Pagkahilo sa Tingga—Ang Malaglagong mga Epekto Niini
‘ANG labing grabe nga sakit sa pagkabata.’ “Ang Num. 1 nga hulga sa kabataan diha sa palibot.” Sama sa imo nang natag-an, ang mga hulga nga gihisgotan dinhi nagpunting sa mao ra nga butang: pagkahilo sa tingga.
Sumala sa CDC (U.S. Centers for Disease Control), “ang mga bata daling madutlan sa makahilong mga epekto sa tingga. Ang pagkahilo sa tingga, sa dakong bahin, mahilom: ang mga bata nga grabe ang pagkahilo walay mga simtoma. Busa, ang kadaghanang kaso wala mahiling ug wala matambali. . . . Dili lamang kini suliran sa kabataan sa siyudad o sa minoriya. Kini walay gipiling sosyo-ekonomikanhon nga grupo, geograpikanhong lugar, o rasanhon o etnikong populasyon.” Ang report midugang: “Ang pagkahilo sa tingga sa kabataan maoy tibuok-kalibotan nga suliran.”
Kon sa Unsang Paagi ang Tingga Nagaapektar sa Kabataan
Gibanabana nga gikan sa tres milyones ngadto sa kuwatro milyones ka bata nga wala pay sayis ang edad sa Tinipong Bansa lamang may gidaghanon sa tingga diha sa ilang dugo nga igong makadaot sa normal nga pag-ugmad. Kini mahimong magkahulogan ug bisan unsa gikan sa diyutay nga pagkadaot sa mga katakos sa pagbasa ngadto sa bug-os nga pagkadaot sa kaisipan. Ug kon mao kana ang kahimtang diha sa usa ka nasod, ang gidaghanon sa tibuok kalibotan hayan makalilipong.
Sa Aprika, Asia, Mexico, ug sa Tungang Silangan, usahay ang tingga gigamit gihapon ingong medisina sa mga tawong wala mahibalo sa mga kapeligrohan niini. Kini gigamit sa pag-alibyo sa gahing-pagkalibang, sa pagsanta sa impeksiyon sa pusod, ug bisan tambal alang sa lagos sa masuso nga nagtubo pa ang ngipon.
Dili ingon gayod niini ang kapeligrohan nga ang mga bata nangatumba ug nagakamatay tungod sa pagkahilo sa tingga. Sumala sa gipadayag sa 1991 nga gula sa FDA Consumer, ang mga bata nga nangamatay tungod sa pagkahilo sa tingga talagsa na lang kaayong mahitabo. Apan ang mga epekto malaglagon gihapon. Ang tingga tukmang gitawag nga “usa ka tigpatay sa pangisip.” Gikutlo sa magasing Newsweek ang usa ka opisyal sa panglawas nga nag-ingon: “Daghan kaayong mga bata ang nalisdan sa paghunahuna o bisan sa paglinya diha sa kapeteriya tungod kay may tingga ang ilang mga utok.”
Ang ubang mga simtoma sa nahilo-sa-tingga nga mga bata mao ang pagkasaputon, dili-makatulog, sakit sa tiyan, kakulag-dugo, ug daot nga katakos sa pagtubo. Ang nadaot nga sistema nerbiyos, nga ubanag dukot nga kahiwasa—sama nianang sa hayop nga gihawla, sumala sa gihubit niana sa usa ka doktor—mao usay kinaiyahan nianang matanga sa bata. Diha sa grabeng mga kahimtang, ang ubang mga bata mag-antos sa koma ug mga kombulsiyon, ug bisag mohamtong na, sila mag-antos gihapon sa emosyonal nga mga suliran. Ang uban niining mga epektoha tingali dili na gayod mawala, matud pa sa pangulo sa Lead Poisoning Prevention Branch sa CDC. Hangtod himoon ang hustong paghiling, ang mga ginikanan sagad maglibog kon unsay hinungdan niining malamayon nga sakit.
Nganong Dali Kaayong Madutlan ang mga Bata?
Ang tingga ilabinang peligroso sa mga bata sa duha ka katarongan. Una, ang mga bata maapektohan dayon bisag gamay ra nga gidaghanon sa tingga kay sa moapektar sa mga hamtong. Sanglit ang ilang mga utok ug sistema nerbiyos nagaugmad pa man, sila ilabinang sensitibo sa mga epekto sa tingga. Ikaduha, ang mga bata, tungod sa ilang batasan ug kalihokan, mas dakog posibilidad nga maladlad sa tingga diha sa ilang palibot.
Palandonga ang pintal nga sinagolag tingga pananglitan, nga usa gihapon ka dakong tuboran sa kontaminasyon. Diha sa mga nasod diin legal ang paggamit niining matanga sa pintal diha sa mga balay, ang mga kaso sa pagkahilo sa tingga tino nga modugang. Ug samtang gidili na sa ubang mga nasod ang pipila ka gamit sa pintal nga sinagolag tingga sa katuigang dili pa dugay, may pintal gihapong nagpabilin diha sa daang mga balay. Ang mga bungbong, mga pasamano sa bentana, mga dulaan, kona, ug muwebles tingali nasapawan ug daghan niana. Sa Tinipong Bansa, pananglitan, ang taas kaayong gidaghanon sa tingga nagpabilin diha sa duolan sa 57 ka milyong mga balay. Sa tunga-tunga sa mga tuig sa 1980, duolan sa 13.6 ka milyong mga batang Amerikano ubos sa siyete ang edad nagpuyo sa mga balay nga gipintalan sa pintal nga sinagolag tingga. Kapin sa usa ka milyon niini tingali sa pagkapeligroso may taas nga gidaghanon sa tingga diha sa ilang dugo.
Ang hamis nga pinintalang ibabaw tingali dili mohatag ug kapeligrohan. Apan sa modaan ang pintal, kini mosugod sa pagliki ug mapakpak. Sanglit tam-is ang tingga, basig kaonon sa mga bata ang napakpak nga pintal. Ang mga masuso nakatulon ug tingga gikan sa nanghup-ak nga mga pasamano sa bentana. Ug sa dihang ang pintal sa ulahi mahimong abog, mapunit kini sa mga bata diha sa ilang mga tudlo gikan sa mga dulaan, sa mga salog, ug sa alpombra—sa kataposan moadto kini gikan didto ngadto sa ilang baba, sa tinai, ug sa kaugatan. Ilabina ang mga bata nga nag-edad tali sa unom ka bulan ug unom ka tuig ang daling madutlan.
“Ang gamay lang kaayong tingga mopahinabo nag pagkahilo sa tingga,” misulat ang magasing Newsweek. “Ang bata grabeng mahiloan sa tingga (60-80 mikrogramos/dl) pinaagi sa pagkaon ug usa ka miligramong abog sa pintal nga sinagolag tingga—katumbas sa mga tulo ka lugas sa asukar—kada adlaw sa bata pa.” Alang sa usa ka bata nga yanong nameligro, ang iyang pagtulon ug abog sa pintal motumbas sa usa lamang ka lugas sa asukar sa usa ka adlaw. “Maoy hinungdan nga ang bata magkasakit pinaagi sa yano regular nga paghikap sa pasamano sa bentana ug unya magsupsop sa iyang kumagko,” mitaho ang Newsweek, midugang nga daghang ginikanan “wala lamang makaamgo—o dili makatuo—nga ang abog sa ilang pasamano sa bentana hilom nga nagadaot sa umaabot nga mga katakos sa bata.”
Tingga ug ang Batang Gisabak
Ang suliran moabot pa bisan ngadto sa mga matris sa mga babayeng mabdos, diin ang nagaugmad nga mga utok ug ang mga sistema nerbiyos sa wala pa matawong mga bata mag-antos usab sa kadaot. Sa dihang mapasulod sa inahang nagsabak ang tingga diha sa iyang lawas, pinaagi sa pagkaon o sa pagginhawa, kini makalusot ngadto sa iyang kaugatan. Unya mapasa kini ngadto sa batang gisabak pinaagi sa pusod. Ang bata may purohan nga mag-antos sa kadaot sa utok o menos ug IQ. “Kon makatulon ang babayeng mabdos bisag gamay nga gidaghanon sa tingga,” miingon ang usa ka magsusulat sa panglawas, “kini makaagi ngadto sa iyang matris ngadto sa batang gisabak.” Ug ang Science News mitaho: “Gipamatud-an sa mga pagtuon nga ang mga babaye nga nagtrabaho sa mga pabrika nga nagagamit ug tingga mag-antos ug taas nga proporsiyon sa pagkadili-makaanak, pagkahulog sa bata nga gisabak, ahat nga pagkatawo ug manganak ug mga depektosong mga bata.”
Ang mga amahan usab mahimong makaamot sa maong mga kapeligrohan. Ang tingga diha sa kaugatan sa mga lalaki mopahinabo sa binhi sa lalaki nga madaot ang porma ug magmaluya, nga mosanta sa pagsamkon o mopahinabog depektosong mga batang gisabak. Ang gibanabanang 400,000 ka batang gisabak sa mga Amerikanang babaye grabe nga nadutlan sa tingga nga tungod niana ang mga batang gisabak mag-antos sa daot nga pag-ugmad. Sanglit ang pagkahilo sa tingga maoy tibuok-kalibotan nga epidemiya, ang gidaghanon sa naapektohang mga bata nga wala pa matawo dayag nga daghan gayod kaayo.
Dili Lamang Kabataan
Tin-aw, ang mga hamtong nameligro usab. Aron mapanalipdan ang ilang mga anak, kinahanglang ilang panalipdan ang ilang kaugalingon. Sa unsang paagi naladlad sila sa tingga? Ang mga eksperto miuyon nga gawas sa pintal sa balay, ang labing komun nga tuboran sa pagkaladlad karong adlawa mao ang tingga diha sa tubig tungod sa mga sistema sa tubo sa tubig (kay basig ang mga tubo nga tumbaga gisumpay sa solda nga tingga) ug sa gasolinang sinagolag tingga. Diha sa mga eskuylahan ug sa mga opisina, ang mga imnanan may mga tangke sa tubig nga gisolda ang mga sinumpay sa tingga. Ang usa ka opisyal sa EPA (U.S. Environmental Protection Agency) nagbanabana: “Duolan sa 20 porsiento sa pagkaladlad sa tingga nagagikan sa tubig ilimnon.” Ang pederal nga Agency for Toxic Substances and Disease Registry mitaho nga ang gidaghanon sa tingga “gikan sa de-koryenteng tigpabugnaw sa tubig taas kaayo, ug mohatag dako kaayong kapeligrohan sa pagkahilo alang sa tanang mga indibiduwal, dili lamang sa mga bata.”
Nakadugang sa suliran, ang mga ginikanan tingali makadalag tingga diha sa balay sa mga besti nga ilang gisul-ob sa trabahoan ug dugang magladlad sa ilang mga anak. Gibanabana nga hapit walo ka milyong trabahante sa Tinipong Bansa lamang ang naladlad sa tingga diha sa palibot sa ilang gitrabahoan. Ug dakong porsentahi niini mga babaye.
Kadtong nagatipig ug alkoholikong mga ilimnon o ubang mga likido sa mga botelya sa bino diha sa may tingga nga kristal nameligro usab, sanglit ang tingga gikan sa kristal mahimong mosuhop ngadto sa ilimnon. Sa susama, ang seramik nga gamit nga wala hurnoha sa igong kainiton mahimong makapasa sa mga partikulo sa tingga gikan sa kristal ngadto sa pagkaon. Ang usa ka magtiayon, pananglitan, mipalit ug usa ka parisan nga tasa sa kape samtang mibiyahe sa langyaw nga nasod. Nadiskobrehan nga ang mga tasa sa kape nagpagawas ug 300 ka pilo nga mas daghang tingga kay sa mga sukdanan sa panglawas nga gitugot sa ilang kaugalingong nasod. Ang magtiayon grabeng nagkasakit human migamit sa mga tasa sa mubong higayon. Dugang pa, ang solda diha sa delata nga pagkaon, gigamit gihapon sa pipila ka nasod, nga maoy hinungdan sa pipila ka porsentahi sa ubos nga gidaghanon sa pagkahilo sa tingga.
Ang mga masibuton sa posil nameligro usab sa pagkahilo sa tingga. Ngano? Aw, ang dili pa dugay nga mga pagtuon nagpakita nga kadtong kanunay nagbansay sa pagtiro diha sa mga praktisanan adunay taas nga gidaghanon sa tingga tungod sa paghanggab sa may tingga nga abog. Ang pagbuto ug ang mikroskopikong pagkagisi sa bala nga tingga samtang moagi kini diha sa tubo sa posil mopagawas ug mga partikulo sa tingga ngadto sa hangin, ug mahanggab kini sa magtitiro ngadto sa iyang mga baga, mitaho ang magasing Science News. Ang pipila sa mga simtoma nga nalista mao ang dukot may metal nga panabor diha sa baba ug pagpangurog sa kamot nga gipahinabo sa utok. Ang ubang mga pagtuon nagpakita nga ang mga sakop sa pamilya malagmit may dakong posibilidad nga maladlad sa daghang tingga gikan sa mga tiggamit ug posil nga nagdala sa balay ug abog sa tingga diha sa ilang mga senina.
Uban sa pagkahilo sa tingga nga komun kaayo ug peligroso kaayo sa mga bata ug sa mga hamtong usab, ang sunod nga pangutana dayag: Unsay mahimong buhaton aron masanta kini?
[Kahon sa panid 7]
Pilay Gidaghanon sa Tingga ang Maagwanta sa Lawas?
PILAY sukod sa gidaghanon sa tingga ang maisip nga sobra ra? Pilay gidaghanon ang luwas nga maagwanta sa lawas? Samtang nagdebate pa ang mga siyentipiko niining mga pangutanaha, daghang nasod ang nagpakanaog ug mga balaod sa pagsanta sa pagkahilo sa tingga, labing menos gikan sa pintal nga tingga. Gibutang sa Australia ang maong balaod diha sa mga libro sa balaod balik pa sa sayong mga tuig sa 1920. Ang Gran Britanya, Gresya, Polandiya, ug Sweden nagpakanaog ug samang mga balaod sa ulahi niana nga dekada. Ang Tinipong Bansa wala magpakanaog sa ilang Lead Paint Poisoning Prevention Act hangtod sa 1971.
Ugaling, ang Tinipong Bansa dugang nagkaistrikto sa ilang mga balaod niining natara sukad niadto. Sa miaging 1985 gipaubsan sa CDC (U.S. Centers for Disease Control) ang madawat nga gidaghanon sa tingga diha sa dugo ngadto sa 25 mikrogramos (25 ka milyong bahin sa usa ka gramo) sa tingga matag desilitro (mga lima ka bahin sa usa ka pinta) diha sa dugo. Kadto maoy katunga sa gidaghanon sa tingga nga maoy gihisgotan sa siruhano heneral balik sa katuigan sa 1970, nga 60 mikrogramos matag desilitro. Apan sa milabay ang mga tuig, dugang mga pagtuon nagsugyot nga madaot ang mga bata bisan sa ubos nga gidaghanon sa tingga. Busa sa 1991 gipaubsan na usab sa CDC ang madawat nga gidaghanon sa ubos pa sa katunga, gipaubsan kinig 10 mikrogramos matag desilitro.
Bisag may dakong panaglalis bahin sa usa sa pangunang mga pagtuon nga maoy nagtukmod niini nga kausaban, nakadangat ang ubang mga pagtuon ug samang mga resulta. Gilangkit sa duha ka pagtuon sa Scotland, pananglitan, ang gidaghanon sa tingga nga ubos sa 11 mikrogramos matag desilitro sa pagmenos sa pangisip ug mga suliran sa batasan diha sa kabataan. Ug sama sa gipadayag sa Bangkok Post sa sayo nga 1992, ang mga balaod sama nianang usa sa Thailand nga nagapanalipod sa mga hamtong gikan sa tingga mahimong dili makapanalipod sa mga bata—ilabina ang wala pa matawo.
[Kahon/Hulagway sa panid 8]
Pagkahilo sa Tingga—Usa ka Karaan nga Suliran
ANG tingga tingali gigamit na ingon ka sayo sa 3000 W.K.P. Gigamit kini sa karaang mga Ehiptohanon alang sa pagkulit ug sa paghimog kolon, ginegosyo kini sa mga taga Phoenicia ug sa mga Caldeanhon, ug gimina kini sa mga Grego ug sa mga taga Atenas sa duolan sa pito ka siglo. Apan ang mga Romano, sa panahon sa pagmando sa mga Cesar, ang unang nakadiskobre sa industriyal nga kagamitan sa tingga—ug sila grabeng nag-antos tungod niana nga diskoberiya.
Gitawag kana sa mga Romano nga plumbum. Lukoton sa batid nga mga trabahante ang dagkong mga palid sa tingga ngadto sa 15 ka regular nga gidak-ong mga tubo aron gamiton diha sa ilang taas nga sistema sa paghatod sa tubig. Ang mga Romano ug mga Grego maoy naghatag ug sumbanan alang sa modernong-adlaw nga mga tubero pinaagi sa pag-akob sa tinggang mga tubo sa usag usa. Busa milya-milyang mga tubo masumpay sa pagdalag tubig sa halayong mga distansiya. Naghimo usab ang mga Romano ug tingga nga mga imnanan, sudlanan alang sa bino, ug mga gamit sa pagluto. Ang nipis nga igsasapaw nga dili-madutlag tubig nga hinimo sa palid nga mga tingga gihimo alang sa atop.
Apan kay dili man bag-o ang paggamit sa tingga, ang kamatuoran nga kini nakahatag ug sakit sa tawo dili usab bag-o nga diskoberiya. “Labing menos 2,000 ka tuig,” misulat ang magasing Science News, “ang mga sosyedad miila sa tingga ingong isog nga substansiya nga makahilo apan sa samang paagi naglibog kon nganong kini makahilo.” Bisan pa niana, ang karaang mga Romano sa dakong bahin wala mahibalo sa tinuod nga mga kapeligrohan sa tingga. Sumala kang Jerome Nriagu sa National Water Research Institute sa Canada, kasagaran nilang dugangan ang ilang bino ug arnibal sa parras nga gipabukal diha sa tingga nga mga lutoanan. Gikutlo sa magasing Newsweek si Nriagu nga nag-ingon: “Ang usa ka kutsarita niining arnibala igo na kaayong mopahinabog dukot nga pagkahilo sa tingga.” Ug ang mga lider nga Romano hinginom kaayog bino. Gibanabana ni Nriagu nga ang halangdong mga Romano makahurot ug usa ngadto sa lima ka litro niana adlaw-adlaw!
“Gibanabana nga ang usa sa mga katarongan nga nahugno ang mga Romano,” mitaho ang The Medical Post sa Canada, “mao ang ilang kagusto sa pagpatam-is sa ilang mga bino pinaagig tingga.” Ang usa ka taho nag-ingon: “Ang pagkahilo tungod sa sobrang paggamit sa metal diha sa mga gamit sa kosena, sa mga hinagiban, sa kosmetika, sa sudlanag bino, ug sa mga tubo sa tubig tingali maoy nakaingon sa pagkabuang sa mga imperador [sa Roma] ug sa daghang pagkaapuli ug pagkahulog sa gisabak nga sa ingon nawad-an ang mga magmamando ug mga manununod.”
[Kahon/Mga hulagway sa panid 10]
Tingga Diha sa Kaihalasan
KON mahigugmaon kag kinabuhi sa kaihalasan, tingali matugaw kang masayod nga hangtod sa tres milyones ka langgam sa tubig nangamatay tuig-tuig tungod sa pagkahilo sa tingga. Dinhi, usab, ang pagkahilo sa tingga gitawag nga usa ka “dili-makita nga sakit” sanglit kasagaran man kining mahitabo nga dili mamatikdan. Ang U.S. Department of the Interior mitaho nga sa matag langgam nga mapatay sa mga mangangayam, ang tunga sa librang mga tinggang perdigon gikan sa mga riple mahiadto sa kalikopan. Ang mga sampol nga nakuha sa mga biyolohista gikan sa sapaw nga yuta nga pipila ka pulgadang gibag-on sa ilalom sa lamak, sa linaw, ug sa lanaw diha sa pipila ka dapit kapin sa 100,000 ka tinggang perdigon ang nakaplagan sa matag ektarya! Ang nangawalang mga pabug-at nga gamit sa pamasol nagpasad usab sa ilalom.
Human sa panahon sa pagpangayam, ang mga pato ug ubang mga langgam sa tubig nga nagapangitag makaon makatulon niining mga perdigona. Sa paglabay sa tulo o napulo ka adlaw, ang hilo makaabot sa kaugatan ug madala ngadto sa pangunang mga organo—kasingkasing, atay, ug bato. Sa ika 17 ngadto sa 21 ka adlaw, ang langgam magkoma ug mamatay. Ang upaw nga mga agila mahilo sa tingga tungod kay makatulon ug tinggang mga perdigon nga anaa sa mga lawas sa langgam sa tubig nga ilang kaonon. Sukad sa 1966, kapin sa 120 niining talagsaong mga langgam nga manunukob ang nakaplagang patay tungod sa pagkahilo sa tingga—ang kapin sa katunga kanila nahitabo sukad sa 1980. Siyempre, kining numeroha naghawas lamang sa mga agila kansang mga lawas nasusi ug ang hinungdan sa kamatayon natino; tingali gamayng bahin lamang kini sa aktuwal nga gidaghanon.