Ang Ulod Guinea—Iyang Kataposang mga Adlaw

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Nigeria

ANG adlaw igang, sama sa tanang adlaw. Si Chinyere mihikot sa iyang masuso sa iyang likod, mipunit ug duha ka buok panudlanan nga gama sa gulang nga kalubay, ug mikuyog sa ubang taga-balangay sa abogon nga dalan. Magkauban silang nanglakaw latas sa napagba-sa-adlaw nga mga uma ngadto sa gamayng lanaw, ang solamenteng tinubdan sa tubig diha sa dapit. Sa lanaw maampingon siyang midulhog sa danglog lapokon nga mga pangpang ug miubog sa taga-tuhod nga tubig aron mokalos.

Iyang namatikdan ang mga buaya nga nagpaukoy diha sa nalaya nga mga sagbot ubay sa mga pangpang nga nagpahulom sa ilalom lamang sa nawong sa lanaw, apan wala siya mahadlok niana. Sama sa giingon sa usa ka lalaki sa kiliran sa lanaw: “Wala namo sila hilabti, ug sila dili mohilabot kanamo.”

Ang maong pahayag sa tino dili mapadapat sa pila ka laing mga organismo nga dili makita sa mata nga nagkinabuhi diha sa lanaw. Si Chinyere wala, ug dili, makakita kanila; sila gagming kaayo. Sila anaa sa tubig nga mosulod sa iyang panudlanan.

Ang Peligrosong Ulod Guinea

Si Chinyere mipauli sa iyang balay nga nabungbongan ug lapok nga inatopan ug pinawod ug miipis ug tubig nganha sa kolon. Tapos palugdanga, siya miinom. Usa ka tuig sa ulahi namatikdan niya nga may usa ka butang sa iyang bitiis nga kon tan-awon ug bation morag usa ka gamayng barikos. Apan dili kana ugat. Usa ka dili makita sa mata nga linalang nga anaa sa tubig nga iyang giinom ang mitubo ngadto sa niwang, 80 sentimetros ang gitas-on nga ulod guinea.

Sa dili madugay ang ulod mopahinabo ug sakit nga butoy sa iyang panit. Unya, ang butoy mobuto, ug ang samag-krema nga ulod mosugod sa pagguwa, mga usa ka pulgada kada adlaw. Abtan ug duha hangtod upat ka semana​—tingali mas dugay pa​—aron makaguwa kana sa bug-os. Kadaghanan sa maong panahon, si Chinyere may purohan nga dili makalakaw, ug ang iyang kangulngol hilabihan. Ang mibuto nga butoy mahimong maimpeksiyon sa bakterya, nga motultol ngadto sa tetanus, hilo sa dugo, artraytis, o kabahong.

Si Chinyere miantos gumikan sa usa lamang ka ulod, apan kasagaran na sa biktima nga maimpeksiyon sa daghan, ngani usa ka dosena o kapin pang ulod sa samang panahon. Sa kasagaran kana moguwa sa mga bitiis, apan usahay kana molalin ug moguwa gikan sa ubang bahin sa lawas, sama sa panit sa bagolbagol, dughan, ug dila.

Hinuon, tungod sa internasyonal nga kampanya sa pagwagtang, ang ulod sa dili madugay mapuo na. Sa tibuok kalibotan, sumala sa World Health Organization, kana sa karon nakaimpektar sa hapit tulo ka milyong tawo, nga halos tanan kanila nagpuyo sa Pakistan, India, ug 17 ka Aprikanhong nasod. Wala pay napulo ka tuig sa miagi, kana nakaimpektar kutob sa napulo ka milyon. Sa Asia, ang ulod guinea hapit nang mapuo; sa labing apektado nga mga nasod sa Aprika, ang parasito mahimong mawagtang sa kataposan sa 1995.

Hataas nga Kasaysayan

Ang ulod guinea mihampak sa katawhan sukad sa karaang panahon, ilabina sa Tungang Sidlakan ug sa Aprika. Ang migahing ulod guinea nakaplagan diha sa 13-anyos nga batang babaye kansang mummy nadiskobrehan sa Ehipto. Ikasubo, ang duha niya ka tiil giputol, tingali aron mapugngan ang gangrena nga misangpot gumikan sa impeksiyon sa ulod guinea.

Daghan ang paghisgot diha sa karaang mga sinulat. Ang kinasayohang paghisgot sa ulod guinea makaplagan sa Ehiptohanong teksto. Kana naghubit sa batasan sa paglambod sa nagaguwa nga ulod sa usa ka tukog. Sa ikaduhang siglo W.K.P., ang usa ka Gregong ginganlan ug Agatharchides sa Cnidus nagsulat: “Ang mga tawo nga nagkasakit sa Pulang Dagat nga miantos sa daghang katingad-an ug wala hidunggi nga mga pag-atake, taliwala sa ubang mga ulod, ang gamayng mga halas, nga nangguwa kanila, nga nag-ut-ot sa ilang mga tiil ug mga kamot, ug sa dihang matandog mouk-ok, molambod sa ilang kaugalingon diha sa mga kaundan, ug mopatunghag dili maagwantang sakit.”

Pagtambal

Ang panultihon, “Ang pag-amping mas maayo kay sa pagtambal,” sa tino mapadapat sa sakit nga ulod guinea. Sa pagkatinuod, wala kana ing tambal. Sa dihang ang usa ka tawo makainom sa tubig nga may itlog sa ulod guinea, walay mahimo ang tambal hangtod ang ulod hapit nang moguwa sa panit, sa dili pa siya makapahinabog butoy. Sa maong ang-ang ang batid nga doktor usahay makakuha sa parasito tapos magdisdis ug gamayng samad duol sa ulod sa tungatunga sa iyang gitas-on. Unya siya mogamit ug may-kalaw-it nga instrumento nga kaw-itan ang bahin sa ulod, nga magporma ug laang ibabaw sa panit. Sa ulahi iyang ibton sa inanay ang nahibilin sa ulod, usa ka operasyon nga matapos sa pipila ka minutos.

Hinuon, sa dihang ang ulod mosugod sa pagguwa sa iyang kaugalingon, ang mihubag nga bahin sa mibutong panit makapalisod sa pag-ibot sa ulod. Unya, ang daw labing maayo nga mahimo sa biktima mao ang pagsunod sa karaang batasan sa maampingong paglambod sa ulod sa usa ka gamayng tukog samtang kana nagaguwa. Kinahanglang ampingan aron dili maputol ang ulod. Kon kana maputol, ang nahibilin mouk-ok ngadto sa biktima ug ang resulta maoy dugang nga paghubag, sakit, ug impeksiyon.

Sa medikal gamay ra ang mahimo aron masuklan ang ulod guinea sa sulod sa iyang biktimang tawo. Apan dako ang mahimo sa pagsumpo sa parasito sa gawas sa lawas sa tawo.

Pagbuntog sa Ulod Guinea

Ang usa ka paagi mao ang paghatag ug luwas nga mga tinubdan sa tubig, sama sa tinagsok nga poso, nga dili mahugawan sa itlog sa ulod guinea. Ang laing paagi mao ang pagtudlo sa mga taga-balangay sa pagpabukal sa ilang ilimnong tubig o sa pagsala niana pinaagi sa pino nga panapton. Ang ikatulong kapilian mao nga tambalan ang lanaw ug kemikal nga mopatay sa itlog apan dili makadaot sa mga tawo o mga hayop.

Sa tanang nanghibilin nga mga nasod diin kaylap ang sakit, ang masingkamotong programa sa pagwagtang gihimo na sa padayon aron sa pagpangita sa mga balangay nga naapektahan ug aron tabangan ang mga molupyo nga masanta ang impeksiyon. Sa karon, kining maong mga paningkamot napamatud-an nga malamposon kaayo. Karon morag ang ulod guinea misulod na sa iyang kataposang mga adlaw. Ug walay mausa ang maguol sa iyang pagkahanaw.

[Hulagway sa panid 26]

Ang nahugawang tubig angayng dili imnon gawas kon gipabukalan una o gisala