Ang Atong Mapuslanong Igsisimhot

MOPUKAW SA MGA PANUMDOMAN, MOPADUGANG SA KALAMI

UNSA ang paborito nimong baho? Sa dihang kining pangutanaha gisukna diha sa daghang tawo, makaiikag ang ilang mga tubag. Giprito nga bacon. Inalisngaw sa asin sa dagat. Hinlong nilabhan nga nahuyop sa hangin. Bag-ong ginalab nga kompay. Halang nga mga lamas. Gininhawa sa itoy. Sa dihang dugang gipangutana kon nganong kini maoy ilang paboritong baho, ang tanan dunay espisipiko, tin-aw nga panumdoman nga ilang nahinumdoman sa unang paghuyop sa baho. Kasagaran ang mga panumdoman maoy sa pagkabata pa.

Usa ka dalagita nahinumdom nga naghigda sa iyang katre sa buntag, ang lamiang baho sa gipritong bacon misulod sa lawak, nga nakapukaw sa iyang gana sa pagpamahaw uban sa iyang pamilya.

Si Louise, 58, miingon nga ang alimyon sa hangin sa dagat nagpahinumdom kaniya sa mga ting-init sa bata pa siya diha sa baybayon sa Maine sa Tinipong Bansa. “Ang kagawasan nga among nabatonan,” matud niya, “nagdagandagan ug nagdula sa balas, nga nangaykay ug mga imbaw ug gisugba kini sa hinaling diha sa gawas!”

Si Michele, 72, nahinumdom sa bata pa nga mitabang sa iyang inahan nga nanghipos sa mga nilabhan diha sa hayhayan, gidapat niya ang iyang nawong sa gihalog nga nilabhan samtang gidala kini ngadto sa sulod sa balay, miginhawa ug lalom sa paghanggab sa presko, hinlo nga baho.

Ang baho sa bag-ong ginalab nga kompay nangalimyon sa baho nga nakadalag balik kang Jeremy sa 55 ka tuig, sa mga adlaw sa bata pa siya sa umahan sa Iowa, nga nagsakay sa karomata nga puno sa kargang kompay nga bag-o pang ginalab nga gihakot ngadto sa kamalig aron dili maulanan nga namatikdan niya ug sa iyang amahan nga umaabot.

“Halang nga mga lamas” mao ang tubag sa 76-anyos nga Jessie, kinsa mipiyong sa iyang mga mata ug naghinugilon bahin sa iyang pamilya nga naglutog apple butter (daghag panakot nga jam nga hinimo sa Tinipong Bansa) diha sa kaldero gawas sa balay. Kapitoan ka tuig na ang milabay, apan ang panumdoman buhi gihapon kaayo.

Si Carol nahinumdom sa nindot kugoskugusong itoy nga iyang gisabak sa singko anyos pa siya ug nakahinumdom sa baho sa gininhawa sa itoy. Aw, oo, kana nga baho naghatag kaniya ug pagbati nga nainitan sa silaw sa adlaw diha sa karaang balkon nga nagsul-ob ug gamayng sinina nga seersucker.

Karon, unsa man usay imong mahinumdoman? Ang baho ba nakalipay kanimo sama sa uban​—nakapabuhi sa mga panumdoman, nakapapukaw ug mga pagbati? Nakasulay ka na ba nga milagsik sa hangin sa bukid nga nangalimyon sa kahoyng pino o narepreskohan sa asgarong huyohoy sa dagat? O tingali naglaway ka nga nakapanimaho sa bag-ong lutong pan diha sa panaderiya? Ang neurosiyentipiko nga si Gordon Shepherd miingon diha sa National Geographic: “Kita nagtuo nga ang atong mga kinabuhi ginamandoan sa atong igtatan-aw, apan kon tingpangaon na, mas makaamgo ka nga ang imong tinuod nga kalipay sa kinabuhi nalangkit sa panimaho.”

Ang igsisimhot may talagsaong epekto sa atong igtitilaw. Samtang ang mga igtitilaw makaila sa parat, tam-is, pait, ug aslom, ang atong igsisimhot makaila sa ubang lisod ilhon nga mga elemento sa sabor. Kon kini kulang ug baho, ang mga mansanas ug sibuyas hayan susama rag lami. O, pananglitan, tan-awa kon unsay lami sa usa ka pirasong tsokolet kon kan-on mo kini samtang sap-ongan mo ang imong ilong.

Handurawa ang usa ka makagana nga pagkaon​—ingnon ta usa ka bag-ong luto nga pie. Kadtong madanihong kahumot moalisngaw gikan niana tungod kay kini nagapagawas ug mga molekula ug ipadpad kini sa hangin. Makaabot kini sa imong ilong, mosimhot niini nga maikagon. Kini mosuyop ug hangin ug ipadala kadto nga mga molekula ngadto sa katingalahang makinarya sa atong igsisimhot.

Alang sa mas detalyadong pagsusi sa proseso sa igsisimhot, tan-awa ang kahon sa panid 24 ug 25. Ang pagkamakalilibog ug kakomplikado niini nga sentido kahibulongan gayod kaayo.

Mga Baho ug ang mga Epekto Niini Diha Kanimo

Giila sa tighimog mga agwa, maestrong mga tigluto, ug mga tighimog bino sa daghang kasiglohan ang gahom sa mga baho sa pagbihag sa mga hunahuna ug sa pagpahimuot sa mga sentido. Karong adlawa, ang mga sikologo ug mga biyokemista sa pahumot naningkamot sa paggamit sa gahom sa baho sa bag-ong mga paagi. Nag-eksperimento sa mga kaamyon gikan sa liryo sa walog ngadto sa mansanas ug lamas, ang mga enhinyero sa baho nagabomba ug mga alimyon diha sa mga eskuylahan, opisina, nursing homes, ug bisan sa tren sa subwey, aron tun-an ang mga epekto diha sa hunahuna ug sa tawhanong batasan. Sila miingon nga ang pipila ka baho makaapektar sa buut, makapahimo sa tawo nga mas mahigalaon, makapauswag sa ilang kaepisyente sa trabahoan, ug makapukaw pa sa kaabtik sa hunahuna.

Sumala sa magasing The Futurist, ang mga tawo maglinya diha sa popular nga health club sa Tokyo, Hapon, alang sa 30-minutos nga “aroma cocktail” nga ginaingong makahupay sa tensiyon sa pagkinabuhi sa siyudad. Gitun-an usab sa mga siyentipikong Hapones ang mga epekto sa hangin sa lasang diha sa mga tawo ug misugyot ug paglakaw sa kalasangan ingong panghupay sa nanghugot nga nerbiyos. Ang terpenes (baho sa kahoyng pino) nga ginapagawas sa mga kahoy nadiskobrehan nga makaparelaks dili lamang sa lawas kondili sa hunahuna ilabina.

Dili tanang baho makahimsog; dili gayod. Ang gusto sa usa ka tawo mahimong dili gusto sa uban. Ang isog nga mga baho, bisan sa mga agwa, dugay nang nasayran nga makasamot sa hubak ug makaalerdyik sa pipila ka tawo. Unya, usab anaa ang mga baho nga bahoan ang tanan​—ang makahilong mga baho nga ginabuga sa mga panghaw sa industriya ug sa mga tambutso sa mga sakyanan, ang baklag nga mga baho sa mga basurahan ug sa mga imbornal, ug sa mga alisngaw gikan sa dali nga mohungaw nga mga kemikal nga gigamit sa daghang industriyal nga mga dapit nga trabahoan.

Siyempre, ang peligrosong mga kemikal kinaiyanhong mogawas sa atong palibot apan dili na kaayo isog nga makahatag pag kadaot. Apan, kon kining mga kemikala daghan kaayo diha sa hangin, ang sobrang pagkaladlad niini makadaot bisan sa gomahon nga olfactory nga mga selula sa nerbiyos. Pananglitan, ang igtutunaw nga mga substansiya sama nianang gigamit sa mga pintal, ingon man sa daghan pang ubang industriyal nga mga kemikal, gilista sa mga eksperto ingong peligroso sa sistema sa igsisimhot. Adunay mga sakit usab sa lawas nga makabalda o makadaot sa igsisimhot.

Ginapabilhan Mo ba ang Gasa?

Sa pagkatinuod ang igsisimhot takos nga panalipdan gikan sa maong mga kapeligrohan kutob sa mahimo. Busa sinatia ang mga kapeligrohan sa bisan unsang mga kemikal nga imong gamiton, ug paghimog makataronganong mga pag-amping nga gikinahanglan sa pagpanalipod sa imong sensitibong sistema sa igsisimhot. (Itandi ang 2 Corinto 7:1.) Sa laing bahin, maayo nga mabalaka usab bahin sa sensitibidad sa uban. Ang hataas nga sukdanan sa kahinlo, lakip na sa atong mga balay ug sa atong mga lawas, dakog mahimo niining bahina. Mipili usab ang uban sa pag-amping ug maayo sa paggamit ug mga agwa​—ilabina kon anaa sa ilang hunahuna nga mahiduol sa daghang tawo sa taas nga panahon, sama diha sa sinehan o sa Assembly Hall.​—Itandi ang Mateo 7:12.

Sa katibuk-an, hinunoa, diyutay lang ang gikinahanglang paggalam sa sistema sa igsisimhot. Diyutay ra ang ginapangayo niini kanato sa paagi sa pag-atiman ug sa proteksiyon, bisan pa kini nagahatag kanato sa matag adlaw ug dagaya gagmayng mga kalipay sa kinabuhi. Kon makadawat kag gasa nga makapalipay kanimo, gibati mo ba ang tinguha sa pagpasalamat sa naghatag? Minilyon sa mga tawo karong adlawa kinasingkasing nga nagapasalamat sa Maglalalang alang sa kahibulongang paagi sa pagkagama sa tawhanong lawas. (Itandi ang Salmo 139:14.) Kita makalaom ug dako nga dugang pa sa maong mga pasalamat ug pagdayeg ang modangat ngadto kaniya ug, sama sa mga halad sa karaang mga Israelinhon, mahimong “usa ka makahupay nga kahumot” ngadto sa atong mahigugmaon, mahinatagon nga Maglalalang.​—Numeros 15:3; Hebreohanon 13:15.

[Kahon/​Diagram sa panid 24, 25]

Kon sa Unsang Paagi Nagaobra ang Igsisimhot

Una, ang Baho Mamatikdan

ANG mga baho mosulod sa lungag sa ilong kon ikaw moginhawa. Ug, kon motulon kag pagkaon, ang mga molekula matulod sa likod sa baba ug ngadto sa buho sa ilong. Una, hinunoa, kining baho nga hangin kinahanglang moagi sa “mga guwardiya.” Ang mga lungag sa ilong gihapinan ug trigeminal nerves (1), nga magpahatsing kon kini makasimhot ug halang o isog nga mga kemikal. Kining mga nerbiyosa malipay pinaagi sa reaksiyon niini sa kahalang sa pipila ka lami.

Sunod, ang bahong mga molekula ginatulod pataas pinaagi sa gagmayng mga alimpulos nga moporma sa dihang ang hangin moliyoliyo sa tulo ka bukogon, samag-linukot nga mga siwil nga gitawag turbinates (2). Ang nagahuyop nga hangin, nga mabasa ug mainitan samtang nagaagi, nagdalag mga molekula ngadto sa epithelium, (3), ang dakong dawatanan. Nahimutang sa hiktin nga agianan sa itaas sa ilong, kining samag-kumagko nga gidak-ong lansang nga bugon sa tisyu puno sa mga napulo ka milyong sensory neuron (4), nga ang tumoy sa matag usa adunay samag-buhok nga mga tuybo, nga gitawag ug cilia, nadigo sa nipis nga hapin nga mucus. Sensitibo kaayo ang epithelium nga kini makamatikod ug 1/460,000,000 miligramos sa pipila ka baho sa usa lang ka paghuyop sa hangin.

Apan kon sa unsang paagi mamatikdan ang mga baho nalikdan gihapon sa misteryo. Hinuon, ang mga tawo makailag ingon ka daghan sa 10,000 ka baho. Ug dunay kapin sa 400,000 ka baho nga substansiya sa atong palibot, nga ang mga kemiko padayon nga nagahimog bag-ong mga baho. Busa sa unsang paagi maila sa atong ilong ang usa ka partikular nga baho taliwala niining sobra ka daghang baho? Buweno kapin sa 20 ka nagkalainlaing teoriya naningkamot nga ipatin-aw ang misteryo.

Ning bag-o pa ang mga siyentipiko nakahimog kauswagan sa pagsulbad ug bahin niini nga tanghaga. Ang pipila ka ebidensiya nadiskobrehan sa 1991 nga adunay gagmay nga mga protena, nga gitawag mga olfactory receptor, nga nalala sa nipis nga mga membrana sa selula sa cilia. Dayag nga ang maong mga receptor separado nga nabugkos gikan sa ubang matang sa baho nga mga molekula, sa ingon nahatagan ang matag baho ug usa ka lahi nga “marka.”

Ikaduha, ginapasa ang Baho

Aron mapasa kining impormasyona ngadto sa utok, ang may kodigo nga elektrokemikal nga mga mensahe ipadala sa mga olfactory neuron (4). Si Dr. Lewis Thomas, usa ka magsusulat sa siyensiya, nagtawag niini nga mga neuron nga ang ‘Ikalimang kahibulongan sa modernong kalibotan.’ Kini lamang ang bugtong pangunang mga selula sa nerbiyos nga nagadugang sa kaugalingon sa matag pipila ka semana. Lain pa, wala silay salipod nga babag sa tunga kanila ug sa nagapalibot nga pangpukaw, sama sa mga selula sa sensory nerve nga nagtagong gipanalipdan sa mata ug sa dalunggan. Hinunoa, ang mga olfactory nerve mokay-ag gikan sa utok mismo ug direkta nga makakontak sa gawas. Busa, ang ilong mao ang tagboanan sa utok ug sa palibot.

Kining mga neuron tanan mag-abot sa usa lang ka destinasyon: sa duha ka olfactory bulb (5) sa ubos nga bahin sa utok. Kini nga mga bulb mao ang pangunang relay station paingon sa ubang bahin sa utok. Una, hinunoa, ilang husayon ang pagbaha sa olfactory nga impormasyon, isalikway ang tanan gawas sa hinungdanon, ug dayon ipasa kini.

Ikatulo, masabtan ang Baho

Ang mga olfactory bulb makuti nga “nabugkos” diha sa sistemang limbic sa utok (6), usa ka maanindot nga pagkalokong nga hugpong sa katukoran nga nagadulag hinungdanong bahin sa pagpundog mga panumdoman ug sa pagpahinabog mga reaksiyon sa emosyon. Dinhi “mabag-o ang bugnawng kalibotan sa kamatuoran ngadto sa nagbukal nga pagbati sa tawo,” sumala sa librong The Human Body. Ang sistemang limbic nalangkit kaayo sa igsisimhot nga kini dugay nang ginaingon nga mao ang rhinencephalon, nga nagkahulogang “utok sa ilong.” Kining suod nga kalangkitan sa ilong ug sa sistemang limbic maoy hinungdan kon nganong kita emosyonal ug mobatig kawili sa nangagi pinaagi sa mga baho. Aha! Ang gipritong bacon! Ang hinlong nilabhan! Ang bag-ong ginalab nga kompay! Ang gininhawa sa itoy!

Depende sa baho nga masimhot, ang sistemang limbic mopalihok sa hypothalamus (7), nga mao usab ang mopalihok sa hinungdanong glandula sa utok, ang pituitary (8), sa paghimog nagkalainlang mga hormone​—pananglitan, mga hormone nga nagakontrolar sa gana o sa seksuwal nga buhat. Nan, dili ikahibulong nga ang baho sa pagkaon makapagutom kanato ug kalit o nga ang agwa mahimong usa ka hinungdanong bahin sa seksuwal nga atraksiyon.

Ang sistemang limbic makaabot usab sa neocortex (9), usa ka intelektuwal, mausisaong bahin sulod sa utok. Dinhi ginatandi ang impormasyon gikan sa ilong sa impormasyong mangabot gikan sa ubang mga sentido. Sa usa ka pamilok, mahimo nimong iapil ang mga impormasyong sama sa angtod nga baho, tingog nga naglagitik, ug diyutayng aso nga nagaulbo sa kahanginan aron makapormag usa ka konklusyon​—sunog!

Ang thalamus (10) nagadulag bahin usab, tingali nagapatunga niadtong maong hinungdanon kaayong bahin, ang “emosyonal” sistemang limbic ug ang “intelektuwal” neocortex. Ang olfactory cortex (11) motabang sa pag-ila sa magkaparehas nga mga baho. Ang nagkalainlaing bahin sa utok makapadala usab ug mga mensahe pabalik sa mga estasyon sa pagpasa, ang mga olfactory bulb. Ngano? Aron mahusay sa mga bulb ang pag-ila sa mga baho, pamenosan o palungon pa kini.

Nakamatikod ka tingali nga ang pagkaon dili makagana kon ikaw wala gutoma. O nakasimhot ka na bang kaylap, di-malikayang baho nga daw nagakawala duyog sa panahon? Ang mga olfactory bulb, nga gipahibalo sa utok, mao ang nagpahinabo niining maong mga kausaban. Kini mahimong tabangan sa nagadawat nga mga selula sa cilia, nga ginaingon nga daling kapuyan. Kini nakatabang ug diyutay, ilabina sa grabe kaayo nga baho.

Kahibulongang sistema, dili ba? Bisan pa, diyutay lamang ang atong nahisgotan niining ulohana! Tibuok nga mga libro ang nagahin sa makuti ug komplikadong sistema sa sentido.

[Diagram]

(Tan-awa ang publikasyon)

[Kahon sa panid 26]

Pagkadaot sa Igsisimhot

Minilyon sa katawhan ang nag-antos sa nadaot nga igsisimhot. Ang kahumot sa ting-init o ang lamian nga baho sa pagkaon may diyutay o walay epekto kanila. Gihubit sa usa ka babaye ang iyang kalit bug-os nga pagkadaot sa igsisimhot niining paagiha: “Kitang tanan nahibalo bahin sa pagkabuta ug pagkabungol, ug dili ko gayod ikabaylo ang akong depekto niana nga mga kabilinggana. Bisan pa gibalewala lang nato ang lami nga kahumot sa kape ug sa tam-is nga sabor sa mga kahel nga sa dihang mawala nato ang igsisimhot ug ang iglalami, ingon sa daw nakalimot na kita sa pagginhawa.”​—Magasing Newsweek.

Ang mga sakit sa igsisimhot makapameligro gani sa kinabuhi. Usa ka babaye nga ginganlag Eva miingon: “Sanglit dili makasimhot, kinahanglang mag-amping gayod ako. Mangurog akong maghunahuna nga umaabot ang tingtugnaw, tungod kay kinahanglang isira ko ang mga bentana ug mga pultahan sa akong apartment. Kon walay preskong hangin, dali akong matuok sa baho sa gas kon mapalong na ang pilot light sa gas nga kosenilya.”

Unsay hinungdan sa pagkadaot sa igsisimhot? Bisan pag daghan ang hinungdan, tulo ang labing komon: kadaot sa ulo, impeksiyon tungod sa virus sa upper respiratory, ug sakit sa sinus. Kon maputol ang mga agianan sa nerbiyos, kon ang epithelium dili na sensitibo, o kon ang hangin dili makaabot sa epithelium tungod kay nababagan o naghubag, ang igsisimhot mawala. Giila nga ang maong mga sakit maoy usa ka dako nga suliran, ang klinikal nga mga sentro sa panukiduki alang sa iglalami ug igsisimhot gitukod.

Diha sa usa ka interbiyo, si Dr. Maxwell Mozell sa State University of New York Health and Science Center sa Syracuse miingon: “Kami dunay mga pasyente dinhi nga [nakasimhot ug baho nga sila lamang ang nakapanemaho]. Sila nakapanimahog mangilngig nga mga butang. Usa ka babaye nakapanemahog isda sa tanang panahon. Handurawa lamang kon sa matag minuto adlaw-adlaw, makapanimaho kag isda o nasunog nga goma.” Human nga nag-antos sulod sa 11 ka tuig sa dili maayong baho ug ang misangpot nga depresyon, usa ka babaye nakabatog dihadiha nga kahupayan human nga gitangtang ang usa sa mga olfactory bulb pinaagig operasyon.

[Hulagway sa panid 23]

Gininhawa sa itoy

[Hulagway sa panid 23]

Gipritong bacon

[Hulagway sa panid 23]

Bag-ong ginalab nga kompay