Kagawasan sa Pagsulti Diha sa Balay—Naghagtik ba Kini nga “Time Bomb”?
KON ang usa mosinggit nga di-tinuod ug “Sunog!” diha sa daghag-tawo nga sinehan ug ang pipila natamakan hangtod nga namatay diha sa nagkaguliyang nga pagpanagan aron makagawas, dili ba ang misinggit may tulobagon sa miresultang mga kamatayon ug mga aksidente? Kon adunay moingon, “Dili ako mouyon sa imong gisulti, apan ako molaban sa imong katungod sa pagsulti niana,” kana ba nagpasabot nga ikaw may bug-os nga gahom, walay limite nga kagawasan, sa pagsulti sa publiko sa buot nimo, bisag unsa pay mga sangpotanan? Adunay mga tawo nga ingon niana ug panghunahuna.
Sa Pransiya, pananglitan, sa dihang ang mga musikero sa rap nagpasiugda sa pagpatay sa mga polis ug ang mga polis gipatay sa pipila nga nakadungog sa musika, ang mga musikero sa rap manubag ba sa ilang pagpukaw ug kapintasan? O angay ba silang protektahan ubos sa usa ka balaoron sa mga katungod? Kon ang mga tigsibya sa radyo ug telebisyon ug mga network sa kompiyuter maghimog mga esena sa kapintasan ug pornograpiya nga makita sa mga bata, nga ang pipila nagsundog niini nga mga esena sa ikadaot sa ilang kaugalingon ug sa uban, ang mga tigpasiugda sa maong materyal may bahin ba sa responsabilidad?
Usa ka pagtuon sa American Psychological Association “nagbanabana nga ang kasagarang bata, nga nagtan-aw ug 27 ka oras sa TV sa usa ka semana, makatan-aw ug 8,000 ka pagpamatay ug 100,000 ka buhat sa kapintasan gikan sa edad 3 ngadto sa edad 12,” nagtaho ang magasing U.S.News & World Report. Ipalabay ba lang kini sa mga ginikanan ingong dili makaimpluwensiya sa ilang mga anak? O kini ba naglangkit sa usa ka “tin-aw ug posibleng kapeligrohan”? Dili ba dinhi angay ipahamtang ang pagdili o paglimite sa kagawasan sa pagsulti?
Usa ka pagtuon nga gihimo sa mga sikologo sa unibersidad nagbutyag nga dihang gipasalida kanunay ang mga kartoon labot sa “nanglupad nga mga kumo sa bida” sa usa ka grupo sa kuwatro anyos ug laing salida “nga wala kaayoy aksiyon” gipatan-aw sa laing grupo, kadtong nagtan-aw sa mapintas nga mga bida ang mas lagmit nga manghampak ug manglabay ug mga butang tapos makatan-aw. Dili usab mawala ang mga epekto sa kapintasan sa TV inighingkod na. Ang laing pagtuon sa unibersidad, human obserbahi ang 650 ka bata gikan sa 1960 hangtod sa 1995 ug sa pagsusi sa ilang mga kinaiya ug batasan sa pagtan-aw ug telebisyon, nakakaplag nga kadtong kinsa tigtan-aw sa labing mapintas nga mga salida sa telebisyon sa bata pa nagdako nga nakigbahin sa agresibo kaayong batasan ingong mga hamtong, lakip sa pag-abuso sa kapikas ug pagmaneho nga hubog.
Bisag dili tingali moadmitir ang ubang kabataan sa mga epekto sa mga salida sa telebisyon ug mga sine diha kanila, ang uban miadmitir. Sa 1995, ang Children Now, usa ka tigpaluyo nga grupo sa California, nagsurbi sa 750 ka bata, nga nag-edad ug 10 ngadto sa 16. Gipakita sa pagtuon nga unom sa napulo miingon nga ang sekso sa TV nakaimpluwensiya sa mga bata nga makigsekso sa linghod pa kaayong edad.
Ang uban nangatarongan nga ang kapintasan sa telebisyon ug sine dili isipong literal sa mga bata ug nga kadtong tanang makahahadlok nga mga sine walay epekto diha kanila. “Kon mao,” mikomento ang usa ka mantalaan sa Britanya, “nganong sultihan sa awtoridad sa tunghaan sa tungang Amerika ang linibong mga bata nga walay nagpuyong mga Teenage Mutant Ninja Turtle diha sa lokal nga mga imburnal sa tubig? Ang mga batang dumadayeg sa Turtle nangamang sa mga imburnal sa pagpangita niini.”
Karon adunay mainit nga debate bahin sa giisip sa uban nga kalainan tali sa kagawasan sa pagsulti ug sa kapintasan nga gipahinabo sa mga tawong kontra sa aborsiyon sa daghang dapit sa Tinipong Bansa. Ang mga tawong kontra sa aborsiyon nagreklamo sa publiko nga ang mga doktor ug mga kawani sa klinika nga nagahimog mga aborsiyon maoy mga mamumuno ug walay katungod nga mabuhi mismo. Ang pipila ka masiboton kaayo nag-awhag sa pagpatay niining mga doktor ug sa ilang mga katabang. May mga espiya nga gibutang sa tago aron makuha ang mga numero sa plaka sa ilang mga kotse, ug gikuha ang ilang mga ngalan ug mga adres. Tungod niini, ang mga doktor ug kawani nga mga sakop sa klinika gipamosil ug gipamatay.
“Dili kini isyu sa kagawasan sa pagsulti,” miingon ang presidente sa Planned Parenthood Federation of America. “Kini katumbas sa pagsinggit ug, ‘Sunog!’ diha sa daghag-tawo nga sinehan. Kita may situwasyon nga sama sa daghag-tawo nga sinehan; tan-awa lang ang daghang pagpamatay diha sa mga klinika sa miaging pipila ka tuig.” Kadtong nagpaluyo niini nga kapintasan nangatarongan nga sila nagpasundayag lamang sa ilang katungod nga gipasalig sa Unang Pag-amenda sa Amerika—ang kagawasan sa pagsulti. Ug busa ingon niana ang ilang pangatarongan. Ang mga bugno alang niini nga katungod magpadayon nga lantugion diha sa publiko, ug kinahanglang sulbaron sa mga korte ang isyu, ikasubo, dili sa katagbawan sa tanan.
Kon Unsay Mahimo sa mga Ginikanan
Ang mga panimalay angay nga mga dangpanan sa mga bata, dili usa ka dapit diin sila daling mabiktima niadtong kinsa magpahimulos ug mag-abuso kanila o diin ang malinawong mga personalidad maaghat sa pagpakitag mapintas nga mga kausaban sa buut. “Masaligon ka tingali nga ang imong anak dili gayod mahimong mapintas bisan pa sa kanunay nga pagtan-aw sa kapintasan sa TV,” nag-ingon ang propesor sa unibersidad sa T.B. ngadto sa mga ginikanan. “Apan dili ka gayod makasalig nga ang imong anak dili mapatay o maangol sa laing bata, nga gitugotan sa pagtan-aw sa mapintas nga mga salida sa TV.” Nan siya nag-awhag: “Ang paglimite sa mga bata sa pagtan-aw ug kapintasan sa TV angay nga iapil sa pagahisgotan bahin sa maayong panglawas sa publiko, lakip sa pangluwas nga mga lingkoranan, mga helmet samtang nagbisikleta, mga bakuna ug maayong nutrisyon.”
Kon dili ka buot makasulod ang usa ka estranghero sa imong balay ug mogamit ug malaw-ay nga sinultihan ug makigsulti nga mahilas sa imong anak bahin sa sekso ug kapintasan, nan ayaw itugot nga ang radyo ug telebisyon maingon niana nga estranghero. Ilha kon kanus-a palongon o ilisan ang estasyon. Sayra kon unsay ginatan-aw sa imong anak, diha sa telebisyon o sa kompiyuter, bisan diha sa pribasiya sa iyang lawak. Kon siya mahibalong mogamit ug kompiyuter ug sa mga network nga mabatonan niya, ikaw tingali makurat nga masayod sa iyang ginatan-aw matag gabii. Kon dili ka mouyon sa ginatan-aw sa imong anak, sultihi lang nga dili siya mahimong makatan-aw niini ug ipatin-aw kaniya kon ngano. Dili siya mamatay kon siya did-an.
Sa kataposan, tudloi ang imong mga anak nga magkinabuhi sa diyosnong mga prinsipyo ug dili sa mga batasan niining daotang sistema sa mga butang—uban sa malaw-ay ug mapintas nga mga sinultihan ug mga buhat niini. (Proverbio 22:6; Efeso 6:4) Mihatag si apostol Pablo ug pipila ka tukma-sa-panahong tambag sa mga Kristohanon nga kinahanglan natong patalinghogan. “Ayaw tugoti bisan na lang gani nga mahisgotan taliwala kaninyo ang pakighilawas ug ang tanang matang sa pagkadili-hinlo o pagkadalo, ingon gayod sa nahiangay sa mga balaan; ni ang makauulawng panggawi ni binuang nga sinultihan ni law-ayng pagpanistis, mga butang nga dili angay, kundili hinuon ang mga pagpasalamat.”—Efeso 5:3, 4.
[Mga hulagway sa panid 10]
Ang pipila ka programa sa TV mahimong motultol sa krimen ug imoralidad