Himalatyong Katakotan—Mga Tawo ba ang Responsable?
ANG 1992 International Symposium on Coral Reefs nagtaho nga ang mga tawo sa direkta o dili-direkta maoy hinungdan sa kamatayon sa 5 ngadto sa 10 porsiyento sa buhing katakotan sa kalibotan ug nga laing 60 porsiyento mahimong mawagtang sa sunod nga 20 ngadto sa 40 ka tuig. Sumala pa ni Clive Wilkinson sa Institute of Marine Science sa Australia, ang katakotan lamang nga anaa sa hilit nga lugar ang mahimsog ug diyutay. Ang mantalaang USA Today nag-ingon nga ang mga lugar nga daot ug “katakotan naglakip sa Hapon, Taiwan, Pilipinas, Indonesia, Singapore, Sri Lanka, ug India sa Asia; Kenya, Tanzania, Mozambique, ug Madagascar sa Aprika; ug ang Dominican Republic, Haiti, Cuba, Jamaica, Trinidad ug Tobago, ug Florida sa kayutaan sa Amerika. Ang hinungdan sa pagkadaot nagkalainlain, apan ang sobrang pagdaghan sa mga populasyon duol sa baybayon ug ang sobrang pag-ugmad sa duol sa baybayon mao ang mga butang nga giambitan sa tanan.”
Ang katakotan sa normal mabuhi sa temperatura sa tubig sa dagat tali sa 25 ug 29 grado Sentigrado, depende sa lokasyon niini. Apan ang ubos nga sukod sa temperatura alang sa himsog nga takot duol kaayo sa makamatay nga temperatura. Ang pagtaas ug usa o duha ka grado nga labaw sa naandang kinatas-ang grado sa ting-init makamatay. Samtang nagkalainlaing mga hinungdan ang mapunting sa pagpangapughaw sa lokal nga takot ug sa mosunod nga pagkawagtang niini, daghang siyentipiko nagduda nga ang komon tibuok-kalibotan nga hinungdan tingali mao ang tibuok-yutang pag-init. Gitaho sa magasing Scientific American kini nga paghinapos: “Ang 1987 nga mga taho bahin sa pagpangapughaw sa takot nagkaatol sa nagdako nga problema bahin sa tibuok-yutang pag-init. Busa, dili ikatingala nga ang pipila ka mga siyentipiko ug ubang mga tigpaniid nakadangat sa konklusyon nga ang katakotan nagsilbing kanaryo sa mina sa karbon—ang unang timaan sa tibuok-yutang pagtaas sa mga temperatura sa dagat. Bisan pag ang pagtaas sa temperatura sa tubig sa dagat mao ang hinungdan sa pagpangapughaw, ang pagkonektar niini nga epekto diha sa tibuok-yutang pag-init dili matino niining panahona.”
Ang U.S.News & World Report nag-ingon: “Ang bag-o pang mga pagtuon diha sa Caribeano nakalig-on sa pangagpas nga ang dili-normal nga pag-init sa kadagatan maoy nakatukbil sa dili pa dugayng pagpangapughaw.” Si Thomas J. Goreau, nga maoy nangulo sa Global Coral Reef Alliance, negatibong nagtandi sa kahimtang sa mga takot uban sa pagkunhod sa tropikal nga lasang sa Amazon. “Aduna gihapoy mabilin nga tropikal nga lasang sa kalim-an ka tuig,” siya miingon, “apan sa gikusgon sa pagpangamatay sa katakotan karon, kini dili makalahutay nianang gidugayona.”
Tibuok-Kalibotan nga Pagkadaot—Daghang Hinungdan
Sa kadaplinan sa Pacific Coast sa Sentral Amerika, kutob 95 porsiyento sa takot ang nangamatay niadtong 1983. Ang sama apan dili kaayo malaglagon nga pagpangapughaw nahitabo sa samang panahon diha sa sentral ug kasadpang Pasipiko. Ang grabeng pagpangapughaw miigo sa Great Barrier Reef sa Australia ug sa mga dapit sa kadagatan sa Pasipiko ug Indian. Ang Thailand, Indonesia, ug ang Galápagos Islands nagtaho usab sa kadaot. Human niana, nahitabo ang grabeng pagpangapughaw duol sa Bahamas, Colombia, Jamaica, ug Puerto Rico ingon man sa habagatang Texas ug Florida, T.B.A.
Ang tibuok-kalibotang sumbanan sa pagkadaot sa mga takot nanungha. Ang Natural History nag-ingon: “Sa mubong panahon nga gitun-an ang ekosistema sa mga takot, ang pagpangapughaw sa gikusgon karon wala pa sukad makita. Si Peter Glynn, usa ka biologo sa University of Miami, nakasusi ug 400-anyos nga mga takot diha sa grabeng pagpangapughawng lugar sa sidlakang Pasipiko ug wala makakitag ebidensiya nga may samang mga katalagman ang nahitabo sa miagi. Ang grabeng pagpangapughaw nagpaila nga ang katibuk-ang pag-init sa katuigang 1980 tingali adunay dili-maayong epekto sa katakotan ug mahimong matag-an ang umaabot sa mga takot kon ang pag-init sa yuta moresulta pa ug mas init nga mga temperatura. Makasubo, ang tibuok-yutang pag-init ug ang pagkadaot sa kalikopan magpabilin gayod ug mosamot pa, nga magpataas sa kasubsob sa tibuok-kalibotan nga mga siklo sa pagpangapughaw.”
Ang U.S.News & World Report nagpunting sa mahimong laing hinungdan: “Ang pagnipis sa ozone layer, nga nagsalipod sa buhing mga linalang gikan sa makadaot nga radyasyon nga ultraviolet, mahimong responsable usab sa karong pagpangamatay sa mga takot.”
Sa mga dapit duol sa baybayon, nga kapin sa katunga sa populasyon sa kalibotan ang nagpuyo, ang pagkairesponsable sa tawo ang naghatag ug dakong kalisod sa katakotan. Usa ka pagtuon sa World Conservation Union ug ang United Nations Environment Programme nakakaplag nga ang tawo nakadaot o nakalaglag ug dakong gidaghanon sa takot diha sa 93 ka nasod. Gipaagos sa daghang nagakaugmad nga mga lugar ang ilang dili-sinala nga hugaw direkta sa dagat, nga naghugaw niana.
Ang kabakhawan, nga mabuhi sa tubig sa dagat ug nagasala sa mga hugaw, gipamutol alang sa kahoy ug sugnod. Ang mga takot gikalkal ug gimina alang sa materyales sa pagtukod. Sa Sri Lanka ug sa India, ang tibuok seksiyon sa takot ginadugmok ngadto sa semento. Ipondo sa mga barkong dagko ug gagmay ang angkla diha sa mga takot o masangad diha niana, nga magpulpog niana.
Gihubit sa magasing National Geographic ang nahitabo sa John Pennekamp Coral Reef State Park sa Florida: “Ang ilang mga barko naghugaw sa tubig ug sa tanang butang diha niana ug mga produkto sa petrolyo ug sa inagos gikan sa imburnal. Ang bala nga mga timonil mabangga diha sa mga takot. Ginalabay nila sa dagat ang plastik nga mga tasang foam, lata nga aluminum, bildo, mga bag nga plastik, mga botelya, ug milyamilyang naggubot nga pasol. Kini nga basura dili mohawa—kini halos dili madugta.”
[Picture Credit Line sa panid 16]
Sa kortesiya sa Australian International Public Relations
[Picture Credit Line sa panid 17]
Kortesiya sa Bahamas Ministry of Tourism