Pagpaniid sa Kalibotan
Mga Tigpatay sa Kabataan
Tulo ka sakit ang hinungdan sa halos dos tersiya sa 13 ka milyong namatay taliwala sa kabataan sa nagakaugmad nga kalibotan matag tuig, nag-ingon ang Aprikanhong mantalaan nga Lesotho Today. Kining mga sakita mao ang pulmoniya, kalibanga, ug tipdas. Ang taho midugang nga ang maong mga sakit matambalan o masanta sa mga pamaagi nga mabatonan ug maabot sa bulsa. Pananglitan, ang pulmoniya, ang kinadak-ang tigpatay sa kabataan, maoy responsable sa 3.5 milyong bata nga mamatay matag tuig. Sa kadaghanang kahimtang ang suliran maoy tungod sa kagaw ug mahimong makontrolar pinaagi sa serye sa mga antibayotiko sulod sa lima ka adlaw ug mobili ug 25 cents. Ang kalibanga nakapahinabog kamatayon sa tulo ka milyong bata matag tuig. Duolan sa katunga niadtong namatay mahimong masanta kon ang mga ginikanan migamit ug barato nga oral rehydration therapy. Ang tipdas nakapahinabo ug kamatayon sa 800,000 ka bata matag tuig. Ang taho nagpakita nga kini mahimong masanta pinaagig pagbakuna. Ang bakuna sa tipdas mobili lamang ug menos sa 50 cents matag bata.
Kamatayon Pinaagig Pusil
Sa kada 4 ka kamatayon taliwala sa batan-ong mga Amerikano, 1 ang nalangkit sa pusil. Sumala sa National Center for Health Statistics, ingon sa gitaho sa International Herald Tribune, ang mga pusil makapatay ug mas daghang batan-on nga nag-edad ug gikan sa 15 ngadto sa 24 anyos kay sa tanang kinaiyanhong hinungdan nga gitingob. Ang aksidente lamang sa de-motor nga sakyanan ang nakapatay ug mas daghang tawo nianang edara. Sulod sa 1990, ang kinabag-ohang tuig diin kompleto ang estadistika, ang gidaghanon sa batan-on nga namatay pinaagig pusil diha sa mga homisayd, paghikog, o mga aksidente maoy halos 4,200. Sa 1985 ang gidaghanon maoy mga 2,500.
Ang Yuta ba Maluwas?
Walay lain gawas sa dagkong mga kausaban sa mga polisa sa gobyerno ug sa tinamdan sa mga tawo ang makaluwas sa mga ekosistema sa yuta gikan sa pagkalaglag, sumala sa usa ka taho gikan sa Worldwatch Institute. Ang taho nagpasidaan nga kon ang mga suliran sama sa pag-uswag sa populasyon, pag-usbaw sa gibuga nga karbon, pag-iban sa ozone layer, nagakagamay nga kalasangan, ug pagkakankan sa ibabaw nga yuta magpadayon, daghan unya kaayong tawo niining planetaha ug walay igong kahinguhaan sa pagsustento kanila. Kana usab nagpahayag nga ang paggamit pag-usab sa mga materyales ug ang mga programa sa pagdaginot makapakunhod sa suliran apan nga ang maong mga pamaagi dili pa igo. Aron may dakong kasulbaran, ang makaylapong mga kausaban sa panggobyerno, sa industriya, ug sa katawhan ang gikinahanglan.
Pagpakigbugno sa Kolera
Ang suka nga hinimo gikan sa mapulang bino makasanta sa pagkaylap sa kolera, sumala sa Brazilianhong magasin nga Manchete. Usa ka pagsusi nga gihimo sa Food Institute of the Secretary of Agriculture and Supplies sa São Paulo nagpadayag nga ang suka gikan sa mapula nga bino maoy usa ka gatos ka beses nga labawng epektibo kay sa pagpaputi diha sa pagpamatay sa kagaw sa nahugawang mga utanon. Ang magasin nagtaho nga ang suka nagpamenos sa kagaw sa kolera diha sa letsugas sa 10,000 ka pilo samtang ang may klorin nga tubig nakahimo lamang sa 100 ka pilo. Ang girekomendar nga sinambog mao ang pagsagol ug lima ka kutsarang suka sa matag litro sa tubig.
Mga Inahang Nalapoy Tungod sa Kapit-os
Haing sektor sa populasyon sa Alemanya ang labawng nag-antos sa kapit-os? Sumala sa usa ka pagtuon sa Medical Sociological Department sa University of Medicine sa Hanover, “ang mga inahan sa kinatibuk-an nailalom sa mas dakong mental ug pisikal nga kabug-at ug kagul-anan kay sa bisan unsang sektor sa populasyon.” Ang Nassauische Neue Presse, nga nagtaho mahitungod sa pagtuon, mikomento nga “kapin sa doble ang gidaghanon sa mga inahan nga magpahiling sa doktor nga gihasol sa tensiyon, sakit sa tiyan, kabalaka, ug natugaw nga pagkatulog kay sa mga membro sa laing grupo sa populasyon.” Sa dihang nangayo ug medikal nga tambag, daghang inahan nakadawat ug mga pangpukgo sa sakit, pangpakatulog, ug ubang mga tambal. Sa pila ka kahimtang kini motultol sa pagkagiyan.
Kapintasan sa Batan-on—Ngano?
“Ang mga sumbong nga gipasaka sa polisiya sa Canada batok sa mga batan-on (edad nga 12-17) tungod sa mabangis nga mga kasal-anan mikapin sa duha ka pilo sa milabayng lima ka tuig,” matud sa The Toronto Star. Ang mabangis nga mga binuhatan ginahimo nga walay dayag nga katarongan. Ang yanong pagtinan-away makasugod sa mabangis nga buhat batok sa walay-salang tumatan-aw. Walay laing rason sa “kabangisan gawas lang nga sila buot magmabangison,” midugang ang Star. Unsay hinungdan? Ang pipila nagtuo nga adunay kalabotan tali sa pagkaylap sa kabangisan sa batan-on ug sa mabangis nga mga eksena nga gilarawan sa mga pelikula ug sa telebisyon. “Ang papel sa TV maoy diha sa pag-impluwensiya ug paghimo sa mga batan-on nga dili-mabination, ug sa paghimong madanihon sa kabangisan ingong gipalabing pamaagi sa pagsulbad sa mga suliran,” matud sa Star. Tingali karon mas daghang ginikanan ang buot molimite kon unsay gitan-aw sa ilang mga anak sa telebisyon.
“Kaulohan sa Pagbuno sa Kalibotan”
“Ang Johannesburg sa pagkatinuod nakabaton sa dili maayong dungog ingong kaulohan sa pagbuno sa kalibotan,” nag-ingon ang The Star, usa ka mantalaan sa Habagatang Aprika. “Sumala sa estadistika sa polisiya, ang Johannesburg ug Soweto may tiningob nga 3,402 ka pagbuno sa 1992—9.3 ka pagbuno kada adlaw, o usa sa kada 2 1/2 ka oras.” Kini nagpasibog sa Rio de Janeiro, ang kanhing “kaulohan sa pagbuno” ngadto sa ikaduhang dapit. Ang Rio miaberids ug 8,722 ka pagbuno matag tuig sulod sa miaging dekada. Hinuon, ang populasyon sa Rio kapin sa 10 ka milyon, samtang ang tiningob nga populasyon sa Johannesburg ug Soweto giingon nga 2.2 milyon. Ang Paris, nga hapit motupong sa populasyon sa Johannesburg, may aberids nga 153 ka pagbuno matag tuig. Ang purohan nga pagapatyon gilista nga: 1 sa 647 sa Johannesburg; 1 sa 1,158 sa Rio de Janeiro; 1 sa 3,196 sa Los Angeles; 1 sa 4,303 sa New York; 1 sa 6,272 sa Miami; 1 sa 10,120 sa Moscow; ug 1 sa 14,065 sa Paris.
Kasamok Diha sa mga Simbahan
“Ang suliran sa seksuwal nga pag-abuso sa simbahan dili mahanaw,” nagtaho ang The Toronto Star. Ang seksuwal nga mga eskandalo taliwala sa mga lider sa simbahan maoy kaylap. Sila dili limitado sa mga magwawali sa telebisyon ug sa Iglesya Katolika. Ang pag-abuso usab “nahitabo sa Salvation Army, sa United Church, sa Presbiterianong Iglesya,” mitaho ang usa ka opisyal sa Salvation Army. Ang Pangunang Anglikanong Arsobispo nga si Michael Peers nag-ingon nga ang maong pag-abuso maoy “nakagamot-pag-ayo ug mangiob” nga suliran sa simbahan. Sumala sa Star, si Arsobispo Peers miangkon nga kaniadto ang mga sanong niining iglesyaha sa mga sumbong sa seksuwal nga pag-abuso “mao ang paglimod ug pagsanta.” Si Timothy Bently gikan sa Sentro Alang sa Pamilya sa Toronto gikatahong nag-ingon nga kon “ang mga simbahan dili dayag ug matinud-anong moatubang kon unsa gayoy espirituwal nga krisis ang ilang awtoridad sa pagsangyaw bahin sa seksuwal nga mga pamatasan mahugno.”
Pagsimba sa Ilaga?
Matag adlaw mga 1,000 ka magsisimba ug mga 70 ka turista ang moduaw sa templo sa Karni Mata sa Deshnoke, India. Ngano? Sa maong templo mga 300 ka ilaga gawasnong mosuroysuroy samtang ang mga nagdeboto maghimo sa ilang mga halad ngadto sa mga idolo. Ang mga ilaga “gitahod ug ang ilang tanang panginahanglan giatiman sa mapinanggaong mga magsisimba,” matud sa Evening Post sa New Zealand. Ang mga pari sa templo ug ang mga ilaga mokaon gikan sa samang panaksan ug moinom sa samang tubig. Usa sa mga pari miingon nga “kini dili mga ilaga, kini maoy mga mensahero sa Diyos, usa ka gasa sa diyosa kanato.” Sumala sa Post, ang pari nag-ingon nga sa dihang mamatay ang mga pari sa templo, sila makabatog kaluwasan pinaagi sa pagpakatawo pag-usab ingong mga ilaga. Sa dihang mamatay ang mga ilaga, siya midugang, sila matawo pag-usab ingong mga pari.
Kaalingasa sa Kahanginan
Ang pagbiyahe sa kahanginan “nahimong usa ka nagauswag nga tinubdan sa kasakit, kaalingasa ug bisan balatian taliwala sa mga pasahero ug mga tripulante sa di pa dugayng katuigan,” matud sa The New York Times. Human sa daghang oras sa pagbiyahe diha sa huot nga mga lingkoranan, ang mga tigbiyahe nagtaho ug mga tibugol nga dugo diha sa mga baga, sakit sa buko-buko, sip-on, sakit sa ulo, pagkakasukaon, ug pulmoniya. Ang pagkahubas sa tubig sa lawas maoy laing suliran. “Tungod sa kasagarang sukod sa kaumog nga mga 10 porsiento, ang atmospera diha sa mga ayroplano mas uga pa kay sa Sahara,” nag-ingon ang Times. Ang mga simtoma sa pagkahubas sa tubig sa lawas naglakip sa pag-espiso sa dugo, hilabihang kakapoy, ug kasakit sa mata. Dugang pa, ang kauga sa mga ibabaw nga agianan sa hangin nakapahimo kanilang labi pang daling matakboyan sa impeksiyon. Ang mantalaan nagsugyot nga moinom ug 250 sentilitros nga tubig matag oras sa pagbiyahe sa kahanginan aron sa pagsanta sa pagkahubas sa tubig sa lawas.
Kaguliyang Mahitungod sa Pag-unay sa Irlandiya
Ang Dublin Rape Crisis Center nag-ingon nga ang gidaghanon sa gikatahong mga kaso sa seksuwal nga pag-abuso sa bata sa Irlandiya miusbaw gikan sa 408 sa 1984 ngadto sa 2,000 sa 1992. Usa ka pintas nga kaso sa pag-unay didto nagpatunghag nasodnong kaguliyang. Usa ka amahan, nga nagiyan sa maisog nga ilimnon nga gitawag ug poteen, naglugos ug nag-atake sa iyang anak nga babaye nga subli-subli sulod sa kapig 16 ka tuig nga yugto ug nanganak pinaagi kaniya. Gibutaan niya ang iyang usa ka mata pinaagi sa pagbunal kaniyag lipak. Ingon nga kasagaran sa maong mga kaso, ang inahan sa biktima nasayod bahin sa pag-unay apan namakak sa polisiya aron sa pagpanalipod sa iyang bana; ang mga silingan usab nahibalo sa dili-maayong kahimtang sa babaye apan walay gihimo. Bisan kon ang lalaki miangkong sad-an sa mga sumbong sa paglugos, pag-unay, ug pag-atake, ang huwes naghukom sa kaso ingong pag-unay lamang. Ang amahan gisentensiyahan ug pito ka tuig sa bilanggoan, ang kinatas-an para sa pag-unay, ug mahimo siyang buhian human sa upat ka tuig. Kay nasuko bahin sa kaso, daghang taga-Irlandiya nga Katoliko ang nag-awhag sa ilang iglesya sa paghimog tinong pahayag batok sa pag-unay.