Ang Iditarod—Napulo ka Siglo ang Kaugmaran

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ALASKA

NGA giinat ang among mga liog, milantaw kami sa dakong dalan sa lungsod. Dihay pundok sa mga tawo didto, nga may mga kamera ug kasangkapan sa media. Kaming tanan mitan-aw sa unahan ngadto sa tumoy sa dalan. Gipaabot namo ang unang pagtan-aw sa mananaog sa “Ang Iditarod​—Ang Kataposang Dakong Lumba” dinhi sa linya sa dag-anan sa Nome, Alaska.

Ang labing bantog nga lumba sa irong tigkangga sa kalibotan, nga mga 1,800 kilometros, sa aktuwal milungtad ug kapig napulo ka adlaw. Sa usang tuig ang tibuok nga panahon gitala nga kapig pila ka oras sa siyam ka adlaw. Sanglit ang unang 24 oras sa lumba, nga seremonyal nga sinugdan, dili ilakip sa opisyal nga ihap sa panahon niining tuiga, ang mga panahon dili angayng itandi. Dinosenang musher gikan sa lainlaing mga nasod misalmot, lakip ang mga beterano sa ubang mga lumba.

Tiaw na nga gugolon ang mga napulo ka adlaw o labaw pa, nga sagad nag-inusara, diha sa dili-kahimut-anang kamingawan. Kinahanglang latason nimo ang mga dalan sa bukid; naputos-sa-yelong mga lugot; way-kahoyng kapatagan; lapad, nayelong kasubaan nga nagsilbing kadalanan; ug sagalsalong yelo sa dagat ug agwantahon ang ubos-serong mga temperatura samtang moabante ka paingon sa imong destinasyon dinhi sa Nome.

Among namatikdan ang kaukyab nga gipahinabo sa maong pasundayag sa kaisog ug pagtinabangay sa tawo ug iro, ug kami nahibulong, ‘Diin ba magsugod kining tanan?’

Ang Panulondong “Dog Mushing”

Diin ba gikan ang mga pulong “mushing” ug “musher”? Kining mga terminoha namugna sa dihang ang Canadianhong Amihanan-kasadpan gipapuy-an ug mga tawo. Ang Pranses-Canadianong mga tigmando sa iro misinggit: “Ma-a-r-r-che!” Alang sa Ingles nga mga lalin sa Canada, sa ilang paminaw ang pulong daw “Mush!” Sa ingon ang tigmando sa iro nailhang musher.

Bisan tuod ang modernong lumba sa irong tigkangga maoy bubag-ong kalingawan, ang mga irong tigkangga gigamit sulod nag labing menos usa ka libo ka tuig. Sa sinugdan, gigamit ilabina ang mga iro ug mga kangga aron hakoton ang mga manggad latas sa niyebehon, umaw nga amihanang mga dapit sa yuta. Ang unang nahisulat nga talaan bahin sa mga irong gigamit aron moguyod sa mga kangga hikaplagan diha sa Arabianhong katitikan nga may petsang ikanapulong siglo. Gibati sa pila ka awtoridad nga ang Chukchi nga katawhan sa Siberia mao ang unang nagsalig sa iro ug kangga sa usa ka sukod.

Ang pagdiskobreg bulawan maoy mitultol sa pagkagama sa orihinal nga Iditarod nga Dalandalan. Niadtong 1908 nakaplagan ang bulawan sa usa ka dapit diin ang Athapaskan nga mga Indian nangayam ug caribou. Gitawag nila kining dapita ug Haiditarod, nga nagkahulogang “ang layong dapit,” nga sa ulahi gi-Iningles nga Iditarod. Ingong resulta, ang 1,800 ka kilometrong dalandalan paingon sa Nome nagama, nga moagi sa lungsod sa Iditarod. Sa ngadtongadto, nailhan kining Iditarod nga Dalandalan.

Panahon sa pagkadiskobreg bulawan sa Alaska ug Canada, ang mga irong tigkangga maoy naghakot sa kasangkapan, sulat, ug bulawan agi sa luag kaayong kamingawan. Usa ka taho nag-ingon nga sa hinapos sa 1911, upat ka tem sa iro naghakot ug 1,200 kilong bulawan sa usa ka kargada subay sa Iditarod nga Dalandalan, nga miabot sa Knik, Alaska, sa Enero 10, 1912.

Nagsugod ang Modernong Lumba sa Irong Tigkangga

Sa yugto sa pagdiskobreg bulawan, kay gigamit ang daghan kaayong tem sa iro, kasagarang ang mga dog puncher, sumala sa pagtawag sa mga tagdumala sa iro, nagtuo nga ang ilang tem o giyang iro basin mao ang labing lig-on, labing tulin, o labing utokan. Ingong resulta, subsob ang mga bangga. Unya, sa Nome, niadtong 1908, gihimo ang unang organisadong lumba sa irong tigkangga, ang All-Alaska Sweepstakes. Ang maong mag-uuna sa modernong lumba sa irong tigkangga nag-andam niadtong mga musher alang sa lain pang lumba​—dili aron modaog sa premyong bulawan kondili aron moluwas ug mga kinabuhi.

Ang 1925 nga Nome Serum nga Dalagan

Ang makasaysayanhong Nome Serum nga Dalagan maoy usa ka lumba sa irong tigkangga aron masanta ang kamatayon. Niadtong Enero 1925, mibutho ang dipteriya sa Nome. Tungod sa hulga sa usa ka epidemya, ang suplay sa serum kinahanglang makaabot dayon sa Nome. Ang dawatdawat nga dalagan sa 20 ka tagdumalag iro ug ilang mga tem giorganisar. Ang unang tem migikan sa Nenana nga may temperaturang mirehistrog -46 grado Celsius, sa ingon nagsugod sa dawatdawat nga mga dalagan tali sa kabalangayan nga sagad 50 ngadto 80 kilometros ang distansiya. Kadaghanan niadto gihimo sa kangitngitan, kay ang Artikong kahayag sa adlaw niadtong panahona sa tuig mao lamay tulo o upat ka oras sa gidugayon.

Ang kapig 1,080 kilometros paingon sa Nome gidalagan ug 5 1/3 ka adlaw​—usa ka biyahe nga sagad dangtag 25 ka adlaw. Ang mga musher nagpadalagan latas sa kusog nga bagyo sa niyebe uban ang temperaturang -57 grado Celsius o ubos pa. Talagsaon kaayo ang maong kalamposan nga ang presidente sa T.B. nga si Calvin Coolidge mihatag ug usa ka medalya ug sertipiko ngadto sa matag sumasalmot.

Giyang mga Iro

Ang giyang iro sa usa ka tem bililhon kaayo. Diyutay ra kaayong iro ang makakuwalipikar nga pangunahan. Kinahanglang imong hinumdoman nga depende sa gidaghanon sa mga iro sa usa ka tem, ang giyang iro mahimong gikan sa 15 ngadto 20 metros o bisan labaw pa sa unahan sa musher. Sa kangitngitan o sa naputos-sa-niyebeng palibot, o sa pagliko sa mga kurbada, ang giyang iro basin dili makita sa musher. Busa, agad lang sa maong iro ang pagsimhot sa dalandalan ug pagsubay niana o pagpili sa labing luwas nga ruta ug paghimog ubang mga pagpili kon gikinahanglan, nga independente sa agalon niini.

Sa usang tuig, ang musher nga si DeeDee Jonrowe nga taga-Alaska, ang ikaduhang nakatapos sa lumba sa miaging tuig, wala mopadayon paggamit kang Barkley, ang iyang labing kasaligang giyang iro. Kadto usa ka seryosong katalagman sa iyang tem. Duha ka tuig kanhi, si Lavon Barve, usa ka napulo-ka-beses Iditarod nga musher, miundang sa lumba 369 kilometros una makaabot sa Nome, nga napagaw gumikan sa kanunayng mga pagsinggit ug mga mando ngadto sa iyang parisan sa way-kasinatiang giyang mga iro.

Ang pagdayeg sa giyang iro dili pag-ingon nga walay ginahimo ang musher aron tultolan ang iyang tem. Sa kaatbang, siya mao gayod ang tagdumala, nga magatultol pinaagi sa mga mandong isinggit, “gee” (tuo), “haw” (wala), o “whoa” (hunong). Ang “mush” sa nangagi sagad napulihan na sa komong termino sa potbol nga “hike” o sa yanong “let’s go” o tala na. Kini o ang susamang mga pulong magpalakaw sa tem ug magtultol sa mga lihok niini. Ang maong mga mando, nga inabagan sa usa ka talagsaong matang sa kaw-it sa niyebe, nga usa ka matang sa angkla nga isuksok sa niyebe sa pagpugong sa sobra ka maikagong mga iro nga mosugod nga dili pa panahon, kasagarang magkontrolar sa tem.

Ang pulong “kasagaran” gigamit dinhi tungod kay ang musher nga si Mark Nordman nga taga-Minnesota basin daklit makig-ergo bahin sa pagkakasaligan sa giyang iro o pagkamasanongon sa tem sa mga mando. Sa usa ka bag-ong lumba, nga hapit nang makaabot sa usa ka tsekpoint, iyang gipahunong ang iyang tem aron husayon ang naglambod nga mga pisi. Samtang siya naghusay, nagkalambod ang mga pisi sa mga iro, nga natangtang ang gangline, nga mao ang metal nga kable gikan sa kangga nga gitaoran sa matag iro, ug ang mga iro midalagan. Samtang ang tem nabulag sa kangga, si Mark midali paglukso aron mahawiran ang pisi, nga hisakpan kana luyo gayod sa kataposang mga iro. (Ang pagkawala sa imong tem sa kamingawan mahimong labihan ka peligroso.) Sulod sa tunga sa kilometro, siya nahimong surko sa niyebe ug water-skier samtang siya giguyod sa iyang tem agi sa anod nga niyebe ug lanaw sa inawas nga tubig. Nasudlag tubig ang iyang parka, ug ang yelo natigom ubos sa iyang sulang samtang siya nagpadailos sa likod sa iyang tem, nga sa tanang panahon nagpaninggit ug mga mando sa paghunong. Ang mga iro sa ngadtongadto mituo, ug gibalikan niya nga nagbaktas ang nabiyaan niyang kangga. Sa maong gutlo labihan ang iyang pagkahigawad sa pagkadili-masinundanon sa iyang giyang iro!

Bisan pa niana, adunay mga sirkumstansiya sa dihang adunay mas makalipayng mga resulta tungod sa pagkakasaligan sa giyang iro. Panahon sa Iditarod, ang katulog kinahanglanon apan lisod mabatonan. Kon deretso ug patag ang dalandalan, may mga panahong mahimong itugyan sa musher ang tem ngadto sa giyang iro samtang ang musher modalikyat pagtagpilaw diha sa kangga. Sa maong panahon, ipadayon sa mga iro ang lagsik nga paglakaw padulong sa ilang destinasyon, ang Nome.

Usahay, sa usa ka maayong dalandalan, ang usa ka tem sayonan modalagan nga inug-og tali sa 18 ngadto 19 kilometros matag oras o makadalagan ug kusog sa 30 kilometros matag oras sa mugbong mga yugto. Ang aberids nga katulinon ubos kaayo, apan kasagarang sila makakobreg 160 kilometros sa usa ka adlaw. Ang usa ka kampeyon nga tem miaberids ug mga pito kilometros matag oras sa tibuok nga napulo-ka-adlawng lumba.

Ang Taga-Alaska nga Irong Tigkangga

Nahibulong ang pipila kon dili ba kaha gidagmalan ang mga irong tigkangga, nga gipahimudsan sa tawo. Kay nakaamgo sa abuso nga usahay ipaagom sa tawo sa kahayopan, ang maong kabalaka maoy makataronganon.

Ang mga irong tigkangga morag madasigong nagatuman sa ilang tahas, kay ang linyang sugdanan puno man sa ilang mga pamaghot​—nga ang matag iro nagpahibalo sa iyang tinguhang mosubay sa dalandalan. Ang pila ka iro ikag kaayong modalagan nga ang usa ka tem nga may napulo ka iro kusog kaayong nagbitad sa ilang mga sangon nga naguyod nila ang pik-ap trak nga gihiktan nila​—ug ang trak enggansado nga gipreno pa!

Ang mga musher mabalaka pag-ayo sa kaayohan sa ilang kahayopan. Sa mga pahulayan, ang dakong bahin sa panahon magugol sa pag-andam ug pagkaon sa mga iro ug pagkatag sa uhot aron pagpainit kanila diha sa ilang niyebehong mga higdaan, ingon man pagsusi sa mga sapin sa ilang tiil, nga nagpanalipod sa ilang mga kuyamas, ug mag-atiman sa mga kuko nga maputol. Ang pahulay para sa musher nga misalmot sa Iditarod tingali gilangkoban lamang ug mga pagtagpilaw sa usag tunga ngadto duha ka oras sa usa ka higayon, bisan tuod may obligadong 24-oras nga paghunong diin ang mga musher makapahulay sa tingali unom o pito ka oras. Sa pagkabulahan, ang mga iro makabatog mas dakong pahulay kay sa musher.

Usa ka lagda sa musher mao nga ang usa ka iro dili angayng magbirag labaw sa iya mismong gibug-aton. Ang aberids nga kangga sa Iditarod, lakip ang musher, motimbang ug tali sa 140 ug 230 ka kilo. Kon ang usa ka maglulumba adunay tem nga 15 ka iro, ang matag usa magbirag mga 15 kilos o menos pa, nga ubos kaayo sa aberids nga 25-kilong gibug-aton sa usa ka iro. Dugang pa, sa kinadak-ang panahon, dili mosakay ang musher sa kangga. Hinunoa, siya magdalagan sa likod sa kangga ug moduso, tingali motabang sa tungason o latas sa lisod nga dapit.

Ugaling, bisan pa sa pag-atiman sa mga musher sa ilang mga iro, anaa kadtong moingon nga ang mga lumba magdaot sa pipila kanila. Usa ka sulat ngadto sa The New York Times miingon nga ang Humane Society of the United States miangkon nga ang pila ka iro dili makatapos sa lumba ug ang pipila mamatay pa tungod sa kanunayng pagpugos pag-ayo. Gipahayag nga sa dakong gilapdon, ang hinungdan sa pagpugos pag-ayo sa mga iro mao ang dakong premyong salapi nga gitagana sa mga tigpasiugdang korporasyon.

Upat ka Klaseng Iro

Unsang matang sa iro ang makamentenar sa katulinon ug morag nahimuot pa niini? Ang bisan unsang iro nga nabansay sa pagbira mahimong usa ka irong tigkangga. Apan ang tiglumba nga irong tigkangga sa Alaska kasagarang usa sa upat ka pangunang mga matang: ang Alaskan malamute, ang Siberian husky, ang Alaskan husky, o ang iro sa balangay, o Indian, sumala sa magsusulat nga si Lorna Coppinger, diha sa iyang librong The World of Sled Dogs.

1) Ang Alaskan malamute maoy usa ka linaing lumad nga kaliwat sa Artiko. Nakaplagan sa Rusong mga manunuhid ang malamute uban sa lumad Inuit nga tribo sa Kotzebue Sound, usa ka katawhan nga kaniadto nailhang Mahlemut o Malemiut. Kining iroa dakog kasko ug kusgan kaayo. Napamatud-an nga labing maayo kini alang sa paghakot ug bug-at nga mga kargamento panahon sa pagkadiskobreg bulawan. Ang pagkahinay niini gibakwi sa pagkakusgan kaayo ug agwanta niini.

2) Ang Siberian husky, sagad may naglutok asulong mga mata, giila usab nga usa ka matang. Gamay kini, intelihente, ug tulin ug adunay linaing mga marka. Una kining gidala sa Alaska niadtong 1909 sa usa ka Rusong negosyanteg balhibo nga gisalmot ang iyang tem sa napulo ka Siberian husky sa ikaduhang All-Alaska Sweepstakes.

3) Ang Alaskan husky wala isipang usa ka matang apan giilang linain, nga nakabaton ug ubay-ubayng kinaiyahan. Kini maoy usa ka panagsagol sa mga iro sa amihanan ug mikuha sa iyang ngalan gikan sa nitibong pulong alang sa Eskimo​—Husky o Huski—​nga nagkahulogan, “tigkaog hilaw nga unod.” Ang ngalan haom, kay ang amihananong mga musher sulod sa daghang tuig nagsalig pag-ayo sa isdang binulad aron ipakaon sa ilang mga tem.

4) Ang Indian nga iro, o iro sa balangay, nga labing komong irong tigkangga nga iglulumba sa Alaska karong adlawa, kasagarang yanohon lamang. Produkto kini sa mga tuig sa piniling pagpaliwat sa mga matang nga anaa sa balangay diin naugmad kini. Kining iroa makabiyaheg usa ka kilometro sa halos tulo ka minutos ug makatapos sa 30-kilometrong lumba nga mas maayo kay sa 27 kilometro matag oras ug may igo pang kusog sa paglantaw uban ang kaikag sa lumba pagkaugma. Bisan pag dili makapadani sa pipila ka tawo, kon may hustong barog kini, ang iro maoy matahom alang sa musher.

Ang Dag-anan

Ang pag-abot sa mananaog dili magtapos sa Iditarod. Mahimong dangtan pag laing walo ngadto napulo ka adlaw una opisyal nga matapos ang lumba ug ang Pulang Parol nga Ganti ihatag ngadto sa kataposang musher nga motabok sa dag-anang linya. Ang pulang parol nga simbolo naggikan sa panahon sa tren, sa dihang gibitay ang pulang parol sa tumoy, o sa bagon sa kargamento, sa tren.

Sa pagpalandong sa Iditarod, mahingangha kita sa pagtinabangay sa tawo ug sa iro nga nakapaposible nila sa pagbiyaheg kapig 1,800 kilometros latas sa labihan ka lisod nga dapit sa mangil-ad pang panahon. Apan himoon kini sa pila ka tem sa mga napulo ug tunga ka adlaw. Makadayeg usab kita sa katingalahang mga katakos sa lawas ug sa hunahuna nga gibutang sa Maglalalang nganha sa tawo ug sa hayop nga nakapaarang kanila sa paghimo nianang talagsaong buhat.

[Picture Credit Line sa panid 17]

Mga hulagway: © Jeff Schultz/ Alaska Stock Images