Ang Hagit sa Pagkinabuhi Uban sa Tourette Syndrome

SA BATA pa, si Edward lihokan kaayo. Magkabuang siyag panghabwa sa sulod sa mga kabinet sa kosena, ipanglabay ang mga unlan, ug ipamalhin ang mga lingkoranan gikan sa usa ka lawak ngadto sa lain. Siya​—sumala pa sa iyang inahan​—“badlongon kaayo nga bata.”

Apan sa nagtungha na si Edward, misamot pa ka kuyaw ang iyang paggawi. Una, misugod siya sa pagsinggit nga talinis kaayo. Sa ulahi, mikiwikiwi ang iyang nawong ug liog. Siya moagunto, mosiyagit, ug mohimog ubang laing mga tingog. Mokalit pa siyag pamalikas.

Sa usa nga nagtan-aw si Edward daw usa ka batang pinatumanan sa gusto nga nagkinahanglan lamang ug disiplina. Apan, ang tinuod, siya nag-antos sa Tourette syndrome, usa ka sakit sa utok nga mailhan pinaagi sa lain nga mga panglihok sa kaunoran ug paningog.

Daghang kabataan nakaugmad ug temporaryo ginagmayng lain nga mga panglihok ingong normal nga yugto sa pagdako. Apan ang Tourette syndrome, nga kasagaran may tibuok kinabuhing mga simtoma, mao ang labing grabe sa mga matang sa sakit sa panglihok sa kaunoran ug paningog.a Bisan pag nagkadaghan ang nakahibalong publiko ug mga propesyonal, dili gihapon pamilyar ang daghang tawo niining makatugaw nga sakit, ug ang katingad-anang mga simtoma niini dali nga masaypan pagsabot.

Unsay Hinungdan sa Ilang Lain nga mga Panglihok sa Kaunoran ug Paningog?

Tinuod, ang pagkiwikiwi sa kaunoran nga nalangkit sa Tourette syndrome daw katingad-anan. Ang mga pagkiwikiwi sa nawong, liog, mga abaga, o mga kamot ug mga tiil mahimong mahitabo. Tingali lakip usab sa mga simtoma ang katingalahang nabatasan nga mga lihok, sama sa kanunayng paghikap sa ilong, paglirawliraw sa mga mata, o paglabnot o pagwilik sa buhok.

Ang lain nga paningog mas labi pang makapabalaka. Ang pipila niini mao ang wala tuyoang pagpangigham, paghingos, pagsiyagit, pagpanaghoy, pagpamalikas, ug pagbalikbalik ug litok sa mga pulong o hugpong sa mga pulong. “Sa nagsiyete anyos ang akong anak nga babaye,” matod ni Holly, “iyang balikbalikon ug litok ang tanan. Kon nagtan-aw siyag TV, iyang sumaysumayon ang iyang nadunggan, o kon makigsulti ka kaniya, iyang sunodsunoron ang imong isulti. Makahunahuna ka hinuon nga wala siyay batasang bata nga nagpahawodhawod!”

Unsay hinungdan niining lain nga mga lihok o paningog? Ang mga eksperto nag-ingon nga basig nalangkit ang pagkadili-timbang sa kemikal diha sa utok. Apan, daghan pa ang angay mahibaloan mahitungod sa sakit. Ang mga abnormalidad sa kemikal giisip nga hinungdanon, apan ang The American Journal of Psychiatry nagtaho: “Ang eksaktong kinaiya niining mga abnormalidad wala pa gihapon matino.”b

Bisag unsa pa ang eksaktong hinungdan, ang kadaghanang eksperto nag-ingon nga ang Tourette syndrome maoy usa ka pisikal nga sakit diin ang nag-antos dili kaayo makakontrolar. Busa, kawang lamang ang pagsulti sa usa ka bata o hamtong nga may Tourette syndrome ug, “Hunonga na kana” o, “Hunong na sa pagsabasaba.” “Mas labaw na siyang gustong mohunong kay sa buot nimong buhaton niya,” matod sa brosyur nga Coping With Tourette Syndrome. Ang pagpugos kaniya sa paghunong lagmit makadugang sa kabug-at, nga tingalig mopasamot hinuon sa lain nga mga panglihok o paningog! Adunay daghang epektibong paagi sa pagsagubang sa Tourette syndrome, alang sa nag-antos ingon man alang sa iyang pamilya ug mga higala.

Pagpaluyo Gikan sa mga Ginikanan

Si Elinor Peretsman sa Tourette Syndrome Association nag-ingon sa Pagmata!: “Ang mga hamtong nga nagdako nga may Tourette syndrome ug nga karon may malamposong mga kinabuhi tanan nag-ingon nga sila nakakuhag talagsaong tabang gikan sa ilang mga pamilya. Sila gihigugma ug gipaluyohan, wala tamaya o basola tungod sa ilang kahimtang.”

Oo, ang usa ka bata nga may Tourette syndrome kinahanglang paluyohan​—ug kinahanglang mobati nga siya​—gipaluyohan sa ginikanan. Aron mahimo kini, ang mga ginikanan kinahanglang molihok ingong usa ka tem. Walay usa ka ginikanan ang kinahanglang mopas-an sa tibuok nga lulan. Ang bata nga mobating kulang ang pagtagad sa usa ka ginikanan mahimong mosugod ug basol sa iyang kaugalingon tungod sa iyang kahimtang. “Unsay akong gibuhat aron maingon niini?” mituaw ang usa ka tin-edyer nga nag-antos sa Tourette. Apan, ingon sa gipahayag na, ang mga pagkiwikiwi dili tinuyo. Ang duha ka ginikanan makapalig-on niining kamatuorana pinaagi sa paghimog aktibong bahin sa kinabuhi sa bata.

Tinuod, dili kini kanunay sayon. Usahay ang mga ginikanan​—ilabina ang mga amahan​—daw maulaw sa mga simtoma sa bata. “Wala akoy ganang modala sa akong anak nga lalaki sa mga sine o sa pagtan-aw ug mga dula,” miadmiter ang usa ka amahan. “Ang mga tawo molingi ug motan-aw kaniya sa dihang siya mokiwikiwi. Unya masuko ako kanila, mobating walay mahimo sa kahimtang, ug mosangpot nga pahimungtan ko ang akong anak nga lalaki.”

Ingon sa gibutyag niining prangkang pahayag, sagad ang kinadak-ang hagit sa mga ginikanan mao ang ilang kaugalingong paglantaw sa sakit. Busa, kon ang imong anak adunay Tourette syndrome, pangutan-a ang imong kaugalingon, ‘Mas nabalaka ba ako sa kaulaw nga nahatag kanako sa sakit kay sa kaulaw nga nahatag niini sa akong anak?’ “Ihiklin kanunay ang imong lain nga mga pagbati,” miawhag ang usa ka ginikanan. Hinumdomi, ang imong kaulaw gamay ra kon itandi nianang sa nag-antos.

Sa kasukwahi, ang mga inahan kinahanglang magbantay batok sa ubang paghingapin, sa pagsentro sa bug-os nga pagtagad diha sa usa ka bata nga mapasagdan ang iyang bana ug ubang mga anak. Ang pagkatimbang gikinahanglan aron walay mapasagdan. Ang mga ginikanan nagkinahanglan gihapon ug panahon alang sa ilang kaugalingon. Usab, miingon ang usa ka ginikanan nga ginganlag Holly, “kinahanglang mogugol ka ug pribadong panahon sa matag usa sa mga anak, aron sila dili mobating napasagdan tungod sa usa ka anak nga may Tourette syndrome.” Siyempre, kinahanglang ang mga ginikanan parehong mokooperar aron makab-ot kining pagkatimbang sa pamilya.

Komosta ang disiplina? Ang pagkaadunay Tourette syndrome wala magkuha sa panginahanglan sa pagbansay. Sa kasukwahi, sanglit ang sakit sagad nga inubanan sa wala-sa-buut nga panglihok, mas hinungdanon ang kahikayan ug giya.

Siyempre, ang matag bata lahi. Ang mga simtoma lainlain sa matang ug kagrabehon gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain. Apan ang mga eksperto nag-ingon nga bisag unsa pa ang lain nga mga lihok, imong ikatudlo ang kalainan sa dalawaton ug dili-dalawaton nga lihok.

Pagpaluyo Gikan sa mga Higala

Aduna ka bay kaila nga may Tourette syndrome? Kon mao, dako kag mahimo aron mapagaan ang iyang kalisod. Sa unsang paagi?

Una, pagtuon nga makita ang tawo inay ang iyang sakit. Ang Harvard Medical School Health Letter nag-ingon: “Luyo sa lain nga mga lihok, lain nga mga tingog, ug dili normal nga batasan maoy usa ka tawong buot gayod nga mahimong normal ug nga nagkinahanglan nga masabtan ingong tawo maingon man ingong pasyente.” Sa pagkatinuod, ang mga tawo nga may Tourette syndrome mobati sa kasakit nga mahimong lahi. Kining pagbatia mas labaw nga makadaot kay sa lain nga mga panglihok!

Busa ayaw pagpalayo gikan sa usa nga may ingon niining sakita. Ang pasyente sa Tourette nagkinahanglag panag-ubanay. Hayan makabenepisyo ka gikan sa iyang panag-uban usab! Si Nancy, ang inahan sa 15 anyos nga batang lalaki nga may Tourette syndrome, nag-ingon: “Kadtong nagpalayo sa akong anak nawad-an ug higayon sa pagkakat-on sa empatiya. Gikan sa bisan unsang eksperyensiya nga atong maatubang, makakuha kitag kahibalo, ug ang pagkinabuhi uban sa akong anak nga lalaki nagtudlo kanako nga mahimong mas masinabtanon ug dili maghukom dayon.” Oo, ang pagsabot makatabang sa mga higala nga mahimong tigpaluyo ug dili magmahukmanon.​—Itandi ang Proverbio 19:11.

Si Debbie, usa ka Saksi ni Jehova kansang mga simtoma nagsugod sa nag-edad ug 11, nag-ingon: “Daghan akog mga higala sa Kingdom Hall, lakip na sa nagapanawng mga magtatan-aw, nga nahigugma kanako ug wala magtagad sa akong lain nga mga lihok.”

Tabang Alang sa mga Nag-antos

Daghan ang nahupayan sa pagkahibalo lamang nga ang hinungdan sa ilang lain nga mga lihok maoy, dili tungod sa personal nga kapakyasan, kondili tungod sa sakit sa utok nga dunay ngalan​—Tourette syndrome. “Wala pa ako makadungog niini sukad,” matod ni Jim, “apan nahupayan ako sa dihang ilang ginganlan ang akong sakit. Nakaingon ako, ‘OK lang. Wala ako mag-inusara.’ Abi nako to ug ako lang ang may sakit nga ingon niini.”

Apan unsay mahimo labot sa lain nga mga panglihok? Daghan ang natabangan pinaagig tambal. Hinunoa, ang mga resulta lainlain gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain. Ang pila nakaeksperyensiya ug laing mga epekto, sama sa pagpanggahi sa kaunoran, kakapoy, ug depresyon. Si Shane, usa ka tin-edyer nga nakasulay ug daghang tambal, miingon: “Ang laing mga epekto mas problema pa kay sa lain nga mga panglihok. Busa nakahukom ako nga mas maayo pang magpadayon nga walay tambal kutob sa mahimo.” Alang sa uban, ang laing mga epekto mahimong dili ingon ka grabe. Busa, ang paggamit o dili paggamit ug tambal maoy personal nga desisyon.c

May tambal man o wala, “ang mga kaulawan diha sa katilingban nga kinahanglang sagubangon tingali mao ang kinalisorang hagit,” nagkanayon ang Parade Magazine. Si Kevin, usa ka batan-ong lalaki nga may sugmatsugmat nga pagkiwikiwi sa kaunoran, nakahukom sa pag-atubang niining maong hagit. “Tungod sa kahadlok nga maulawan,” matod niya, “balibaran nako kanunay niadto ang mga imbitasyon sa pagdulag basketbol o pag-adto sa balay sa usa ka higala. Karon prangkahan nako ang mga tawo kon unsay akong sakit, ug nagpaarang-arang kini sa akong pagbati.”

Apan komosta kon may Tourette syndrome ka ug ang imong lain nga mga panglihok nakatugaw sa uban, tingali lakip sa sobra ug dili makontrolar nga pagpamalikas, sa dili tinuyong paglitok sa malaw-ayng mga pulong? Makakuha kag kahupayan gikan sa giingon sa Bibliya. Kini nagpasalig kanato: “Ang Diyos mas labaw kay sa atong mga kasingkasing ug nahibalo sa tanang butang.” (1 Juan 3:20) Siya nasayod nga imong ‘isalikway’ kining “mahilas nga sinultihan” kon sa pisikal maarangan nimo kana sa paghimo. (Colosas 3:8) Oo, ang Maglalalang nakasabot pag-ayo niining sakita kay kang bisan kinsang tawo. Dili niya patubagon ang usa sa pisikal nga sakit diin ang usa walay kontrol.

Kadtong nagkinabuhi uban sa Tourette syndrome nagaatubang ug adlaw-adlawng hagit. “Kon may Tourette syndrome ka,” matod ni Debbie, “magmasaligon nga makahimo ka gihapon ug daghang butang. Bug-os nga nakapakig-ambit gihapon ako sa buluhatong pagsangyaw, nga sa daghang panahon nakaoksilyare payunir.”

Siyempre, ang pipila, kansang mga simtoma mas grabe, tingali mas limitado ang mahimo. Si Mark tighatag ug pakigpulong niadto sa Teokratikanhong Tunghaan sa Ministeryo, nga gihimo sa Kingdom Hall sa mga Saksi ni Jehova. Karon, sa pangedarong 15, ang iyang pagpamalikas ug pagkiwikiwi nagpugong kaniya sa pagbuhat niana. “Kini wala magpahimo kaniya nga dili Saksi,” matod sa iyang inahan. “Gihigugma pag-ayo ni Mark si Jehova ug nagapanglantaw sa panahon sa dihang siya mamaayo na gikan niining makalilisang nga sakit.”

Si Debbie nahupayan usab niini nga paglaom. Matod pa niya: “Kahibulongan nga masayod nga ako, duyog sa daghan pang uban, wala nay Tourette syndrome sa umaabot nga bag-ong kalibotan.”​—Isaias 33:24; Pinadayag 21:​3, 4.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 21]

Ang Papel sa Disiplina

TATAW nga sayop ang pagsilot sa usa ka bata tungod lamang sa wala tuyoang mga lihok nga sagad dala sa Tourette syndrome. Ang pagkaaduna niana nga paggawi wala magpasabot nga ang bata wala disiplinahag maayo. Hinunoa, ang pulong “disiplina” mahimong magkahulogang “pagbansay o pag-ugmad pinaagi sa pagtudlo ug ehersisyo.” Samtang ang lain nga mga panglihok dili mawala, mabansay sa mga ginikanan ang bata sa pagsumpo sa lain nga panglihok nga maoy resulta sa sakit. Sa unsang paagi?

(1) Tudloi siya nga ang mga lihok adunay sangpotanan. Ang bata nga may Tourette syndrome kinahanglang masayod nga ang iyang wala-sa-buut nga panglihok adunay mga sangpotanan. Tudloi siya niini pinaagi sa pagpangutana bahin sa adlaw-adlawng mga butang, sama sa, ‘Unsa kahay mahitabo kon kining maong pagkaon dili isulod ug balik sa repridyeretor?’ Tugoti siyang motubag. Hayan siya moingon: ‘Mapan-os kana.’ Dayon, tugoti siyang mopili kon unsay pagahimoon nga magsanta sa dili maayong resulta. Hayan siya mohinapos: ‘Ato kining isulod ug balik sa repridyeretor.’ Kon buhaton kini nga pabalikbalik ug diha sa nagkalainlaing mga kahimtang, ang bata mabansay sa paghunahuna una pa molihok nga wala sa buut.

(2) Pagbutang ug mga utlanan. Kini ilabinang hinungdanon kon ang batasan sa usa ka bata mahimong peligroso sa iyang kaugalingon o sa uban. Pananglitan, ang bata nga may dili-mapugngang pangagda sa paghikap sa init nga sug-ang mahimong sultihan nga dili siya puwedeng moduol sa sug-ang. Ang bata nga masuk-anon kaayo mahimong tudloan sa pag-adto sa pribadong lugar hangtod mahupay ang iyang kasuko. Ipatin-aw kon unsang mga lihok ang haom ug kon unsa ang dili.

(3) Kon posible, tudloi ang bata sa pagkontrol sa lain nga mga panglihok. Ang pipila temporaryong nakakontrolar sa ilang lain nga mga panglihok. Apan, kasagaran, ang pagpugos sa maong pagkontrolar magpalangan lamang sa dili kalikayang mga pag-ulbo. Ang mas maayong paagi mao ang pagtabang sa bata sa pagkontrolar sa katingad-anang mga panglihok nga lain sa atubangan sa mga tawo. Pananglitan, ang pagluwa mahimong dili kaayo lain kon may panyo kanunay ang bata. Magtudlo kini sa bata ug responsibilidad sa pagdumala niining maong simtoma aron nga siya makatigayon diha sa katilingban.

“Kinahanglang dili kita mahadlok sa pagdisiplina,” matod sa Discipline and the TS Child. “Sa ngadtongadto mohatag kini kaniya ug kahibalo ug pagsalig sa kaugalingon nga siya mahimong makatigayon nga mag-inusara, nga dili kita kauban, sa bisan unsang sosyal nga kahimtang.”

[Hulagway sa panid 23]

“Dili nako tugotan ang akong kahimtang nga magpugong kanako sa pagbuhat sa adlaw-adlawng mga kalihokan”