Lahar—Resulta sa Bolkang Pinatubo

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA PILIPINAS

ANG mga balay gibahaan. Ang mga negosyo nangadaot. Ang mga sakyanan gibanlas. Ang mga tinukod natabonan. Libolibong tawo napugos sa pagkalagiw. Ang uban nakulong, wala makaikyas. Unsay hinungdan niini? Linog ba? Dahili? Dili. Mao kini ang padayong talan-awon nga gipahinabo sa lahar (läʹhär). Unsa kini? Ang lahar maoy mga buhagay nga inubanag tubig ug mga linugdang sa bolkan, lakip sa abo, pumice, ug mga tinumpag gikan sa mga pagbuto karong bag-o maingon man sa miagi.

Tingali sa usa ka dekadang milabay wala gayod ka makadungog bahin sa Bolkang Pinatubo sa Pilipinas. Apan human sa dako kaayong pagbuto niadtong Hunyo 15, 1991, ang “Pinatubo” nahimong popular nga pulong sa daghang bahin sa kalibotan. Human natulog sa halos 500 ka tuig, gibuga sa Bolkang Pinatubo ang bolkanikong unod niini diha sa usa sa labing dakong pagbuto niining sigloha. Ang abo, balas, ug mga bato miulbo gikan sa bolkan ug giulanan ang yuta sa gidaghanon nga talagsa rang makita sa mga tawo.a

Gidigwa sa bolkan ang hilabihan ka daghang materyal nga kapin sa 20 kilometros ngadto sa atmospera sa yuta. Bisan pag ang uban niini mibalik sa yuta, daghan kaayong abog nagpabilin sa panganod​—ug dili lamang abog kondili hilabihan ka daghang sulfur dioxide, duolan sa 20 ka milyong tonilada niini!

Tingali nahinumdom ka pa sa pipila sa mga epekto niini diha sa kalibotan: matahom kaayong mga pagsalop sa adlaw sa usa ka yugto sa panahon; talagsaong hayag nga eklipse sa adlaw sa Mexico ug sa duol nga mga lugar niadtong 1991; nausab nga mga sumbanan sa klima, lakip sa pagbugnaw sa mga bahin sa Amihanang Hemisperyo; ug dugang nga pagkadaot sa ozone layer sa yuta. O tingali nakadungog ka bahin sa misamot nga kagutmanan ug sakit nga nakaapektar sa mga tawo nga nawad-ag mga pinuy-an tungod sa pagbuto.

Ang Dugay-Mawalang Resulta

Ang usa sa labing grabeng mga resulta sa pagbuto sa Pinatubo, ug tingali ang usa nga wala mamatikdi sa kalibotan, mao ang katingalahang butang nga nailhang lahar. Sumala sa gihisgotan na sa sinugdanan niining artikuloha, ang lahar misangpot ug dili-matukib nga pag-antos sa tinagpulo ka libong tawo. Tungod sa lahar, ang sangpotanan sa pagbuto sa Bolkang Pinatubo nagpadayon. Kini ginaagoman hangtod karon. Tingali dili ka apektado mismo, apan sa lugar sa Bolkang Pinatubo, ang mga negosyo, mga trabaho, mga balay, mga kinabuhi, ug bisan tibuok nga mga lungsod nagpadayon sa pagkawagtang. Ang hinungdan mao ang lahar sa Pinatubo.

Bisan pag ang kadaghanan sa lahar naglihok samag lapokong mga suba nga daghan kaayog linugdang, kon kapin sa 60 porsiento ang lahar diha sa linugdang, kini mosugod sa pagkahimong samag nag-agos nga konkreto. Mahimong malaglagon kaayo kini. Ang A Technical Primer on Pinatubo Lahars nag-ingon: “Kini nga mga miksklada sa dili-matunaw nga materyal espiso kaayo (kapin sa duha ka pilo sa kaespisohon sa tubig) nga ang dagkong mga bato, punog-batong mga tangkal, mga sakyanan, konkretong mga tinukod, ug bisan mga taytayan maalsa ug maagos.”

Sa unsang paagi magsugod ang lahar? Imong mahinumdoman nga ang Bolkang Pinatubo nagpabuga ug hilabihan ka daghang materyal sa dihang mibuto. Ang uban niini miadto sa atmospera, apan daghan ang nahibilin sa bukid ug sa kanait nga lugar ingong pyroclastic (naporma sa bolkanikong aksiyon) nga pag-agos sa mga deposito. Unsa ka daghan? Sumala sa taho sa Philippine Institute of Volcanology and Seismology, 6.65 bilyong metro kubiko. Ang bolkanologo sa T.B. nga si C. G. Newhall nag-ingon nga igong mga tinumpag ang miawas nga “makasemento ug upat ka linya nga haywey ngadto nganhi sa tibuok TB labing menos 10 ka pilo.” Niini, ang 3.45 bilyong metro kubiko maoy maagos nga matang​—nga naghulat lamang sa pag-abot sa mga ulan ug ibanlas kini ngadto sa ubos nga mga lugar, nga magmugnag lahar. Sa Pilipinas, ang tropikal nga mga unos ug mga bagyo makadugang sa problema. Mokalit pagbundak ang dagkong mga ulan, nga mosangpot ug hilabihan ka daghang lahar.

Mao gayod kini ang nagakahitabo sa daghang tuig. Masubsob, nahunoban sa mga bagyo ug tubig ang dinahili sa bolkan, nga nagpalihok niini. Gihimo sa lahar ang tabunok nga kaumahan nga awaaw nga kayutaan ug ang mga lungsod nga mga atop na lamang ang makita ibabaw sa yuta. Sa ubang mga kahimtang, kini mahitabo sa usa lang ka gabii. Libolibong mga balay ang nangadaot, ug ang mga tawo naluka gikan sa ilang yutang-natawhan, nga napugos sa pagsugod ug bag-ong kinabuhi sa laing lugar. Hangtod sa sinugdanan sa 1995, napabalhin sa lahar ang 63 porsiento sa pyroclastic nga materyal ngadto sa yuta sa ubos, apan kana nagbilin gihapon ug 37 porsiento diha sa bukid, nga naghulat lamang sa pagmugnag kalaglagan sa umaabot. Ug ang kadaghanan sa 63 porsiento nga nabanlas na sa ubos nagpabiling usa ka kapeligrohan. Ang tubig gikan sa kusog nga mga pagbunok sa ulan nakakulit ug mga kanal sa materyal nga napundo sa miagi sa ibabaw sa suba. Dayon kini mopahinabo na usab sa lahar sa paglihok, nga nagpameligro sa mga kinabuhi ug propiedad sa ubos sa suba. Niadtong Hulyo 1995 ang Manila Bulletin nagtaho: “Nubentay-uno ka baranggay (mga balangay) . . . nawala sa mapa sa Tungang Luzon, nalubong ilalom sa toniladang mga tinumpag sa bolkan.”

Kadaot na Usab

Sa Sabado sa gabii, Septiyembre 30, 1995, ang kusog kaayong tropikal nga bagyong Mameng (nailhang Sybil sa gawas sa nasod) miagi sa Luzon. Giulanan ug kusog kaayo ang dapit sa Bolkang Pinatubo. Misangpot kinig kadaot. Milihok na usab ang lahar. Ang tanang butang sa ilang agianan gilamoy. Sa usa ka dapit usa ka pamugong nga dike nahugno, nga nagladlad sa wala-madaot nga mga lugar sa lahar nga ingon ka lalom sa sayis metros. Ang mga balay nga dili dos-andanas bug-os nga gibahaan. Ang mga tawo nangamang sa mga atop aron sa pagluwas sa ilang mga kinabuhi. Sa mga dapit nga baga kaayo ang lahar, kini nagdalag dagkong mga bato, mga sakyanan, ug bisan mga balay uban niana.

Ang pagbaha maoy laing epekto sa lahar, sanglit ginausab niini ang agianan sa mga suba ug sa awasanan sa tubig. Libolibong mga balay natabonan sa tubig, apil ang daghang gipanag-iya sa mga pamilya sa mga Saksi ni Jehova, maingon man sa ubay-ubayng mga Kingdom Hall.

Ang uban adunay mas grabeng mga kasinatian. Ang tawo maunlod sa nag-agos nga lahar o sa lapok nga bag-o pang gideposito sa lahar, nga nagpalisod pag-ayo sa pag-eskapo. Human lamang sa daghang oras o mga adlaw nga mobagtik ang materyal nga igong kalakwan. Sa unsang paagi miikyas ang mga tawo? Ang uban nagpabilin sa ibabaw sa mga atop o sa punoan sa mga kahoy ibabaw sa lahar hangtod malakwan na. Ang pipila nagkumbitay o naglakaw sa mga kable sa telepono, sanglit nakaabot ang lahar nianang gitas-ona. Ang uban mikamang sa mibagtok ug diyutay nga lapok nga nabilin sa lahar. Ubay-ubay ang nangamatay. Ang gobyerno nagpadalag mga helikopter sa grabeng-pagkaigo nga mga lugar, nga gipanguha ang mga tawo gikan sa ibabaw sa mga atop.​—Tan-awa ang nagaubang artikulo nga “Kami Giluwas Gikan sa Lahar!” alang sa dugang mga detalye.

Ang Gugma Nagpalihok sa Uban sa Pagtabang

Ang mga Saksi ni Jehova malipayon sa pagkahibalo nga bisan pag daghang balay ug pipila ka mga Kingdom Hall ang nangawagtang o grabeng nadaot, walay usa sa ilang Kristohanong mga igsoong lalaki ug mga igsoong babaye ang namatay. Apan, dayag, dako kaayo ang panginahanglan tali niadtong naagian sa lahar o sa pagbaha. Ang ubang mga Saksi nakaikyas nga tapot lang sa lawas ang ilang dalang sinina, nga nabasa sa lapok sa lahar. Sa unsang paagi misanong ang isigka-Kristohanon sa panginahanglan?

Ang mga ansiano sa kongregasyon gikan sa lugar mismo nga naapektohan naningkamot sa pagtino kon luwas ba o nagkinahanglag tabang sa pagbakwit ang ilang Kristohanong mga igsoon. Gihimo kini sa malisod kaayo nga paagi, sanglit ang mga deposito nga lahar humok gihapon sa daghang dapit. Si Guillermo Tungol, usa ka ansiano sa Kongregasyon sa Bacolor, miingon: “Miadto kami aron sa pagtabang. Milakaw kami diha sa mga kable sa telepono aron makaabot sa mga igsoon.” Si Wilson Uy, usa ka bug-os panahong ministro sa mao gihapong kongregasyon, midugang: “Hapit dili kami makaabot didto tungod kay kinahanglang moagi kami sa kutob-dughan nga tubig nga sulog kaayo.” Apan, uban sa pag-amping, nakaabot sila didto ug nakita ang kahimtang sa mga membro sa kongregasyon ug sa pagtabang kon mahimo.

Sa pagkabuntag sa Lunes, Oktubre 2, ang sanga sa Watch Tower Society nahibalo sa panginahanglan. Ang 345 ka boluntaryong mga trabahante sa opisina makatabang ba? Oo! Dihadiha ang sanong. Sa pagka-alas diyes sa buntag, gikan niini nga mga trabahante lamang hapit usa ka toniladang bisti ang naamot alang sa ilang nag-antos nga Kristohanong mga igsoon. Kini gipadala uban sa pipila ka pagkaon ug kuwarta pinaagi sa usa ka trak nga naghatod sa mga butang niana mismong adlawa.

Sulod sa pipila ka adlaw, ang mga kongregasyon sa Metro Manila nahibalo sa panginahanglan. Kapin sa lima ka tonilada nga dugang sapot ang gipadala wala madugay, uban sa ubang gikinahanglang mga tagana. Usa ka Saksi sa Hapon mibisita sa Pilipinas sa panahon sa katalagman. Mao pay pag-abot niya gikan sa Hong Kong, diin siya mipalit ug ubay-ubayng bisti alang sa iyang kaugalingon. Sa dihang nahibaloan niya ang kahimtang sa iyang isigka-Kristohanon duol sa Bolkang Pinatubo, iyang gihatag ang tanang bisti nga iyang gipalit ug mipauli sa Hapon nga wala na kini. Pagkamakapahupay ang pagkakita sa matuod nga mga Kristohanon nga nagpakitag gugma niadtong nanginahanglan​—dili lamang pinaagi sa pagpanghinaot kanila nga maayo ang lakat kondili pinaagi sa ‘paghatag kanila sa mga kinahanglanon alang sa ilang lawas.’​—Santiago 2:16.

Dalayegon, usab, mao ang kamatuoran nga dili tugotan sa mga Saksi ni Jehova ang maong mga hitabo nga magpaluya sa ilang kadasig alang sa espirituwal nga mga butang. Ang Kristohanong mga tigom nagpadayon​—sa usa ka kahimtang bisan sa dapit diin kutob sa kiting ang tubig diha sa Kingdom Hall mismo. Nahibalo sa bili sa pagpaabot sa mensahe sa Bibliya ngadto sa uban, kining maong mga Kristohanon nagpadayon sa pagsangyaw gikan sa balay ug balay. Ang uban miubog pa sa tubig aron makaabot sa lugar nga ilang pagasangyawan​—diin wala kaayoy baha. Nagdala silag mga sapot ug nag-ilis sa uga nga dapit. Busa bisan pag kining maong mga Kristohanon nag-antos mismo, wala nila kini itugot nga magpahunong kanila sa pagpakitag kabalaka sa uban.

Oo, ang resulta sa Pinatubo labaw pa kay sa nahibaloan sa daghan. Kini maoy nagapadayong sugilanon nga magpadayon sa daghang tuig pa. May mga paningkamot nga gihimo sa pagkontrolar sa lahar, apan usahay kana dili na maabot sa katakos sa tawo. Pagkamakapalipay ang pagtan-aw nga sa dihang ang ingon niini nga kahimtang motungha, ang matuod nga mga Kristohanon nagagamit niini ingong higayon sa pagpasundayag sa ilang gugma sa Diyos ug sa silingan!

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 21]

Kon sa Unsang Paagi Naapektohan sa Bolkang Pinatubo ang Kalibotan

SA DIHANG ang pagbuto sa bolkan sa gikusgon nga sama sa Bolkang Pinatubo magkahinay o mohunong, kini na ang kataposan niini. Di ba? Dili gayod! Matikdi ang pipila ka nagpadayong mga epekto niini diha sa kalibotan.

◼ Tingali nakakita kag matahom kaayo nga mga pagsalop sa adlaw sa usa ka yugto sa panahon human sa pagbuto.

◼ Ang mga siyentipiko sa Mexico natingala sa talagsaong kahayag sa bug-os nga eklipse sa adlaw niadtong Hulyo 11, 1991. Ang hinungdan? Ang pagbuto sa Bolkang Pinatubo. Ang mga partikulo sa abog niini nakakatag sa kahayag sa gawas nga bahin sa adlaw nga labaw sa kasagaran.

◼ Ang klima naapektohan usab. Mga tulo ka bulan human sa pagbuto, gikataho nga namenosan ug mga 10 porsientong direktang kahayag sa adlaw ang nadawat sa Tokyo, Hapon, kay sa kasagaran. Naalihan sa abog sa bolkan ang bahin sa kahayag sa adlaw. Gipakita sa Science News nga miubos ug mga 1 grado Celsius ang aberids nga temperatura sa mga bahin sa Amihanang Hemisperyo.

◼ Laing epekto mao ang pagdako sa pagkadaot sa ozone layer sa yuta. Ang asupring asido nga anaa sa atmospera ingong resulta sa pagbuto uban sa hinimog-tawo nga mga klorin, miresultag pagkunhod sa ozone. Ang ozone layer kasagaran naghatag ug salipod sa atmospera nga motabang sa pagpanalipod sa mga tawo batok sa pagkabaton ug kanser. Wala madugay human sa pagbuto, ang gidaghanon sa ozone sa Antartika mius-os sa hapit sero; sa equator, ang gidaghanon mius-os ug 20 porsiento.

◼ Ang gutom ug sakit maoy dugang negatibong mga epekto. Ang mga tawo nga nawad-ag mga pinuy-anan tungod sa bolkan napugos sa pagpuyo nga temporaryo sa mga sentro sa namakwit, diin diha niini kalit nga mokaylap ang sakit. Ang grabeng naapektohan mao mga Aeta, usa ka tribo sa mga tawo nga napugos sa paglayas sa ilang yuta tungod sa pagbuto ug nagkinabuhi diha sa usa ka palibot nga wala nila maandi.

[Hulagway]

Mga mibakwit gikan sa mga lugar nga gibahaan o giagian sa lahar

[Hulagway sa panid 18]

Balay nga gibanlas sa lahar

[Hulagway sa panid 18]

Dos-andanas nga tinukod natabonan hangtod sa atop

[Hulagway sa panid 18]

Daghang maanindot nga mga uma naawaaw tungod sa lahar

[Mga hulagway sa panid 19]

Ibabaw: Tinukod nga bangko sa Bacolor, Pampanga, nga katunga natabonan sa lahar, Marso 1995

Ubos: Ang mao gihapong bangko nga bug-os nga natabonan sa ulahi nga lahar, Septiyembre 1995