Pag-apresyar sa Kababayen-an ug sa Ilang Trabaho

TULO ka libo ka tuig kanhi, usa ka lalaki nga ginganlag Lemuel misulat ug madayegong kahubitan sa usa ka takos nga asawa. Kini gisulat sa Bibliya sa Proverbio kapitulo 31. Ang babaye kansang mga hiyas iyang gidayeg puliki gayod. Nag-atiman siya sa iyang pamilya, nagnegosyo sa tiyanggihan, namalit ug namaligyag yuta, nanahi ug mga sapot alang sa iyang panimalay, ug nagtrabaho sa umahan.

Kini nga babaye wala pakamenosa. ‘Ang iyang mga anak nagtawag kaniyang bulahan, ug ang iyang bana nagadayeg kaniya.’ Ang ingon niana nga asawa bililhon. Matod pa sa Bibliya, “Siya mas mahal kay sa mga rubi.”​—Proverbio 31:​10-28, New International Version.

Sukad sa panahon ni Lemuel, ang trabaho sa kababayen-an, hinunoa, nahimong mas komplikado. Ang ilang ika-20ng-siglong papel sagad nagkinahanglan nga sila mahimong mga asawa, inahan, nars, magtutudlo, tigbuhi sa pamilya, ug mga mag-uuma​—ang tanan sa mao gihapong panahon. Daghang babaye ang naghimog hamiling mga pagsakripisyo aron lamang sa pagseguro nga ang ilang mga anak adunay igong makaon. Dili ba kining tanang babaye usab takos pabilhan ug dayegon?

Mga Babaye Ingong mga Tigbuhi sa Pamilya

Karong adlawa mas daghang babaye sukad masukad ang kinahanglang magtrabaho sa gawas sa balay aron motabang sa pagsuportar sa ilang pamilya o maoy bugtong nagsuportar sa ilang pamilya. Ang librong Women and the World Economic Crisis naghisgot sa usa ka taho nga nag-ingon: “Ang buluhaton sa panimalay dili lamang mao ang bugtong buluhaton nga gibuhat sa mga babaye. Diyutay ra ang kababayen-an bisan asa sa kalibotan nga makaangkon nga ‘yanong tig-atiman sa balay.’” Ug ang trabaho sa kababayen-an panagsa rang madanihon. Bisan tuod ang mga magasin o mga drama sa telebisyon maghulagway tingali sa mga babaye ingong mga ehekutibo diha sa luhong mga opisina, ang tinuod kasagarang lahi kaayo. Ang kadaghanan sa mga babaye sa kalibotan naghago sulod sa tag-as nga mga oras alang sa diyutayng materyal nga balos.

Gatosan ka milyong babaye ang nanguma, naggalam sa mga tanom, nag-atiman sa gagmayng mga luna sa pamilya, o nagbuhi ug mga hayop. Kining maong trabaho​—kasagaran diyutay rag suweldo o walay suweldo​—nagpakaon sa katunga sa kalibotan. “Sa Aprika, 70 porsiyento sa pagkaon gipatubo sa mga babaye, sa Asia ang gidak-on maoy 50-​60 porsiyento ug sa Latin Amerika 30 porsiyento,” nagtaho ang librong Women and the Environment.

Sa dihang ang mga babaye suweldado sa ilang trabaho, kasagarang mas gamay ang ilang kita kay sa mga lalaking trabahador, tungod lamang kay sila mga babaye. Kining maong pagpihig ilabinang lisod dawaton sa usa ka inahan nga maoy bugtong tigbuhi sa pamilya, usa ka papel nga nagkaanam ka ordinaryo. Usa ka taho sa Hiniusang Kanasoran nagbanabana nga tali sa 30 ug 50 porsiyento sa tanang panimalay sa Aprika, sa Caribbeano, ug sa Latin Amerika nagsalig sa usa ka babaye ingong ilang pangunang tigtagana. Ug bisan sa mas ugmad nga kanasoran, nagdaghan ang mga babaye nga nahimong pangunang tigtagana.

Ang kakabos sa banika sa kinadak-ang bahin sa nagakaugmad nga kalibotan nagpasamot niining maong kiling. Ang usa ka bana nga nalisdan pag-ayo sa pagpakaon sa iyang pamilya mahimong mohukom nga mobalhin sa sikbit nga siyudad o bisan sa laing nasod aron sa pagpangitag trabaho. Biyaan niya ang iyang asawa aron sa pag-atiman sa pamilya. Kon makakita siyag trabaho, magpadala siyag suweldo sa balay. Apan bisan pa sa iyang maayong mga tumong, sagad nga dili kini magpadayon. Ang pamilya nga iyang gibiyaan mahimong mag-ilaid sa kawalad-on, ug ang ilang kaayohan karon nagdepende sa inahan.

Kining sunodsunod nga suliran, haom nga gihubit ingong “paghimong babaye sa kawalad-on,” naghatag ug dakong palas-anon alang sa minilyong babaye. “Ang mga panimalay nga gipangulohan sa kababayen-an, nga gibanabanang un-tersiya sa total sa tibuok kalibotan, dako kaayog kalagmitan nga mahimong kabos kay niadtong gipangulohan sa mga lalaki, ug nagkadaghan ang maong mga panimalay,” misaysay ang librong Women and Health. Apan bisan tuod lisod na kana, ang pagtaganag pagkaon dili lamang mao ang suliran nga giatubang sa kababayen-an.

Mga Inahan ug mga Magtutudlo

Ang usa ka inahan usab kinahanglang mag-atiman sa emosyonal nga kaayohan sa iyang mga anak. Siya adunay hinungdanong papel sa pagtabang sa bata nga makakat-on bahin sa gugma ug pagmahal​—mga leksiyon nga mahimong sama ka hinungdanon sa pagtagbaw sa iyang pisikal nga mga panginahanglan. Aron mahimong timbang nga hamtong, ang usa ka bata nagkinahanglan ug mabination, luwas nga palibot samtang nagdako. Sa makausa pa, hinungdanon ang papel sa inahan.

Sa librong The Developing Child, si Helen Bee misulat: “Ang mabinationg ginikanan may kahangawa sa bata, magpakitag pagmahal, kanunay o regular nga mag-una sa mga panginahanglan sa bata, magpakitag kadasig alang sa mga kalihokan sa bata, ug sensitibo ug may empatiya sa mga pagbati sa bata.” Ang mga bata nga nakasinati nianang maong pagkamabination gikan sa usa ka mahangawaong inahan angayng magpakita kaniya sa ilang apresasyon.​—Proverbio 23:22.

Pinaagi sa pagpasuso, daghang inahan ang nagtagana ug mabinationg palibot alang sa ilang anak sukad sa pagkatawo. Ilabina sa kabos nga mga panimalay ang gatas sa inahan maoy bililhong gasa nga iyang ikahatag sa iyang anak nga bag-ong natawo. (Tan-awa ang kahon sa mga panid 10-11.) Makaiikag, ang Bibliya nagtug-an kanato nga si apostol Pablo nagtandi sa iyang malumong pagbati alang sa mga Kristohanon sa Tesalonica nianang sa “nagapasusong inahan” nga “nagapangga sa iyang kaugalingong mga anak.”​—1 Tesalonica 2:​7, 8.

Gawas pa sa pagpakaon ug pagpangga sa iyang mga anak, ang inahan kasagarang maoy ilang pangunang magtutudlo. “Pamatia, anak ko, ang disiplina sa imong amahan, ug ayaw biyai ang balaod sa imong inahan,” nagtambag ang Bibliya, nga nagpasabot sa dakong bahin nga gidula sa mga inahan diha sa pag-edukar sa ilang mga anak. (Proverbio 1:8) Sa panguna ang inahan o ang apohang babaye mao ang mapailobong magtudlo sa bata sa pagsulti, paglakaw, ug pagtrabaho sa mga buluhaton sa panimalay ug daghang ubang mga butang.

Pagkamaluluy-on Gikinahanglan Pag-ayo

Usa sa kinadak-ang mga gasa nga ikahatag sa mga babaye sa ilang mga pamilya mao ang pagkamaluluy-on. Sa dihang masakit ang usa ka membro sa pamilya, ang inahan maoy mahimong nars, samtang nag-atiman gihapon sa tanan niyang ubang mga responsibilidad. “Sa pagkatinuod mas dakong panahon ang gigugol sa mga babaye sa pag-atiman sa panglawas sa kalibotan,” misaysay ang librong Women and Health.

Ang pagkamaluluy-on sa usa ka inahan mahimo ganing magpalihok kaniya sa pagkaon na lag diyutay aron ang iyang mga anak makakaon. Ang mga tigdukiduki nakakaplag nga ang pipila ka babaye nag-isip sa ilang gikaon nga igo na bisan tuod sila nalunosan. Naanad na kaayo sila sa paghatag sa dakong pahat ngadto sa ilang mga bana ug mga anak nga basta makatrabaho pa sila, giisip nila ang ilang kaugalingon nga husto sa kaon.

Usahay ang pagkamaluluy-on sa babaye makita mismo diha sa iyang kabalaka sa kalikopan sa iyang dapit. Ang maong kalikopan hinungdanon kaniya, sanglit siya usab mag-antos sa dihang ang huwaw, pagkahimong desyerto sa yuta, ug pagkapuril sa kalasangan magpadagol sa yuta. Sa usa ka lungsod sa India, ang kababayen-an naglagot sa dihang nasayran nila nga usa ka kompaniya sa kahoy moputol ug mga 2,500 ka kahoy sa kasikbit nga lasang. Ang mga babaye nagkinahanglan niadtong mga kahoya alang sa pagkaon, sugnod, ug kompay. Pag-abot sa mga mamumutol ug kahoy, ang mga babaye nakapuwesto na, nagginunitay sa mga kamot, mapanalipdanong naglibot sa mga kahoy. ‘Putlon una ninyo ang among mga ulo kon buot ninyong putlon ang mga kahoy,’ giingnan sa mga babaye ang mga mamumutol ug kahoy. Naluwas ang lasang.

“Hatagi Siya sa Ganti nga Iyang Gihagoan”

Sa papel man sa usa ka tigbuhi, inahan, magtutudlo, o tuboran sa kaluoy, ang usa ka babaye takos sa pagtahod ug pag-ila, maingon man ang iyang trabaho. Ang maalamong tawo nga si Lemuel, nga nagdayeg pag-ayo sa usa ka takos nga asawa, nagpabili sa trabaho sa babaye ug sa iyang tambag. Sa pagkatinuod, ang Bibliya nagpatin-aw nga ang iyang mensahe sa dakong bahin gikuha gikan sa instruksiyon nga gihatag sa iyang inahan kaniya. (Proverbio 31:1) Si Lemuel nagtuo nga ang matanlagong asawa ug inahan dili pakamenoson. “Hatagi siya sa ganti nga iyang gihagoan,” siya misulat. “Ang iyang mga buhat nagdalag pagdayeg kaniya.”​—Proverbio 31:​31, NIV.

Bisan pa niana, sa dihang gisulat ni Lemuel kadtong maong mga panglantaw, dili lamang kadto sumbalik-silaw sa panghunahuna sa tawo. Kini gisulat diha sa Bibliya, nga mao ang Pulong sa Diyos. “Ang tibuok Kasulatan inspirado sa Diyos.” (2 Timoteo 3:16) Kadtong maong mga hunahuna nagsumbalik-silaw sa panglantaw sa Labing Gamhanang Diyos sa kababayen-an, sanglit ang Diyos nag-inspirar nianang mga tekstoha sa Bibliya aron sa pagtudlo kanato.

Dugang pa, ang inspiradong Pulong sa Diyos nag-ingon nga ang mga bana “magahatag [sa ilang mga asawa] ug kadungganan.” (1 Pedro 3:7) Ug sa Efeso 5:​33, giingnan ang bana: “Higugmaon gayod sa matag usa kaninyo nga tagsa-tagsa ang iyang asawa ingon sa iyang ginahimo sa iyang kaugalingon.” Sa pagkatinuod, ang Efeso 5:​25 nag-ingon: “Mga bana, padayong higugmaa ang inyong mga asawa, maingon nga ang Kristo usab nahigugma sa kongregasyon ug mitugyan sa iyang kaugalingon alang niini.” Oo, gipakita ni Kristo ang maong gugma sa iyang mga sumusunod nga siya andam nga mamatay alang kanila. Pagkamaayo, pagkadili-mahakogon nga panig-ingnan nga iyang gipakita sa mga bana! Ug ang mga sukdanan nga gitudlo ni Jesus ug gisunod nagsumbalik-silaw sa mga sukdanan sa Diyos, nga nasulat sa Bibliya alang sa atong kaayohan.

Apan, bisan pa sa ilang hago nga trabaho diha sa daghan kaayong natad, daghang babaye ang panagsa rang gipasidunggan sa ilang gibuhat. Sa unsang paagi nila mapaarang-arang ang ilang kahimtang sa kinabuhi bisan karon? Dugang pa, aduna bay purohan nga ang mga tinamdan ngadto kanila mausab? Unsa ang mga palaaboton alang sa mga babaye?

[Kahon/Hulagway sa panid 10, 11]

Tulo ka Paagi nga ang Usa ka Babaye Makapaarang-arang sa Iyang Kahimtang

Edukasyon. Adunay mga 600 ka milyong babaye nga dili makamaong mobasa ug mosulat sa kalibotan​—⁠kadaghanan kanila wala gayoy kahigayonan sa pagtungha. Ikaw mismo basin kutob lamang sa elementarya, apan wala kana magpasabot nga dili nimo maedukar ang imong kaugalingon. Dili kana sayon, apan daghang babaye ang milampos. “Ang relihiyon mahimong adunay hinungdanong bahin sa pagpalihok sa mga hamtong nga makamaong mobasa ug mosulat,” misaysay ang librong Women and Literacy. Ang imong pagkamakabasa sa Bibliya mismo maoy maayong ganti sa pagtuon sa pagbasa. Apan adunay daghang ubang mga bentaha.

Dili lamang makabaton ug mas dakong kahigayonan sa panalapi ang inahan nga makamaong mobasa ug mosulat kondili siya usab makakat-on bahin sa maayong mga batasan sa pag-atiman sa panglawas. Ang Indian nga estado sa Kerala nag-ilustrar pag-ayo sa mga kaayohan sa pagkamakamaong mobasa ug mosulat. Bisan tuod kining maong rehiyon ubos sa aberids kon bahin sa kinitaan, 87 porsiyento sa kababayen-an niini makamaong mobasa ug mosulat. Makaiikag, sa mao gihapong estado, mas diyutay ug lima ka pilo ang nangamatay nga masuso kay sa ubang bahin sa India; sa aberids, ang kababayen-an nabuhi pag dugang 15 ka tuig; ug ang tanang batang babaye nanagtungha.

Siyempre, ang inahan nga makamaong mobasa ug mosulat magpalihok sa proseso sa pagkat-on sa iyang mga anak​—⁠dili ubos nga buluhaton. Ang edukasyon sa mga batang babaye maoy ekselenteng puhonan. Walay lain nga adunay gahom sa pagpaarang-arang sa panglawas sa pamilya ug sa pagpaarang-arang sa kinabuhi sa mga babaye mismo, nag-ingon ang publikasyon sa United Nations Children’s Fund (UNICEF) nga The State of the World’s Children 1991. Walay duhaduha bahin niana, ang kahanas sa pagbasa ug pagsulat motabang kanimo nga mahimong mas maayong inahan ug tigtagana.a

Panglawas. Ingong inahan, kinahanglang atimanon nimo ang imong kaugalingon, ilabina kon ikaw nagsabak o nagpasuso. Mapaarang-arang ba nimo ang imong pagkaon? Duolan sa dos tersiya sa nagsabak nga mga babaye sa Aprika maingon man sa habagatan ug kasadpang Asia maoy anemik sumala sa pagsusi. Gawas nga maluya ka, ang anemya magpauswag sa mga risgo nga nalangkit sa pagpanganak ug mas lagmit nga moatake ang malarya. Bisan tuod ang karne o isda tingali nihit o mahal, ang itlog ug dagaya sa iron nga mga prutas o utanon mahimong mabatonan. Ayaw tugoti ang patuotuo nga magpugong kanimo sa pagkaon ug sustansiyadong mga pagkaon, ug ayaw tugoti ang lokal nga kostumbre nga maghikaw kanimo sa imong pahat sa pagkaon sa pamilya.b

Ang pagpasuso makaayo kanimo maingon man sa imong anak. Ang gatas sa suso mas barato, mas limpiyo, ug mas sustansiyado kay sa bisan unsang kapuli. Gibanabana sa UNICEF nga ang usa ka milyong nangamatay nga mga bata kada tuig malikayan kon ang mga inahan magpasuso sa ilang mga bata sa unang upat ngadto sa unom ka bulan sa ilang kinabuhi. Siyempre, kon ang inahan adunay mananakod nga sakit nga nahibaloang ikapasa pinaagi sa gatas sa suso, nan ang luwas nga kapuli sa pagpakaon kinahanglang gamiton.

Tinoa nga adunay hustong bentilasyon kon magluto ka sa sulod sa imong balay diha sa dapog. “Ang pagkaladlad sa aso ug makahilong mga gas sa pagluto lagmit mao ang kinagrabehang kapeligrohan sa kahimsog diha sa trabaho nga nahibaloan karon,” nagpasidaan ang librong Women and Health.

Ayaw panigarilyo, bisan pa sa mga pagpit-os. Ang kaylap nga panganunsiyo sa sigarilyo diha sa nagakaugmad nga kalibotan nagtumong sa kababayen-an, nga naningkamot sa pagkombinsir kanila nga ang nanigarilyo sinati sa mga paagi sa kalibotan. Dili gayod kini tinuod. Ang pagpanigarilyo makadaot sa imong mga anak ug makapatay kanimo. Gibanabana nga ngadtongadto ang un kuwarto sa tanang nanigarilyo mamatay gumikan sa ilang pagkagiyan sa tabako. Dugang pa, ang mga eksperto nagpasidaan nga dako kaayo ang mga purohan nga ang nanigarilyo sa unang higayon magiyan sa tabako.

Kahinlo. Ang imong panig-ingnan ug ang imong tambag mahitungod sa kahinlo hinungdanon sa panglawas sa imong pamilya. Ang publikasyong Facts for Life naglaraw sa mosunod nga paninugdang mga lakang alang sa maayong pagpanghinlo:

• Panghunaw ginamit ang sabon ug tubig human makahikap ug hugaw ug una mohikap ug pagkaon. Tinoa nga ang imong mga anak manghunaw una mokaon.

• Gamit ug kasilyas, ug hupti kanang limpiyo ug tinabonan. Kon dili kini posible, kalibang layo sa imong balay kutob sa mahimo, ug ilubong ang hugaw dihadiha.​—⁠Itandi ang Deuteronomio 23:​12, 13.

• Paningkamoti ang paggamit ug limpiyong tubig alang sa imong panimalay. Niining maong katuyoan, taboni ang mga atabay ug gamita ang limpiyong mga galamiton sa pagkalos ug tubig.

• Kon dili nimo mabatonan ang hilwas nga tubig imnonon, pabukala ang tubig ug pabugnawa kana una imnon. Bisan tuod ang tubig nga wala pabukala morag limpiyong tan-awon, mahimong nahugawan gihapon kana.

• Hinumdomi nga ang wala maluto nga pagkaon mas lagmit nga mopasa ug impeksiyon. Ang mga pagkaon nga kaonong hilaw kinahanglang hugasan una kaonon ug unya kaonon dayon kon mahimo. Ang ubang pagkaon kinahanglang lutoon pag-ayo, ilabina ang karne ug manok.

• Hupting limpiyo ug tinabonan ang pagkaon aron ang mga insekto o mga hayop dili maghugaw niana.

• Sunoga o ilubong ang mga basura sa balay.c

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 8]

Daghang babaye sa Kasadpang kalibotan ang nagtrabaho sa mga opisina

[Hulagway sa panid 8, 9]

Daghang babaye ang kinahanglang magtrabaho sa lisod nga mga kahimtang

[Credit Line]

Godo-Foto

[Hulagway sa panid 9]

Ang mga inahan maoy mga magtutudlo sa balay