Komosta ang Atong Kalibotan Karong Adlawa?
IKAW ba nga but-an na sa paghinumdom sa 1945 nakakita ug bisan unsang kausaban sa mga sukdanan ug mga moral? Milyonmilyon nagsagop sa “bag-ong moralidad,” nga gituohang nagtanyag ug mas dakong kagawasan. Apan unsay balos?
Usa ka 70-anyos nga lalaki nga nag-alagad sa U.S. Navy panahon sa ikaduhang gubat sa kalibotan miingon: “Sa katuigang 1940, dihay mas dakong pagsalig, ug ang mga silingan nagtinabangay sa usag usa. Sa among gipuy-an sa California, dili na gani kami magkandado sa among mga pultahan. Walay krimen sa dalan, ug wala gayod ing armadong kabangisan sa mga eskuylahan. Sukad niadtong panahona ang pagsalig nahanaw na.” Unsa ang kahimtang karong adlawa sa atong bahin sa kalibotan? Gitaho nga sa New York City, katunga sa mga tin-edyer nga kapig 14 ka tuig ang edad nagdalag mga hinagiban. Ang tigtiktik sa metal gigamit sa pila ka eskuylahan sa paningkamot nga dili makasulod ang mga korta, mga sipol, ug mga pusil. Kada tuig mga usa ka milyong tin-edyer sa Tinipong Bansa mamabdos, ug 1 sa 3 kanila magpakuha sa bata. Nahimo nang mga inahan ang mga dalagita—mga batang may mga masuso.
Ang gamhanang pangampanya sa bayot ug lakin-on sa epektibo kaayo nagpasiugda sa paagi-sa-kinabuhi niini nga dugang ug dugang mga tawo nagkonsentir ug nagsagop niini. Apan, duyog sa uban pa, sila nagbayad usab sa dakong bili nga mao ang sakit ug kamatayon tungod sa mga sakit nga gipasa sa pakigsekso sama sa AIDS. Ang epidemya sa AIDS nakakaylap ngadto sa katawhang heteroseksuwal ug tig-abuso sa droga. Nakapahinabo kinig kamatayon ug pagpanaot sa Aprika, Uropa, ug Amerika del Norte. Ug walay napanan-aw nga kataposan.
Ang A History of Private Life nag-ingon: “Kabangisan, alkoholismo, mga droga: kini mao ang pangunang mga dagway sa malapasong panggawi sa Swekong katilingban.” Ang maong pahayag ikapadapat usab sa kadaghanang nasod sa Kasadpang kalibotan. Tungod sa pagkagun-ob sa relihiyosong mga prinsipyo, adunay paglunop sa moral nga pagkadaot, bisan taliwala sa daghan sa klero.
Pag-abuso sa Droga—Kaniadto ug Karon
Sa katuigang 1940, ang pag-abuso sa droga halos wala hiilhi taliwala sa kadaghanang tawo sa Kasadpang kalibotan. Oo, nabatian sa katawhan ang morpina, opio, ug cocaine, apan gamay rang grupo ang nag-abuso niining mga drogaha. Walay mga harihari sa droga o mga tigbaligya sumala sa atong nailhan sila karong adlawa. Walay mga adik sa mga eskina sa dalan. Unsa man ang kahimtang karon sa 1995? Daghan sa atong mga magbabasa nahibalo sa tubag gumikan sa ilang mga kasinatian diha sa ilang mga silinganan mismo. Ang mga pagbuno nga nalangkit sa droga nagakahimong matag-adlaw nga hitabo sa daghang pangunang mga siyudad sa kalibotan. Ang mga politiko ug mga huwes maoy binihag sa gamhanang mga harihari sa droga nga makamando ug makapatay kang bisan kinsang dili-mokooperar nga impluwensiyadong tawo. Ang bag-ong kasaysayan sa Colombia ug sa mga koneksiyon sa droga niini mao ang pamatuod niini.
Ang hampak sa droga nagkalas ug mga 40,000 ka kinabuhi kada tuig sa Tinipong Bansa lamang. Kanang sulirana wala niadtong 1945. Dili katingalahang human sa tinagpulo ka katuigang paninguha sa mga gobyerno nga mapapas ang pag-abusar sa droga, si Patrick Murphy, usa ka kanhing komisyonado sa kapolisan sa New York City, misulat ug usa ka artikulo alang sa Washington Post nga may ulohang “Natapos na ang Bugno Batok sa Droga—Droga ang Nakadaog”! Siya miingon nga “ang negosyo sa droga . . . karon nahiapil sa labing malamposong mga negosyo sa [Tinipong Bansa], nga may mga ganansiya nga nakaabot ingon ka taas sa $150 bilyon niining tuiga.” Labihan ka dako ang suliran ug morag dili masulbad. Ang pag-abusar sa droga nakabaton ug nagatubo nga mga parokyano, ug ingon sa daghan pang ubang bisyo, ang mga parokyano niini nangagiyan. Kini usa ka industriya nga maoy nagpaluyo sa ekonomiya sa ubay-ubayng kanasoran.
Si John K. Galbraith, propesor sa ekonomiya, misulat diha sa iyang librong The Culture of Contentment: “Ang pagbaligyag droga, pagpamusil kang bisan kinsa, ubang krimen ug pagkadili-hilig ug pagkabungkag sa pamilya karon maoy mga bahin tanan sa adlaw-adlaw nga pagkinabuhi.” Siya miingon nga ang minoriyang mga komunidad sa daghang dagkong Amerikanhong mga siyudad “karon maoy mga sentro sa kalisang ug kawalay-paglaom.” Siya misulat nga “pagadahomon ang labaw nga kayugot ug kasamok sa katilingban.” Ngano man kana? Tungod kay, siya miingon, ang mga dato mas nagakadato ug ang mga kabos, “ang ubos nga matang,” nga nagakadaghan, nagakahimong mas kabos.
Ang mga Gaway sa Internasyonal nga Krimen
Ang ebidensiya karon nagatipun-og nga ang mga grupong kriminal nagapakaylap sa ilang impluwensiya sa tibuok kalibotan. Sulod sa katuigan ang organisadong krimen, uban sa “mga sindikato” niini, dunay mga koneksiyon tali sa Italya ug Tinipong Bansa. Apan karon ang Sekretaryo-Heneral sa HK nga si Boutros Boutros-Ghali nagpasidaan nga “ang organisadong krimen sa tabok-nasod nga gidak-on . . . nagtamay sa mga utlanan ug nahimong usa ka tibuok-kalibotang puwersa.” Matod niya: “Sa Uropa, sa Asia, sa Aprika, ug sa Amerika, ang mga puwersa sa kangitngitan aktibo ug walay katilingban ang nahigawas.” Siya miingon usab nga “ang tabok-nasod nga krimen . . . nagdaot sa mga patukoranan mismo sa internasyonal nga demokratikanhong kahikayan. [Kini] naghugaw sa kahimtang sa patigayon, nagdunot sa politikanhong mga lider ug nagpuo sa tawhanong mga katungod.”
Nausab ang Mapa
Si Vaclav Havel, presidente sa Czech nga Republika, miingon sa usa ka pakigpulong nga gihatag sa Philadelphia, T.B.A., nga ang duha ka labing hinungdanong politikanhong hitabo sa ikaduhang katunga sa ika-20ng siglo mao ang pagkalumpag sa koloniyalismo ug ang pagkapukan sa Komunismo sa Silangang Uropa. Ang usa ka pagtandi sa mapa sa 1945 sa mapa sa 1995 sa wala madugay nagpadayag sa mga kasamok nga nahitabo sa kahimtang sa kalibotan, ilabina sa Aprika, Asia, ug Uropa.
Itandi ang politikanhong kahimtang sa duha ka tuig. Sulod sa gintang nga 50 ka tuig, ang Komunismo miabot sa tayuktok niini nga unya nawad-ag gahom diha sa kadaghanang Komunistang mga nasod kanhi. Nianang mga nasora ang pagmandong diniktador gipulihan sa usa ka matang sa “demokrasya.” Bisan pa niana, daghang tawo nagaantos sa mga epekto sa pagkabalhin sa ilang katilingban ngadto sa gipasukad-sa-baligyaan nga ekonomiya. Kaylap ang kawalay-trabaho, ug ang kuwarta kasagaran walay bili. Niadtong 1989 ang Rusong ruble mibilig $1.61 (T.B.). Sa pagsulat niini, imong gikinahanglan ang kapig 4,300 ka ruble sa pagtumbas sa usa ka dolyar!
Ang magasing Modern Maturity mitaho nga karong adlawa mga 40 ka milyong Ruso nagkinabuhing ubos sa linya sa kakabos. Usa ka Ruso miingon: “Dili na gani kami makaarang sa pagkamatay. Dili kami makaarang sa serbisyo sa paglubong.” Bisan ang baratong paglubong mobilig mga 400,000 ka ruble. Ang wala-malubong nga mga minatay nagtipun-og sa mga morge. Sa samang panahon, pagamatikdang kapin ug 36 ka milyong Amerikano nagkinabuhing ubos sa linya sa kakabos sa Tinipong Bansa!
Ang koresponsal sa panalapi sa Guardian Weekly, si Will Hutton, misulat mahitungod sa mga suliran sa Silangang Uropa. Ubos sa titulong “Sulod sa Panahon sa Kabalaka,” siya miingon: “Ang pagkalumpag sa komunismo ug ang pagsibog sa Rusya ngadto sa labing gamayng sukod niini sukad sa ika-18ng siglo maoy mga hitabo kansang mga kalangkitan lugos gihapong hisabtan.” Mga 25 ka bag-ong estado maoy mipuli sa kanhing Sobyet nga empiryo. Siya miingon nga “ang kasadya nga maoy gisugat sa pagkalumpag sa komunismo karon napulihan na ngadto sa mausbawong kabalaka bahin sa umaabot. . . . Lagmit gayod kaayo ang pag-us-os ngadto sa ekonomikanhon ug politikanhong anarkiya—ug ang kasadpang Uropa dili makadahom nga dili maapektohan.”
Tungod sa maong dili-malaomong panglantaw, dili katingad-ang si Hutton mitapos sa iyang artikulo nga miingon: “Ang kalibotan nagkinahanglag usa ka giya nga mas maayo kay sa yanong mga panghaylo sa demokrasya ug mga baligyaan—apan dili kana sayon mabatonan.” Busa asa makadangop ang mga nasod alang sa usa ka solusyon? Ang mosunod nga artikulo motanyag ug usa ka sulbad.
[Kahon/Hulagway sa panid 10]
Ang HK Sukad 1945
Nganong ang HK, nga naporma niadtong 1945, walay katakos sa pagpugong sa daghan kaayong mga gubat? Si Sekretaryo-Heneral Boutros Boutros-Ghali miingon diha sa iyang pakigpulong “Mga Buluhaton Alang sa Kalinaw”: “Ang Hiniusang Kanasoran nahimong walay gahom sa pagsagubang sa daghan niining mga suliran tungod sa mga pagsupak—279 niana—nga gibotar sa Konseho sa Seguridad, nga maoy usa ka dayag nga pahayag sa mga pagkabahinbahin nianang yugtoa [sa Bugnaw nga Gubat tali sa kapitalista ug Komunistang mga gobyerno].”
Tungod ba kay ang HK wala maninguha sa pagtipig sa kalinaw tali sa mga nasod? Naninguha kini, apan sa dako kaayong bili. “Trese ka proyekto sa pagtipig sa kalinaw ang gitukod tali sa katuigang 1945 ug 1987; 13 pa nga lain sukad niadto. Ang kalkuladong 528,000 ka militaryo, polisiya ug sibilyang mga tawo ang nagtrabaho sa Hiniusang Kanasoran hangtod sa Enero 1992. Kapig 800 kanila gikan sa 43 ka nasod namatay sa pag-alagad sa Organisasyon. Ang gastos sa maong mga proyekto mikabat ug mga $8.3 bilyon hangtod sa 1992.”
[Credit Line]
Tangke ug misil: Letrato sa U.S. Army
[Kahon sa panid 11]
Telebisyon
Tig-edukar o Tigdaot?
Pipila ra ka balay ang may telebisyon niadtong 1945. Kadto kinaraan pa mao nga itom ug puti ra ang mga hulagway. Karong adlawa, ang TV maoy gikonsentir nga kawatag panahon ug tigpanghilabot diha sa halos matag balay sa ugmad nga kalibotan ug sa matag balangay sa nagakaugmad nga kalibotan. Bisan pag ang pila ka programa edukasyonal ug makapalig-on, ang kinabag-an makapadaot sa moral nga mga sukdanan ug nagpauyon sa labing ubos nga sukdanan. Tungod sa kapopular sa mga pelikula sa video, ang pagpanghimulos sa pornograpiya ug mga pelikulang gidili sa menor de edad maoy laing hinungdan nga nakaamot sa pagkapuo sa salabotan ug mga prinsipyo sa maayong panggawi.
[Picture sa panid 9]
Ang mga gubat, sama niadtong sa Vietnam, mihunos ug kapig 20 ka milyong kinabuhi sukad sa 1945
[Picture Credit Line sa panid 8]
Patrick Frilet/Sipa Press
[Picture Credit Line sa panid 8]
Luc Delahaye/
Sipa Press