

[Picture Credit Line sa panid 3]

Letrato: Dibuho ni Thomas Smith, sa maayong kabubot-on sa Maritime Museum, Greenwich, England