Autismo—Pagsagubang sa mga Hagit sa Usa ka Makalilibog nga Sakit

SI Christopher guwapo, buotang bata nga lalaki nga sa nag-edad ug 18 ka bulan dili na mosanong sa dihang tawgon sa iyang ngalan. Sa sinugdan, siya daw bungol, apan makamatikod siya kanunay sa kanaas sa putos sa kendi.

Sa lakat sa panahon, milutaw usab ang ubang makalilibog nga mga panggawi. Inay dulaan ang iyang mga traktrak sa naandang paagi, iya lang patuyoktuyokon ang mga ligid niini nga balikbalik. Nakaugmad siya ug talagsaong interes sa mga likido, nga magyabo niana sa matag higayon. Kini, uban sa pagkagusto niyang mokatkat, miresulta sa daghang peligrosong mga kahimtang ug sa hilabihang kabalaka sa iyang inahan.

Labing makapatugaw sa tanan, dili siya motagad sa mga tawo, subsob maobserbahan nga wala siya makadiparal kanila ingon nga daw walay tawo. Sa dihang dos anyos na siya, mihunong na siya sa pagsulti. Iyang gugolon ang kadaghanan sa iyang panahon nga magliyaliya sa iyang kaugalingon, ug misugod siya pagkahimong sapoton, kasagaran tungod sa mga katarongan nga dili hisabtan sa iyang mga ginikanan. Kay nalibog, misugod sila pagpangitag mga tubag.

Unsay deperensiya kang Christopher? Siya ba gipatuyangan, gipasagdahan, may deperensiya sa utok, o usa ka schizophrenic? Dili, si Christopher maoy usa sa labing menos 360,000 ka tawo sa Tinipong Bansa nga dunay autismo. Kining makalibog nga sakit motakboy sa 4 o 5 sa matag 10,000 ka bata sa tibuok kalibotan, nga magpahinabog tibuok-kinabuhing mga hagit.

Unsa ang Autismo?

Ang autismo maoy usa ka sakit sa utok diin ang sosyal nga panggawi, mga katakos sa komunikasyon, ug katakos sa paghunahuna wala maugmad sa normal. Kini nag-apektar sa pagproseso sa impormasyon nga madawat pinaagi sa mga sentido, nga maoy hinungdan nga ang mga tawong dunay autismo mosanong ug hilabihan sa pipila ka butang sa palibot (mga talan-awon, tingog, baho, ug uban pa) ug dili kaayo mosanong sa uban. Ang sakit nga autismo nagapatunghag lainlaing talagsaong mga batasan. Ang mga simtomas, nga kasagaran mogimaw sa wala pay tulo ka tuig ang edad, mahimong dakog kalainan gikan sa usa ka bata ngadto sa usa ka bata. Tagda ang mosunod nga mga pananglitan.

Handurawa nga naningkamot kang makigsandurot uban ang gugma sa imong kaugalingong nindot nga bata ug wala ka ing makuhang balos. Subsob nga mahitabo kini kon ang usa ka bata dunay autismo. Inay makigsandurot sa mga tawo, kadaghanan sa mga bata nga dunay autismo mopalabing mag-inusara. Hayan dili nila gustong halogon, molikay sa pagtinutokay, ug mogamit sa mga tawo nga daw ingon kini sila ug mga galamiton​—nga magpakitag diyutayng pagtagad sa mga pagbati sa uban. Sa grabeng mga kaso ang pipila daw dili makakitag kalainan tali sa mga membro sa pamilya ug sa mga estranyo. Daw sila nagkinabuhi sa ilang kaugalingong kalibotan, nga walay pagtagad sa mga tawo ug sa mga panghitabo sa ilang palibot. Ang terminong “autismo,” gikan sa Gregong pulong nga au·tosʹ nga nagkahulogang “kaugalingon,” nagtumong niining nalingaw-sa-kaugalingon nga hiyas.

Ingong kaatbang sa ilang kawalay-pagtagad sa mga tawo, hayan ang mga bata nga dunay autismo mapuliki sa usa ka partikular nga butang o kalihokan, nga mohimo niana sulod sa daghang oras sa usa ka panahon diha sa talagsaon, sublisubling paagi. Pananglitan, inay magpakaaron-ingnong tinuod ang mga traktrak, mahimong ilinya nilag maayo ang mga traktrak, sa tul-id nga mga lumbay o hayan magpunay ug patuyoktuyok sa mga ligid niini. Ipakita usab nila ang kinaiyang mosublisubli sa ubang paagi. Daghan ang dili makatugot sa kausaban sa ilang matag adlaw nga mga rutina, nga mamugos sa paghimog mga butang sa sama gayod nga paagi sa matag higayon.

Ang mga bata nga dunay autismo mahimo usab nga mosanong sa talagsaong mga paagi ngadto sa mga panghitabo ug mga kahimtang nga ilang maatubang. Ang ilang mga pagsanong mahimong makalibog, sanglit kadaghanan kanila dili makahimo sa paghubit sa ilang naeksperyensiyahan. Halos katunga maoy mga amang; subsob kadtong makasulti mogamit ug mga pulong sa talagsaong mga paagi. Inay tubagon ang pangutana pinaagi sa pag-ingon ug oo, hayan sila yanong mosubli sa pangutana (usa ka kahimtang nga gitawag ug echolalia). Ang pila mogamit ug mga ekspresyon nga daw dili haom ug masabtan lamang niadtong sinati sa “kodigo” sa ilang bata. Pananglitan, ang usa ka bata migamit sa mga pamulong nga “ngitngit kaayo sa gawas” ingong iyang termino alang sa “bintana.” Daghan usab ang maglisod sa paggamit ug mga kompas ug hayan mosinggit o sapoton aron ipahibalo ang panginahanglan.

Pagbaton ug Angay nga Pagtambal

Sa katuigang 1940, 1950, ug 1960, ang autismo giisip sa daghang propesyonal ingong emosyonal nga pagsibog sa usa ka bata nga normal sa tanang ubang kahimtang. Ang mga ginikanan, ilabina ang mga inahan, ang gidat-ogan sa kadaghanang pasangil alang sa mga suliran sa ilang anak. Sa katuigang 1960, misugod pagdaghan ang ebidensiya nga kusganong nagsugyot nga ang hinungdan sa autismo maoy dili dayag nga kadaot sa utok (bisan wala pa mahibaloi sa tukma kon unsa kini). Kini mitultol ngadto sa pagbalhin sa pasiugda sa pagtambal sa autismo gikan sa psychotherapy ngadto sa edukasyon. Ang espesyal nga mga teknik sa pagbansay giugmad, nga napamatud-ang epektibo sa pagkunhod sa suliran sa mga panggawi ug sa pagtudlo sa gikinahanglang mga kahanas. Ingong resulta niini ug sa ubang mga kauswagan, daghang dunay autismo ang nakahimog maayong pag-uswag, ug uban sa igong tabang ug pagpaluyo, ang pipila nakakuhag mga trabaho ug nakaarang sa pagkinabuhi nga dili kaayo magsalig sa uban.

Ugaling, ang pagbaton ug angay nga pagtambal alang sa usa ka bata nga dunay autismo mahimong usa ka pakigbisog. Tungod sa daghang katarongan, ang autismo mahimong dili mailhan o masaypan sa pagdayagnos sulod sa mga bulan o, sa pila ka kaso, abtan gani ug daghang tuig. Ang edukasyonal nga mga programa nga gidesinyo alang sa ubang mga kakulian mahimong dili igo nga magtagana sa espesyal nga mga panginahanglan sa mga bata nga dunay autismo. Mao nga, sa dihang misulay sa pagbaton sa gikinahanglang mga serbisyo alang sa ilang anak, daghang ginikanan ang makadiskobre sa ilang kaugalingon nga magbalikbalik ug pamasin sa dili naandang kalibotan sa mga doktor, mga edukador, ug sosyal nga mga ahensiya.

Matag-Adlaw nga Kinabuhi

Dili sama sa kadaghanang mga batan-on, ang mga bata nga dunay autismo dili dayon makasabot sa impormasyon gikan sa ilang mga palibot. Ang pagtudlo kanila sa paninugdang mga kahanas nga gikinahanglan sa balay o sa komunidad maoy usa ka mahagiton ug mahinay inang-ang nga proseso. Ang rutina sa adlaw mahimong makapapuliki sa ginikanan sa pagdalidali gikan sa usa ka buluhaton ngadto sa laing buluhaton; pagtabang sa pag-ilis ug sinina, pagpakaon, ug pagpakalibang; pagtul-id sa makasamok o dili-hustong panggawi; ug pagpanghipos human sa mga pagpangatag. “Hangtod nga [ang akong anak lalaki] diyes anyos na,” hinumdom sa usa ka ginikanan, “naningkamot lang ako nga mapalampos ang matag adlaw.”

Dugang sa kabug-at mao ang panginahanglan sa bata sa kanunayng superbisyon. “Si Tommy kinahanglang bantayan kanunay,” matud sa iyang inahan, si Rita, “tungod kay dili siya kaayo makaila sa peligro.” Sanglit daghang autistikong mga bata maoy dili usab regular sa pagkatulog, ang pagbantay subsob nga dangtag gabii. Si Florence, kansang anak si Christopher gihubit sa sinugdan niining artikuloha, mikomento, “Dili hinanok ang akong pagkatulog.”

Samtang nagkaedad ang mga bata, ang pipila sa ilang mga panginahanglan momenos samtang ang uban mahimong mosamot pa. Gani sa dihang nakahimog pag-uswag, halos tanan niadtong dunay autismo padayon nga magkinahanglag pipila ka sukod sa superbisyon sa tibuok nilang kinabuhi. Sanglit ang mga pasilidad nga puloy-anan nga haom alang sa mga dunay autismo nihit, ang mga ginikanan sa autistikong mga bata nag-atubang sa kalagmitan nga motagana ug tibuok kinabuhing pag-atiman sa balay o, kon dili kini mahimo, ibutang ang ilang dako nang mga anak sa mga institusyon.

Pag-atubang sa Publiko

“Karon nga 18 anyos na si Joey,” pahayag ni Rosemarie, “ang kinalisdang butang alang kanamo mao ang pagdala kaniya sa publiko. Sama sa kadaghanang autistikong mga bata, normal siya nga tan-awon, apan tungod sa iyang panggawi, ang mga tawo motan-aw, mangatawa, ug mokomento. Usahay mohunong siya diha sa tunga mismo sa karsada ug mosugod sa pagsulat sa hangin pinaagi sa iyang tudlo. Kon makadungog siya ug kusog nga tingog, sama sa busina sa kotse o mga tawo nga nag-ubo, mapikal gayod siya ug mosinggit, ‘Dili! dili! dili!’ Kini sa pagkatinuod makapakulba kanamo tungod kay kini mahimong mahitabo sa bisan unsang panahon.” Laing ginikanan midugang: “Lisod kaayo kining butanga ipatin-aw sa mga tawo. Sa dihang moingon ka, ‘Autistiko man god siya,’ ang termino dili nila masabtan.”

Tungod niining mga kalisdanan, ang pangunang-tig-atiman nga ginikanan (kasagaran ang inahan) dali rang magpahilit. “Usa gayod ako ka maulawong tawo ug dili gustong mahimong talan-awon sa publiko,” matud ni Mary Ann. “Busa akong dad-on si Jimmy sa natad-dulaanan sa mga panahon nga wala kaayoy tawo didto, sama sa sayo sa buntag o sa tingkaon.” (Itandi ang Salmo 22:​6, 7.) Alang sa ubang mga ginikanan ang hagit mao ang paggawas sa balay. Si Sheila miingon: “Usahay gibati nako nga sama ug binilanggo sa akong kaugalingong balay.”

Pagmentinar sa Pamilya nga Nahiusa

Sa Children With Autism, si Michael D. Powers nagsulat: “Ang bugtong labing importante nga butang alang sa usa ka bata nga dunay autismo . . . mao nga ang iyang pamilya magkauban.” Usa kini ka dakong hagit. Ang mga kalisdanan sa pagmatuto sa bata nga dunay autismo mapadayag ug dako sa dili-mahubit nga kasakit sa emosyonal. Ang hilabihan, masakit, makalilisang nga mga pagbati mobangon nga makababag sa komunikasyon tali sa magtiayon. Sa panahon nga ang duha nagkinahanglan ug dugang gugma ug pagpaluyo, walay mausa kanila ang dunay ikahatag. Bisan pa niining talagsaong mga kabug-at, linibo ka magtiayon ang malamposong nakasagubang niining maong hagit.

Ang librong After the Tears, ni Robin Simons, nakakuha niining mosunod nga tulo ka sugyot gikan sa mga eksperyensiya sa maong malamposong mga magtiayon. Una, pangitag paagi “sa pagsusi bisan sa labing masakit nga mga pagbati, ug ipaambit kana.” Ikaduha, repasoha pag-usab ang mga katungdanan ug mga kahikayan diha sa panimalay, nga maghimog mga pagpasibo aron ang buluhaton makataronganong giambitan. Ikatulo, mag-eskedyul ug regular nga mga panahon nga maghimo sa mga butang nga magkauban, nga kamo lamang duha. Si Dr. Powers mipahayag ug dugang: “Sa pagtino sa unahonong mga butang, pagbahin sa imong panahon, pagbalanse sa mga kinahanglanon sa matag usa, ug paghukom kon unsa ka dako ang imong maagwanta, ayaw pag-itugot nga ang mga panginahanglan sa imong anak o ang imong debosyon kaniya magpameligro sa imong kinabuhing pamilyahanon.”​—Itandi ang Filipos 1:10; 4:5.

Bisan tuod ang mga epekto sa autismo dako, ang mga indibiduwal nga apektado niana makadawat ug tabang. Ang usa ka importanteng butang mao ang pagkasayod ug sayo, nga motultol ngadto sa hustong pagtambal. Ang mga paningkamot mahimo nang ikapunting ngadto sa mabungahong mga katuyoan. Ang pamilya dili mahago nga wala kinahanglana kon adunay maayong komunikasyon ug timbang nga paggamit sa mga kahinguhaan. (Itandi ang Proverbio 15:22.) Ang pagsabot sa mga paryente ug mga higala ug ang ilang aktibong tabang mohatag sa mga ginikanan ug gikinahanglan-pag-ayo nga suportar. Ang pagkasayod sa mga tawo bahin sa autismo, ingon man ang ilang pagdawat sa mga indibiduwal nga dunay autismo diha sa komunidad, makapugong kanila gikan sa wala-tuyoang pagdugang sa mga kabug-at niining mga pamilyaha. Mao nga kitang tanan makadula ug papel sa pag-atubang sa mga hagit sa autismo.​—Itandi ang 1 Tesalonica 5:14.

[Blurb sa panid 21]

“Hangtod nga [ang akong anak lalaki] diyes anyos na,” hinumdom sa usa ka ginikanan, “naningkamot lang ako nga mapalampos ang matag adlaw”

[Kahon sa panid 22]

Espesyal nga mga Katakos

Usahay ang mga bata nga dunay autismo magpakitag espesyal nga mga katakos, sama sa talagsaong memorya bahin sa detalye ug makuting mga butang. Ang pipila dunay abanseng abilidad sa musika ug makapatugtog sa komplikadong mga piyesa sa musika bisan pag dili sila makabasa ug nota. Ang pipila makatug-an kanimo dihadiha sa adlaw sa semana nga tumbas sa bisan unsang miagi o umaabot nga petsa. Ang pipila maayog utok sa matematika.

[Kahon sa panid 23]

Kon sa Unsang Paagi ang Uban Makatabang

Mentinaha ang Kontak: Sa sinugdan ang pamilya mahimong mabug-atan pag-ayo sa ilang gibati nga dili sila makaarang sa pagpaambit sa ilang mga pagbati sa uban. Pinaagi sa pailob, pagsabot, ug paglahutay, magmaandam sa pagtabang kanila. Sa dihang andam na sila sa pagpakigsulti bahin niana, paminaw nga dili makapabug-at.

Magmahinay sa Paghatag ug Tambag: Sanglit ang mga bata nga dunay autismo daw mopatim-aw nga gipatuyangan ug nanginahanglan lamang ug mas epektibong disiplina, ang mga ginikanan subsob nga sinati nga sila nagadawat ug maayog-tuyo apan kulang sa impormasyon nga tambag gikan sa uban. Ang maong ‘pinayanong mga sulbad’ mahimong makapaguol sa naningkamot nga mga ginikanan, nga magbilin kanilang mobati nga walay nakasabot kanila.

Iapil ang Pamilya sa mga Kalihokan: Ang mga pamilya nga may mga anak nga dunay autismo subsob nga mobating dili-apil sa sosyal ug panglulinghayaw nga mga kalihokan nga gitagamtam sa ubang mga pamilya. Dapita sila nga makig-uban sa inyong pamilya. Kon adunay mga panginahanglan nga nagkinahanglag linaing konsiderasyon, sulayi ang pagtagana niana. Bisan pag ang pamilya dili makadawat sa partikular nga pagdapit, sila makaapresyar nga ikaw midapit kanila.

Pagboluntaryo nga Mobantay sa Bata: Usa sa mga kinadagkoang panginahanglan sa pamilya mao ang makapahulay gikan sa walay-puas nga mga kinahanglanon sa autismo. Sugdi pinaagi sa pagtanyag sa kaugalingon nga mobantay sa bata sa pipila ka minutos matag higayon. Ngadtongadto hayan makatugot ka sa pamilya nga makagugol ug libreng oras sa gawas sa balay sulod sa usa ka gabii o gani nga makabakasyon sulod sa usa ka hinapos-sa-semana. Ang maong mga pagpahulay dakog mahimo sa pagtabang sa mga pamilya aron marepreskohan.

Labaw nga importante kay sa espisipikong mga serbisyo nga madawat sa pamilya mao ang pagsabot nga sila gihigugma ug gipabilhan sa uban. Sa laktod nga pagkasulti, ang labing maayo nga imong mahimo alang sa pamilya nga dunay autistikong bata mao ang pagpadayon nga mahimong ilang higala.