Mga Anak—Bentaha o Disbentaha?
ANG isyu sa pagplano sa pamilya suod nga nalangkit nianang kasagarang gitawag nga pagbuto sa populasyon. Sa dakong bahin sa kasaysayan sa katawhan, ang pagtubo sa populasyon may pagkahinay; ang gidaghanon sa nangamatay sama sa gidaghanon sa nangatawo. Sa ulahi, sa mga tuig sa 1830, ang populasyon sa kalibotan nakaabot ug usa ka bilyong mga tawo.
Dayon miabot ang kauswagan sa medisina ug sa siyensiya nga miresulta sa pagmenos sa nangamatay tungod sa sakit, ilabina sa sakit sa pagkabata. Sa mga 1930, ang populasyon sa kalibotan miabot ug duha ka bilyong tawo. Sa pagka 1960, laing bilyon ang nadugang. Sa pagka 1975, laing bilyon. Sa pagka 1987, ang populasyon sa kalibotan miabot ug lima ka bilyon.
Sa pagtan-aw niini sa laing paagi, ang gidaghanon sa mga tawo sa planeta sa pagkakaron nagtubo duolan sa 170 ka tawo matag minuto. Kana mokabat ug duolan sa 250,000 ka tawo adlaw-adlaw, igong gidaghanon alang sa usa ka dakodako nga siyudad. Kini nagkahulogan, usab, nga tuig-tuig moabot ang pagtubo sa populasyon ug kapin sa 90 ka milyong tawo, katumbas sa tulo ka Canada o laing Mexico. Kapin sa 90 porsiento sa maong pagtubo nahitabo sa pobreng mga nasod, diin dinhi nagpuyo na ang 75 porsiento sa populasyon sa kalibotan.
Nabalakang mga Kagamhanan
Apan nganong ang mga kagamhanan interesado sa paglimiti sa pagtubo sa populasyon pinaagi sa pagplano sa pamilya? Si Dr. Babs Sagoe, ang Opisyal sa Nasyonal nga Programa sa Nigeria sa UN Population Fund, mitubag niining pangutanaha pinaagi sa usa ka yanong ilustrasyon nga, siya nagpasidaan, wala magsapayan sa usa ka komplikado ug kontrobersiyal nga situwasyon. Siya miingon:
‘Ingnon ta nga adunay upat ka ektaryang yuta ang usa ka mag-uuma. Kon siya adunay napulo ka anak ug bahin-bahinon ang yuta sa samang-sukod alang sa matag usa kanila, ang matag bata makabaton ug mga tunga sa ektarya nga yuta. Kon ang matag usa niadtong mga anaka adunay napulo ka anak ug bahin-bahinon sa samang paagi ang yuta, ang matag usa sa ilang mga anak makabaton lamang ug 0.04 ka ektarya. Dayag, kining mga anaka dili maayo ug pagkabutang sama sa ilang apohan nga adunay upat ka ektaryang yuta.’
Gipasiugda niining ilustrasyona ang relasyon tali sa usa ka nagtubong gidaghanon sa mga tawo ug sa usa ka yuta nga dili motubo nga limitado lang ang mga kahinguhaan. Sa modaghan ang populasyon, daghang pobreng mga nasod maglisod sa pagsagubang sa presenteng gidaghanon sa populasyon. Palandonga ang pipila ka suliran.
Mga Kahinguhaan. Sa motubo ang gidaghanon sa mga tawo, mas modaghan ang mga panginahanglan sa mga lasang, yuta, kaumahan, ug limpiyo nga tubig. Ang resulta? Ang magasing Populi masulob-ong miingon: “Ang pobreng mga nasod . . . mapugos sa pag-abuso sa mga kahinguhaan sa nasod nga niini nagadepende ang ilang kauswagan sa umaabot.”
Imprastraktura. Sa motubo ang populasyon, dugang malisdan ang mga kagamhanan sa pagtagana sa igong pamalay, mga eskuylahan, mga pasilidad sa sanitasyon, dalan, ug mga serbisyo sa panglawas. Nabug-atan sa dobleng palas-anon sa dako nga utang ug nagkadiyutay nga mga kahinguhaan, ang pobreng mga nasod maglisod sa pag-atiman sa mga panginahanglan sa presenteng mga populasyon, ilabina sa mas dagkong mga panginahanglan.
Trabaho. Ang publikasyong Population and the Environment: The Challenges Ahead sa UN Population Fund nag-ingon nga diha sa kadaghanang pobreng mga nasod, 40 porsiento sa mga obrero walay mga trabaho. Sa tibuok pobreng mga nasod, kapin sa tunga sa bilyong mga tawo walay trabaho o kaha walay-igong trabaho, usa ka numero nga hapit motumbas sa tanang obrero sa industriyalisadong kalibotan.
Aron masanta nga dili mosamot kining gidaghanona, ang pobreng mga nasod kinahanglang magpatunghag kapin sa 30 ka milyong bag-ong mga trabaho tuig-tuig. Ang mga tawo nga nanginahanglan niining mga trabahoa buhi karon—sila mao ang kabataan karong adlawa. Ang mga eksperto nagbanabana nga ang sobrang pagkawalay-trabaho mahimong mosangpot ug sibil nga kagubot, nga mopasamot sa kakabos, ug dugang kalaglagan sa natural nga kahinguhaan.
Dili ikahibulong nga dugang ug dugang pobreng mga nasod naningkamot sa pagpasiugda sa pagplano sa pamilya. Mikomento bahin sa kon unsay anaa sa unahan, usa ka editoryal sa Lancet nga basahon sa medisina sa Britanya miingon: “Ang kabug-at sa pagdaghan [sa mga tawo], nga makita lamang sa pobre nga mga nasod sa kalibotan, nakapasamot sa kalisod sa buluhaton nga ilang giatubang. . . . Igugol sa milyon-milyon ang ilang kinabuhi nga walay edukasyon, walay trabaho, walay igong balay ug walay mabatonang pangunang mga serbisyo sa panglawas, tabang ug sanitasyon, ug ang dili-masanta nga pagdaghan sa populasyon maoy usa ka dakong hinungdan nga mopahinabo sa nahisgotan na nga mga problema.”
Nabalakang mga Pamilya
Ang pagpahimutang ug mga tumong ug pagtukod ug mga programa sa pagplano sa pamilya sa tibuok nasod maoy usa ka butang; ang pagkombinsir sa publiko maoy laing butang. Diha sa kadaghanang katilingban ang tradisyonal nga mga hunahuna kusganong nagapabor gihapon sa dako nga pamilya. Pananglitan, usa ka inahan sa Nigeria misanong sa pagdasig sa iyang kagamhanan sa pagkunhod sa mga pagpanganak pinaagi sa pag-ingon: “Ako ang kamanghuran sa 26 ka anak sa akong amahan. Ang akong tanang mga magulang, apil ang mga lalaki ug babaye, adunay mga walo ug 12 ka anak. Busa, ako ba ang magbaton ug diyutay nga anak?”
Bisan pa, ang maong hunahuna dili sama ka komon sama kaniadto, bisan sa Nigeria, diin ang kasarangang mga babaye manganak ug unom. Nagaatubang sa nagtaas nga mga prisyo, milyon-milyong mga tawo nagkapangka-pangka sa pagpakaon ug pagpabesti sa ilang mga pamilya. Daghan ang nakakat-on pinaagi sa kasinatian sa kamatuoran sa panultihon sa Yoruba: “Ọmọ bẹẹrẹ, òṣì bẹẹrẹ” (daghang anak, daghang kakabos).
Daghang magtiayon nakasabot sa mga kaayohan sa pagplano sa pamilya, apan wala magsunod niana. Ang resulta? Ang The State of the World’s Children 1992, nga gipatik sa United Nations Children’s Fund, miingon nga duolan sa 1 ka pagsabak sa 3 diha sa pobreng kalibotan sulod sa usa ka tuig dili lamang wala-planoha kondili wala pa kinahanglana.
Ang Pagplano sa Pamilya Makaluwas ug Kinabuhi
Gawas pa sa kalisod sa panalapi, ang pangunang rason nga palandongon ang pagplano sa pamilya mao ang panglawas sa inahan ug sa iyang mga anak. “Usa ka sugal ang pagsabak ug ang pagpanganak maoy kinabuhi-ug-kamatayon nga pakigbisog,” matud pa sa sanglitanan sa Kasadpang Aprika. Tuig-tuig diha sa pobreng mga nasod, tunga sa milyong mga babaye ang namatay sa panahon sa pagsabak o sa pagpanganak, usa ka milyong mga anak mabiyaan nga walay mga inahan, ug dugang lima ka milyon ngadto sa pito ka milyong mga babaye mahimong baldado tungod sa pagkadaot sa panglawas gumikan sa pagpanganak.
Dili tanang babaye sa pobreng mga nasod ang samang nameligro. Sama sa gipakita sa nagaubang kahon, kadtong labing nameligro mao ang mga babaye nga nakapanganak na ug daghan nga sayo pa, sunodsunod, o ulahi na kaayo. Ang mga tuboran sa UN nagbanabana nga ang pagplano sa pamilya makasanta gikan sa upat ngadto sa tulo sa usa ka bahin sa mga babayeng mamatay tungod sa pagpanganak ug makasanta sa minilyon sa pagkahimong baldado.
Apan dili ba ang pagluwas sa milyon-milyong kinabuhi mopasamot lamang sa pagtubo sa populasyon? Sa katingalahan, daghang eksperto ang miingong dili. “Tingali ug gituohan,” nagkanayon ang 1991 Human Development Report, “nga, kon mas daghang bata ang mabuhi, ang suliran sa populasyon mosamot. Ang lahi mao ang tinuod. Ang pagkamasanayon daw mokunhod kon mas masaligon ang mga ginikanan nga mabuhi ang ilang mga anak.”
Bisan pa, milyon-milyong mga babaye, ilabina diha sa kabos nga mga katilingban, nagpadayon sa pagpanganak kanunay. Ngano? Tungod kay mao kini ang gilaoman kanila sa ilang katilingban, tungod kay ang pagbaton ug daghang anak mopadako sa posibilidad nga mabuhi ang pipila kanila, ug tungod kay tingali sila walay alamag o walay mabatonang mga serbisyo sa pagplano sa pamilya.
Ugaling, daghang kababayen-an nga adunay dakong mga pamilya dili mohimo niini sa bisan unsang paagi. Ilang giisip ang matag anak nga usa ka panalangin gikan sa Diyos.
[Kahon sa panid 6]
Peligrosong Pagsabak Diha sa Pobreng mga Nasod
Sayo ra Kaayo: Ang risgo nga mamatay ang bata sa panahon sa pagsabak ug sa pagpanganak tali sa mga babaye gikan sa 15 ngadto sa 19 anyos ang edad maoy tulo ka beses nga mas taas kay sa mga babaye gikan sa 20 ngadto sa 24 anyos ang edad. Ang mga bata nga mangatawo sa mga babayeng tin-edyer mao ang may kalagmitang mamatay, ahat nga matawo, o gaan ug timbang sa dihang gihimugso.
Nagsunod ra Kaayo: Ang gidugayon sa panahon sa matag panganak dakog kalabotan sa pagkabuhi sa bata. Ang bata nga matawo nga wala pay duha ka tuig human sa miaging anak sa inahan adunay 66 porsiento nga dakog kalagmitan nga mamatay sa masuso pa. Kon mabuhi man kining mga bataa, posible nga dili maayo ang ilang pagtubo ug lagmit madaot ang kaugmaran sa ilang pangisip. Mga 1 sa 5 ka masuso nga mamatay ang mapugngan pinaagi sa hustong pagkal-ang sa pagpanganak. Ang mga kal-ang nga tulo ka tuig o kapin pa sa matag pagpanganak dili kaayo delikado.
Sobra ka Daghan: Ang pagpanganak ug kapin sa upat ka anak makadugang sa mga risgo sa pagsabak ug sa pagpanganak, ilabina kon ang unang mga anak dili maayong pagkasunod nga kapin sa duha ka tuig. Human sa upat ka pagsabak, ang mga inahan dakog purohan nga magkasakit sa anemia ug dali nga magdugo, ug peligro nga ang ilang mga anak matawo nga may depekto.
Ulahi na Kaayo: Ang mga babaye nga kapin sa 35 ang edad maoy lima ka higayong may kalagmitang mamatay sa panahon sa pagsabak ug sa pagpanganak kay sa mga babaye nga gikan sa 20 ngadto sa 24 anyos ang edad. Ang mga bata nga matawo sa gulang-gulang na nga babaye dako ug kalagmitan usab nga mamatay.
Mga Tuboran: World Health Organization, UN Children’s Fund, ug ang UN Population Fund.