Pagpaniid sa Kalibotan

Mga Trahedya sa mga Adlawng Lunes

Ang panukiduki nga gihimo sa Flinders University sa Australia nagpadayag nga ang Lunes daw maoy adlaw sa semana diin ang mga lalaki lagmit nga maghikog. Sumala sa gitaho sa The Sydney Morning Herald, 19,425 ka tawo ang naghikog sa Australia tali sa 1981 ug 1990. Ang gidaghanon sa paghikog sa mga babaye nagpabiling walay kausaban sa tibuok semana, apan sa mga lalaki mopatim-aw nga mas daghan kini sa mga adlawng Lunes. Unya magkadiyutay kini samtang naglakat ang mga adlaw. Ang pagbalik sa trabaho gikaingon nga mao ang dako nga hinungdan. Sa matag Lunes nga piyesta opisyal, ang gidaghanon sa paghikog mius-os, apan mosaka na usab kini sa sunod nga adlaw, sa Martes. Ang ubang mga pagtuon nagpadayag nga ang kadaghanan sa mga paghikog nahitabo sa hapon, sa dihang ang mga kabalaka mosamot ug ang kadaghanan sa mga kalisang tungod sa hingaping kabalaka mahitabo. Ang Lunes mao usab ang kinagrabehan nga adlaw alang sa mga atake sa kasingkasing. Usa ka pagtuon nagpakita nga sa 6,000 ka atake sa kasingkasing, 18 porsiento nahitabo sa Lunes kon itandi sa 12 porsiento sa Dominggo. Ang pagpalta sa trabaho daghan usab sa Lunes.

Tesis Nagdaghan

Ang tesis mao ang labing makamatay nga sakit sa kalibotan karon, taho pa sa Swekong mantalaang Dagens Nyheter. Niadtong 1992, kapin sa 3,000,000 ka tawo ang nangamatay tungod niana​—mas daghan pa kay sa namatay sa AIDS, kolera, ug malaria. Sa usa ka paningkamot nga masanta ang pagkaylap sa tesis, ang World Health Organization ning bag-o pa nagkomperensiya sa London. Gipahayag nga ang sakit maoy usa ka seryosong epidemya sa tibuok yuta, nga grabeng naapektohan ang dili-ugmad nga mga nasod. Apan kini anam-anam nga nagakaylap sa industriyalisadong mga nasod tungod sa pagsaka sa gidaghanon sa biyahe ug paglalin. Ang labing kasagarang matang sa TB matambalan sa 95 porsiento sa mga kaso, apan ang kinabag-ohan ug mas mosukol-sa-tambal nga mga kagaw ubos sa 40 porsiento sa mga kaso ang matambalan.

Ang Nameligrong Rhino

Mga 20 ka tuig kanhi, mga 65,000 ka rhinoceros ang nagsuroysuroy sa kapatagan ug kalasangan sa Aprika. Apan ang gidaghanon mikunhod ngadto sa 2,500 na lamang karon, ug ang mga mangingilot mao ang pangunang mga sad-an. Sa Zimbabwe lamang ang populasyon sa rhino mius-os gikan sa kapig 2,000 niadtong 1990 ngadto sa wala nay 500. “Walay laing dakong hayop sa kalibotan ang gipamatay sa dinaghan, ni tulin nga nagapadulong ngadto sa pagkapuo,” matud sa magasing Our Planet. Unsay nakaingon niining dinaghang pagpatay? Ang mga sungay sa rhino. Ang usa ka paris nga sungay nga gigabas gikan sa ilong sa itom nga rhino ikabaligya kutob sa $50,000 (U.S.) sa ilegal nga baligyaanan. Ang ubang sungay pulboson aron gamitong mga medisina sa Oryente. Ang uban kortehan aron mahimong nindot nga mga pul-an sa baraw. Makasubo kining hitaboa nga ang mga sungay sa rhino​—ang talagsaong matang sa panalipod niini​—nahimong kapildihan niini.

Numero Unong Mamumuno sa Canada

Sa Canada, ang cardiovascular nga sakit mao ang hinungdan sa mga 75,000 ka kamatayon kada tuig. Kini maoy “kapin sa gitapo nga gidaghanon sa kanser, AIDS ug mga aksidente,” matud sa The Edmonton Journal. Sumala sa Canadian Heart and Stroke Foundation, “ang kawalay-buhat nga estilo sa kinabuhi giisip karon nga sama ka makadaot sa pagpanabako, alta presyon ug sa taas nga gidaghanon sa kolesterol diha sa dugo.” Ang regular nga ehersisyo gidawat sa kadaghanan ingong paagi sa pagsanta sa sakit sa kasingkasing. Apan ingon sa gipahayag ni Anthony Graham, hepe sa pagtuon sa kasingkasing sa Wellesley Hospital sa Toronto, adunay ‘pagtuo nga ang makahimsog nga ehersisyo kinahanglang maglangkit sa mga ehersisyo nga makapabomba sa kasingkasing.’ Ugaling, siya midugang: “Imong madawat ang dako inanay nga kaayohan gikan sa dili kaayo mahagong ehersisyo.” Ang Journal nagtaho nga “ang siyensiya nakapamatuod sa kaayohan sa ehersisyo nga dili kaayo hago sama sa paglakaw, pagtrabaho sa tanaman, buluhaton sa balay ug pagsayaw sa pagsanta sa sakit sa kasingkasing.”

Kababayen-an sa Asia Mas Taas ug Kinabuhi

Ang gitas-on sa kinabuhi sa kababayen-an sa Hong Kong anam-anam nga nagauswag sa nangaging 20 ka tuig, sumala sa magasing China Today. Niadtong 1971 ang gitas-on sa kinabuhi sa kababayen-an sa Hong Kong maoy 75.3 ka tuig. Niadtong 1981 kini misaka sa 78.5. Ug niadtong 1991 kini nakaabot sa kinatas-ang 80.6 ka tuig. Ang mas maayong pagkaon ug mas maayong mga serbisyong medikal maoy hinungdan niini nga kauswagan. Ang kababayen-an sa Asia sa katibuk-an daw nagpahimulos ug labaw-kay-sa-aberids nga gitas-on sa kinabuhi. Ang kababayen-an sa Taiwan makadahom nga mabuhi ug mga 77 ka tuig. Sa Singapore ang gitas-on sa kinabuhi sa mga babaye maoy mga 76 ka tuig, ug sa People’s Republic of China, kini maoy 71 ka tuig. Ang China Today nag-ingon nga “ang mga Haponesa nanguna gihapon sa kalibotan ingong may hataas nga kinabuhi nga 83 ka tuig.”

Pintas nga mga Dula

Ang bag-ong matang sa pintas nga mga dula sa video nahimong popular kaayo sa mga batan-on karon. Sumala sa magasing Entertainment Weekly, ang usa ka dula naglakip sa usa ka eksena diin ang “usa ka babaye nga nasaptag nipis nga sinina nga pangtulog gigunitan sa liog aron patuloon ang iyang dugo ug himoong bino.” Sa laing dula, ang mga magdudula “hilabihang nangulata sa mga tawo sa usa ka tibuok kalibotang torneo sa sinumbagay sa karsada,” matud sa New York Daily News. Ang lain pang dula gihubit diha sa Daily News nga “mopahinabog grabeng emosyonal nga kalisod.” Ang mantalaan nagpadayon: “Ang mga pagsuntok sa lawas ubanan ug mga pagsidlit sa dugo; sa dihang makadaog ang kontrabida sagad iyang punggotan ug ulo ang bida, ug usahay iyang iisa ang ulo sa kadaogan, nga nagbitay pa ang dugokan. Ang ubang nangapildi nga mga entrante mabitay sa estaka o sunogon.”

Alerdyik sa Pagkaon?

Usa ka dakong pagtuon sa alerhiya sa Habagatang Aprika nagpadayag nga taliwala sa hubakong mga bata nga gisulayan, 43 porsiento “dili maayo ang sanong sa sulphur dioxide,” nagtaho ang The Star sa Johannesburg. Ang sulfur dioxide kaylap nga gigamit ingong preserbatibo sa pagkaon sa Habagatang Aprika. Pananglitan, ang mga sulfite ug sulfur dioxide giesprey diha sa mga utanon ug preskong mga prutas diha sa mga baligyaanan ug salad ug sa pila ka dagkong mga tindahan aron dili mangitom. Ang sulfite ug sulfur dioxide gigamit usab sa ubang mga pagkaon, sama sa minasa nga harina, mga soft drink, bino, ug serbesa. Ang pagtuon nagpahinabog dugang pagpit-os alang sa mas estriktong mga balaod sa pagmarka sa pagkaon.

AIDS sa Hapon

Sa 124 ka milyong molupyo sa Hapon, wala pay 3,000 ang nasulayang positibo sa kagaw sa AIDS, sumala sa opisyal nga estadistika. “Hinuon, sa pribado, daghang medikal nga kawani, ang pipila kanila nagtrabaho sa ministri sa panglawas, nagtuo nga mas daghan pa ang biktima sa Hapon kay sa gidawat nga opisyal nga ihap,” nagkanayon ang magasing The Economist. Usa ka eksperto nagbanabana nga ang tinuod nga gidaghanon sa labing menos maoy napulo ka pilo nga mas daghan kay sa opisyal nga taho. Ang magasin miingon nga ‘kapin sa katunga sa mga haemophiliac sa Hapon gituohang positibo sa HIV, may bahin, sumala sa gipangangkon, tungod kay nahatagan ug natakboyang Factor 8, usa ka produkto sa dugo.” Sa Hapon, daghan ang naglikay sa paghisgot sa papel nga gidula sa homoseksuwalidad sa pagkaylap sa AIDS. Apan si Yuichi Shiokawa, pangulo sa Surveillance Committee sa AIDS sa Hapon, nag-ingon nga “ang homoseksuwalidad kaylap, ilabina sa kaparian ug sa mga sundalo.”

Giabusohang mga Tigulang

Ang mantalaang The Vancouver Sun sa Canada nagpahayag ning bag-o pa nga “ang mga bata ug mga tin-edyer kinahanglang maoy itumong sa mga programa sa tunghaan nga gidesinyo aron ipasiugda ang pagpabili sa tigulang nga mga lungsoranon.” Ngano? Tungod kay sa Canada gibanabana nga “kapin sa 315,000 ka tawo nga kapin sa 65 anyos ang giabusohan kada tuig,” mitaho ang Sun. Kini midugang nga “daghang eksperto nagtuo nga ang suliran mas dako tungod kay ang pag-abuso sagad nga gitago sa mga pamilya.” Ang mga tigulang nagpanuko sa pagdawat nga sila nag-antos sa pisikal nga kapintasan, mental nga pag-abuso, pagpasagad, ug panghukhok. Ang paghukhok sa salapi ug mga kabtangan sa hamtong nga mga anak nga gihatagag sinulat nga katungod sa ginikanan alang sa espisipiko nga mga kahimtang sagad nga mopabati sa usa ka nagkatigulang nga ginikanan ug kahadlok ug kawalay panalipod.

Gikapoy Samtang Nagamaneho?

Sumala pa sa The Star sa Johannesburg, Habagatang Aprika, kutob sa un-tersiya sa tanang banggaay sa sakyanan nianang nasora maoy tungod sa kakapoy sa drayber. Kini sama rang makamatay sa pagmaneho nga ubos sa impluwensiya sa alkohol o kusog nga pagpadagan. Ang pila ka simtomas sa kakapoy sa drayber mao ang hapdos o nagduka nga mga mata, nagdamgo nga nagmata, ug pagtipas sa mga linya sa trapiko. Ang kapeligrohan sa kakapoy samtang nagamaneho mao nga ang mga drayber dili makaila sa ilang kahimtang hangtod ulahi na ang tanan. Ang musika, kape, o preskong hangin tingali dili gayod makasulbad sa suliran. Sa pagkamatuod, ang pagsulay nga suklan ang kakapoy makapawala lamang hinuon sa maayong pagpaminsar sa drayber. Usa ka tigpamaba sa Directorate Traffic Safety nagtambag: “Adunay usa lamang ka butang nga himoon kon gibati kag kakapoy samtang nagamaneho​—hunong ug pahulay dayon. Ipalayo ang imong kotse gikan sa karsada o adto sa parkinganan ug ipadayon lamang ang imong biyahe dihang nakapahulay ka na sa bug-os.”

Mamumuno Diha sa Pagkaon

Tuig-tuig duolan sa 80 ka milyong tawo sa Tinipong Bansa maoy mga biktima sa pagkalanag sa pagkaon, sumala sa basahon sa Tufts University. “Ang suliran sagad molabay nga dili mahibaloan tungod kay daghan sa simtomas niini​—takig, hilanat, kalipong, bikog, kalibanga, pagsuka​—mahimong kaamgid sa trangkaso,” matud sa basahon. Sa pipila ka kaso kining dala-sa-pagkaon nga mga sakit makamatay. Sa Tinipong Bansa lamang, duolan sa 9,000 ka tawo ang mamatay kada tuig ingong resulta sa pagkahilo sa pagkaon. Ang Tufts University Diet & Nutrition Letter nagpahayag nga ang “Centers for Disease Control and Prevention nagbanabana nga 85 porsiento sa tanang dala-sa-pagkaon nga sakit malikayan kon ang mga tawo mohimog tukmang mga lakang sa panagana diha sa ilang kaugalingong mga balay.” Lakip sa gilistang mga panagana mao ang pagbutang sa tanang pagkaon sa repridyeritor sulod sa duha ka oras human sa pagluto ug paghugas sa mga utanon ug mga prutas una kaonon.