Pagpaniid sa Kalibotan
“Hilom nga Holocaust”
Sa panglantaw sa Oxfam, usa ka pangunang nagpaugmad nga organisasyon sa buhat sa kaluoy, ang pag-antos sa mga kabos sa kalibotan grabe kaayo nga mahimong terminohang usa ka “hilom nga holocaust,” sumala sa mantalaan sa Britanya nga Guardian Weekly. Diha sa usa ka report sa pagsugod sa lima-ka-tuig nga kampanya sa pagtabang sa mga kabos sa kalibotan, nakaplagan sa Oxfam nga usa sa lima ka bahin sa populasyon sa kalibotan nagpuyo diha sa 50 ka labing kabos nga mga nasod. Nakita sa maong mga nasod nga ang ilang bahin sa kita sa kalibotan mius-os ug 2 porsiento lamang. Ang kal-ang tali sa adunahan ug kabos sulod sa mga nasod nagdako usab. Ang Mexico, pananglitan, nag-antos sa grabeng krisis ug kaylap nga kakabos apan sa samang panahon nakakita sa labing kusog nga pagtubo sa gidaghanon sa mga bilyonaryo. Nag-ingon ang tigpamaba nga babaye sa Oxfam: “Adunay usa ka pagbati nga ang mga lider sa kalibotan ug ang HK . . . nasaag sa ilang dalan. Gikinahanglan nato ang bag-ong paagi alang sa usa ka bag-ong milenyo.”
Mas Makadaot kay sa mga Sigarilyo
Mao kini ang konklusyon nga nahipos sa komite sa parliamento sa India labot sa bidi, nga nailhan usab ingong ang sigarilyo sa pobreng tawo. Gibanabana nga kapin sa upat ka milyong lalaki, mga babaye, ug mga bata ang nagagamag labaw sa 300 ka milyong bidi kada adlaw, nga nagputos sa abog sa tabako sa mga dahon sa tanom nga tendu ug namugkos sa gamayng linikit. Sumala sa The Times of India, ang usa ka dili pa dugayng taho nagpakita nga ang bidi adunay duha ug tunga ka beses nga posibilidad nga makakanser kay sa sigarilyo, makapahinabog silicosis ug tesis, ug adunay 47 porsiento nga tar ug 3.7 porsiento nga nikotina kon itandi sa kasagarang sigarilyo sa India nga adunay 36 porsiento nga tar ug 1.9 porsiento nga nikotina. Dili lamang ang mga hinabako ang nameligro. Ang milyonmilyong tawo nga nagagama sa bidi sagad nagtrabaho ug daghang oras sa mahugaw nga mga kahimtang, nga naghanggab sa abog sa tabako diha sa mga payag nga dili maayo ang bentilasyon. Nag-antos ilabina ang mga batang mamumuo.
Ang Epekto sa Pagkamaong Mobasa ug Mosulat sa mga Inahan
Ang mga eksperto sa panglawas sa publiko dugay nang nagtuo nga mas dakog purohan nga mabuhi ang mga bata sa nagakaugmad nga kayutaan kon makamaong mobasa ug mosulat ang ilang mga inahan—apan wala nila matino nga ang pagbasa mismo mao gayod ang hinungdan. Sumala sa magasing New Scientist, ang usa ka pagtuon nga gihimo sa Nicaragua “maoy unang nagpasundayag nga ang pag-edukar sa mga babaye adunay direktang epekto sa panglawas sa ilang mga anak.” Ang pagtuon nag-eksamin sa iliteret nga mga babaye kinsa ingong mga hamtong nakigbahin sa dakong programa sa pagtuon sa pagbasa ug pagsulat sa Nicaragua tali sa 1979 ug 1985. Sa hinapos sa katuigang 1970, ang gidaghanon sa nangamatayng mga bata sa mga inahang iliteret maoy duolan sa 110 ka kamatayon sa matag 1,000 ka buhing gipanganak. Sa pagka-1985, ang gidaghanon sa nangamatayng mga bata sa mga inahan nga nakakat-on sa pagbasa diha sa programa mius-os sa 84 sa matag usa ka libo. Ang ilang mga bata maayo usab nga pagkapakaon. Dili pa kaayo tin-aw sa mga eksperto kon nganong ang mga bata sa mga inahang makamaong mobasa ug mosulat mas maayog kahimtang.
Napusgay nga Pagsalig
Ang gamayng lungsod sa Chesterfield Inlet sa Hudson Bay sa Amihanang-kasadpang mga Teritoryo sa Canada natay-og sa mga sumbong sa kaylap nga pag-abuso sa mga batang nagtungha. Sumala sa magasing Maclean’s, usa ka independenteng taho niining bag-o pa nga gipagawas sa gobyerno nakakaplag ug mga hitabo sa seksuwal ug pisikal nga pag-abuso sa netibong kabataang Inuit nga kapin sa 17-ka-tuig nga yugto sa katuigang 1950 ug 1960 sa Sir Joseph Bernier Federal Day School ug sa nait nga residensiya nga gidumala sa Iglesya Katolika. Nakompleto sa mga polis ang 21-ka-bulang imbestigasyon sa 236 ka sumbong sa pag-abuso ug mihukom nga dili na ipasaka ang sumbong—sa pila ka kaso tungod kay milapas na ang gitakda nga panahon sa balaod; ang uban tungod kay ang mga nakasala mga tigulang na o kaha nangamatay na; ang uban pa tungod kay ang ubang mga estudyante niadto dili na makatudlo nga may kalig-on sa mga tagsala. Nag-ingon ang Maclean’s: “Bisag ang paglabay sa panahon sa tin-aw mas nagpalisod sa pagsilot sa mga nakasala, kini wala makapapas sa kasakit sa mga biktima.”
Nagakadaot ang Pamilyahanong Kinabuhi
Unsay dagan sa pamilyahanong kinabuhi karong mga adlawa? Sumala sa Departamento sa Publikong Impormasyon sa Hiniusang Kanasoran, ang mga amahan sa tibuok kalibotan nakagugol sa aberids ug kubos sa usa ka oras sa usa ka adlaw uban sa ilang mga anak—sa Hong Kong ang aberids maoy unom ka minutos lamang. Ang nag-inusarang ginikanan nagdaghan. Sa United Kingdom, pananglitan, katunga sa tanang gipanganak sa 1990 maoy sa dili minyo nga mga babaye. Ang kapintasan sa pamilya nag-usbaw usab. Gibanabana nga sa kabataan nga nagpuyo sa Tinipong Bansa ug sa Kasadpang Uropa, 4 porsiento ang nakasinatig grabeng kapintasan sulod sa panimalay matag tuig. Ang mga edaran adunay suliran usab. Ang taho sa HK nag-ingon: “Bisan diha sa gitawag ug ‘ugmad’ nga kanasoran sa European Union (EU), usa sa lima ka bahin sa tigulang nga populasyon nagkinabuhi nga kabos, sagad nalain diha sa mga ghetto sa siyudad nga walay tabang sa ilang mga membro sa pamilya ug suod nga mga paryente.”
Mga Kapeligrohan sa Internasyonal nga Pagparisparis
Uban sa nag-uswag nga kagawasan sa pagbiyahe gikan sa Sidlakang Uropa ngadto sa Kasadpang Uropa midangat ang dili maayong epekto: ang internasyonal nga pagparisparis. Sukad sa 1991 gibanabana nga 15,000 ka babaye ang migikan sa Sidlakang Uropa paingon sa Kasadpang Uropa ingong inorder sa koreyo nga mga pangasaw-onon. Daghang babaye ang nagpuyo sa kakabos ug nangandoy ug usa ka mas maayong kinabuhi, busa motubag sila sa paanunsiyo sa usa ka ahensiyang tigparisparis. Sagad kaayo, ang damgo nahimong usa ka kalisang sa dihang ang babaye mosangpot nga mahilain sa langyawng yuta ug mailalom sa gahom sa usa ka mapintas nga bana. Usa ka Polakong asawa gibun-og ug maayo sa iyang bana sa Alemanya nga siya milayas sa kakahoyan ug mitago didto sulod sa duha ka adlaw diha sa nagyelo nga temperatura. Ingong resulta sa pagkanakamig sa yelo, ang iyang wala nga tiil ug iyang tuo nga bitiis giputol. Nag-ingon ang mantalaang Guardian Weekly: “Daghan sa mga ahensiyang tigparisparis maoy takoban lamang sa mga sindikato sa prostitusyon. Danihon nila ang mga babaye sa ubang nasod ug unya pugson sila diha sa mga pampaman. Kadtong mosukol gipamatay.”
Dagatonon
Nakaagi ka na ba nga gidagat samtang nagbiyahe? Kon mao, wala ka mag-inusara. Halos 9 sa matag 10 ka tawo dagaton nga dili sama nga kagrabehon, nagtaho ang International Herald Tribune. Ang mga iro, ilabina ang mga itoy, dagaton usab. Bisan ang isda dagaton kon ikarga sa barko diha sa baloron nga kadagatan! Unsay remedyo? Daghang tawo motomar ug mga tambal nga mapalit sa kadaghanang botika. Aniay laing mga sugyot nga makatabang: Ayaw pagbasa sa nagdagan nga sakyanan. Lingkod sa dapit nga dili kaayo uyog—sa atubangan nga lingkoranan sa kotse, pananglitan, o duol sa pako sa ayroplano. Tan-aw sa halayong mga butang, sama sa kapunawpunawan. Kon wala kay ganang mohimo niana, piyonga ang imong mga mata.
Polusyon sa Hangin Nagkagrabe sa Pransiya
Bisan pa sa dakong paningkamot sa pagsanta niana, ang polusyon sa hangin nagkagrabe ug naghatag ug seryosong hulga sa panglawas sa milyonmilyon nga nagpuyo sa Paris ug sa ubang mga siyudad sa Pransiya. Samtang sa nangagi ang tagsala mao ang dagkong kompaniya, karon ang awto mao ang responsable sa 80 porsiento nga polusyon sa hangin sa siyudad. Ang gidaghanon sa mga sakyanan sa Pransiya midoble sukad sa 1970, nga misulbong gikan sa 12 ka milyon ngadto sa 24 ka milyon, nga may 3.2 ka milyon sa rehiyon sa Paris lamang. Ang mantalaan sa Paris nga Le Monde nag-ingon nga gipakita sa dili pa dugay nga pagtuon sa kagamhanan nga sa matag pagtaas sa konsentrasyon sa makahilong mga gas sa rehiyon sa Paris, may katumbas nga pagtaas sa gidaghanon sa mga nangamatay ug sa mga naospital gumikan sa mga sakit sa respiratoryo. Diyutayng positibong aksiyon lamang ang nahimo. Dayag, nahadlok ang mga politiko nga ang bisan unsang mapig-ot apan epektibong mga lakang nga ipatuman dili makapahimuot sa ilang nagmanehong mga botante.
Mga Depekto sa Pagsulti Taliwala sa mga Bata
Ang mga tigdukiduki sa University Clinic for Communication Disorders sa Mainz, Alemanya, nakadiskobre nga usa sa upat ka bata sa edad nga wala pa magtungha adunay depekto sa pagsulti. “Dili ako makatuo sa gidaghanon,” miangkon si Propesor Manfred Heinemann, direktor sa klinika. Gisusi sa medikal nga mga kawani ang mga bata nga tulo ug upat ka tuig ang edad ug nakakaplag nga tali sa 18 ug 34 porsiento adunay mga depekto sa pagsulti. Ang gidaghanon niana niadtong 1982 maoy kuwatro porsiento lamang. Nganong may pag-usbaw? “Hinan-aw kaayo ang mga pamilya ug TV ug diyutay ra kaayo ang kabildohay,” nagtaho ang mantalaang Aleman nga Der Steigerwald-Bote. Daw ang mga video, TV, ug mga dula diha sa kompiyuter mao na ang mipuli sa papel sa mga ginikanan diha sa daghang panimalay. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga ang pipila ka mga bata nga halos dili makasulti “abtik pa sa manatad” sa dihang nagdula silag mga dula diha sa kompiyuter.