Everglades sa Florida—Mabalak-ong Nanawag ug Tabang Gikan sa Kamingawan
DUOLAN sa usa ka milyong bisita ang magpanon ngadto niining katingalahang tropikanhong paraiso tuigtuig aron sa pagtan-aw sa maanindot nga mga kahibulongang buhat sa Dakong Maglalalang. Dinhi, walay mga dal-og nga dili momenos ug usa ka milyang giladmon o habog kaayong mga pangpang nga makapahinganghang tan-awon, walay dagkong mga busay nga kakuhaan ug mga hulagway, walay naglaaglaag nga dagkong usa o higanteng mga oso nga makalingawng tan-awon gikan sa luwas nga distansiya. Hinunoa, ang Everglades National Park mao ang unang nasodnong parke sa kalibotan nga gitukod tungod sa biolohikanhong pagkaabunda niini imbes sa matahom kaayo nga talan-awon.
Ang pipila ka bahin niini maoy kabalilihan, ang ubang bahin maoy tropikanhong kalamakan, kini gitawag ug “suba nga balili.” Ang lakat sa kinabuhi sa mga namuyo dinhi sama ra gihapon sa kasiglohan nang nangagi. Ang diyes-piye nga gitas-ong mga buaya nagpabulad sa adlaw ug sa naglagiting nga kainit, nga nagbuka ang mata nga nagbantay sa ilang sunod nga matukob. Sa magabii ang kalamakan managuhob sa ilang mga pagngulob ug ang yuta mangauyog sa dihang himoon nila ang ilang mga rituwal sa pagsanay. Ang samag-banyerag-gidak-ong mga bao hinayng nagkamang sa kabalilihan nga nagpangitag pagkaon. Ang nagkabad, gustog-dula nga mga otter sa suba nag-ambitay sa pagpuyo sa samang lugar. Ang bag-ong mga tunob sa mga Florida panther nga nagsuotsuot makita diha sa humok nga lapok. Ang putig-ikog nga usa kinahanglang magbantay kanunay, kay tukbon sila niining mga tigpangukoy kon makahigayon. Ang raccoon, nga sagad gilarawan nga naghugas sa ilang pagkaon sa duol nga mga sapa, haruhayng nanimuyo sa Everglades, nga buhong sa pagkaon gikan mismo sa Glades.
Adunay daghan usab kaayong kinabuhi nga halos dili makita sa mga bisita sa Everglades. Ang mga baki nga lainlain ug mga matang nanglingkod sa mga dahon nga dili mamatikdan ibabaw sa yuta, sa mga dahon sa water lily, ug sa maanindot nga mga water hyacinth diha sa hinimog-tawo nga mga kanalkanal. Nagkamang nga hinay kaayo taliwala sa mga tanom sa tubig mao ang mga apple snail—mga kinhason nga samag gidak-on sa bola sa golf, nga dunay mga hasang ug usa ka yanong-matang nga baga, nga makapaginhawa kanila bisan ilalom sa tubig ug gawas sa tubig. Ang mabawng katubigan puno sa mga ulang, mga kasag, ug daghang lainlaing klase sa isda. Ubay-ubay ang mga bitin ug mga insekto ug ang nanagkamang nga mga linalang daghan kaayo—ang tanan naghulat nga makakaon o pagakan-on.
Lakip sa mga linalang nga adunay balhibo nga makita mao ang matahom nga mga roseate spoonbill, puting ibis, ug puting mga tagak nga naglupadlupad sa kahitas-an samtang giuna sa ilang mga paris ang paglumlom sa mga itlog nga nasudlan sa ilang gipaabot nga mga kuyabog. Ang talan-awon sa maanindot nga dagkong asul nga mga tulabong sa kahitas-an, nga kusog kaayong nanglupad nga dili na maihap, dugay gayod nga mapala sa panumdoman. Ang mga kanaway, mga pelican, ug purpurang mga gallinule nanglupad sa kahanginan uban sa matahom nga upawng mga agila, ang simbolo sa nasod sa Amerika.
Unya anaa ang taas-ug-liog nga cormorant ug langgam nga kasili, o langgam nga bitin, gitawag sa ingon tungod kay halas kining tan-awon kay sa usa ka langgam sa dihang mosiwil ang taas S-ug-pormang liog niini ibabaw sa tubig. Kining duha ka matang sa mga langgam, nga kinaiyanhong hingaon, mag-ilogay sa pagkaon diha sa mabawng katubigan sa Everglades. Sa dihang sila basa, bukharon niining duha ang ilang mga pako ug pabukhon ang ilang mga balhibo sa ikog, nga nakahatag ug matahom nga pasundayag nga morag nagpaletrato. Sa pagkauga lamang pag-ayo sa ilang balhibo nga makalupad ang mga langgam.
Aron mamatikdan, pakuratan sa samag-tulabong nga mga limpkin ang mga bisita sa ilang mga pagsinggit. Kining dako, pinuntikan ug kape-ug-puti nga kolor nga langgam naanggaag naghilak nga langgam tungod kay ang tingog niini susama sa tawong naguol pag-ayo nga nagdanguyngoy sa kasubo. Ang talagsa nang makita ug nameligrong mga matang sa banog sa Everglades, nga samag-gidak-on sa uwak nga langgam mananagit—kansang pagpabiling-buhi niini nagadepende sa makuhang apple snail—maoy usa ka halandomon kaayong talan-awon alang sa mga tigtan-awg mga langgam. Inighangad sa ibabaw, mahibulong ang mga bisita sa dakong pundok sa mga langgam nga nanagbatog sa hilabihan ka habog nga mga kahoyng oak nga labong kaayo sa sinawng pagkaberdeng mga dahon ug nasablayan sa mga guhay sa tanom nga Spanish moss. Miangay diha sa mga kolor sa mga langgam mao ang berde ug pulang mga bulak nga nagbitay gikan sa gagmayng mga balagon nga nagliyok sa mga kahoy. Dinhi, ang mga bisita lagmit makalimot kon hain silang nasora ug unsa nga kontinente ang ilang gitumban. Ah, aniay usa ka kalibotan sa iyang kaugalingon, usa gayod ka paraiso, minugna sa kinaiyahan ug matahom.
Sa kataposan, anaay bulagawng saw grass nga nanubo diha sa magbawng katubigan—ang dayag kaayong bahin sa Everglades. Kutob sa makita sa mata mao kining nagkidlapkidlap ug naggilakgilak hilom nga suba nga balili, nga ingon ka patag sa kinaibabwan sa lamesa, nga nagbahada pahabagatan nga dili momenos sa upat ka sentimetros matag kilometros. Dili-makita, nga walay mamatikdang sulog, ang tubig walay hunong nga hinayng nag-agos paingon sa dagat. Kini mismo ang naghatag ug kinabuhi sa Everglades; kon wala kini, ang Glades mamatay.
Sa unang bahin niining sigloha, sa wala pa daota ug among-amongi pag-ayo sa tawhanong mga kamot ang Everglades, kining dagat nga balili may sukod nga mga 80 kilometros gikan sa sidlakan ngadto sa kasadpan ug moabot pag 500 kilometros gikan sa Kissimmee River ngadto sa Florida Bay. Maubog sa usa ka kasagarang-gidak-ong tawo ang distansiya nga dili mabasa ang iyang abaga. Ginahapaw sa mga kusog-modagang mga sakayan ang ibabaw sa mabawng katubigan agi sa tag-as, bulagawng saw grass sa makapahilap-sa-atay nga gikusgon, nga naghatag sa nahuypan-ug-hanging mga turista ug labing makapaukyab nga kasinatian sa kinabuhi. Ang mga tigpamasol mangabot nga mamasol ug apahap ug ubang isda sa tab-ang ug parat nga tubig, sama sa ilang ginahimo sa daghang kaliwatan.
Mabalak-ong Nanawag ug Tabang
Sa sinugdanan niining sigloha, gilantaw sa mga politiko sa Florida ug mga negosyante ang Everglades ingong usa ka kalamakan sa walay-hinungdang buhing mga linalang nga kinahanglang wagtangon aron kahatagag luna ang negosyo sa yuta ug pamalay, pagpadako sa siyudad, ug kaugmaran sa agrikultura. “Himoi kinig dam, butangi kinig dike, pahubsi kini, ipasimang kini” maoy nahimong ilang eslogan. Niadtong 1905, una pa sa iyang eleksiyon ingong gobernador sa Florida, si N. B. Broward nanumpa sa pagtiti sa kataposang patak sa tubig gikan nianang “punog-peste nga kalamakan.”
Dili kadto walay-hinungdang mga saad. Gipasulod ang dagko kaayong mga makinang ighahakot ug mga kasangkapang ighahabwa. Gipalakat ug gidumala ubos sa U.S. Army Corps of Engineers, gikalot ang 90 kilometros nga kanal nga 9 metros ang giladmon, nga nagdaot ug kapin sa usa ka milyong metro kuwadradong kalamakan sa paghimo niini. Dagkong mga pilapil, mga dike, ug mga bombahanan ug tubig ang gitukod, ug gitadlastadlasan ug dugang mga kanalkanal ug mga dalan ang Everglades. Ang bililhon, nagahatag-ug-kinabuhi nga katubigan gipasimang gikan niining punog-kinabuhi nga luna aron abiyohan ang dagko, bag-ong gitikad nga kaumahan. Ang mga siyudad duol sa dagat usab gipasangkad pakasadpan, nga naglamoy ug dakong bahin sa Everglades alang sa dagkong mga komunidad alang sa pamalay, mga haywey, mga dagkong tindahan, ug mga dulaan sa golf.
Bisan tuod ang bahin sa Everglades gideklarar nga usa ka nasodnong parke sa 1947, ang paghabwa ug pagpasimang sa tubig nagpadayon sa makadaot nga gikusgon. Ang mga tig-amping sa palibot nagkauyon nga ang paghabwa sa tubig sa Everglades—ug paggastog minilyong dolyares sa paghimo niana—maoy usa ka dakong sayop. Pipila lamang ang nakasabot nga ang pagtugaw sa pag-agos sa tubig adunay makadaot nga epekto sa kinabuhi diha sa Everglades. Miabot ug daghang dekada una pa nakita ang kadaot.
Apan, sa tungatunga sa katuigan sa 1980, gipalanog sa mga tig-amping sa palibot ug mga biologo ang alarma nga himalatyon ang Everglades. Morag ang matag buhing linalang didto nagreklamo, kusog nga nagsinggit ug pakitabang. Ang mga linawlinaw nga gipuy-an sa mga buaya nagsugod sa pagkauga panahon sa mga hulaw. Inig-abot sa ulan ug mabahaan ang mga lugar, ang ilang mga salag ug mga itlog mabanlas. Karon nagkadiyutay na pag-ayo ang ilang gidaghanon. May mga taho nga ilang ginakaon ang ilang mga gagmay. Ang maanindot nga mga langgam sa tubig nga may gidaghanon niadto nga kapin sa usa ka milyon nianang lugara midiyutay sa linibo—mikunhod ug 90 porsiyento. Ang matahom nga mga roseate spoonbill nga niadto nagpaitom sa kalangitan sa dihang mamalik sa ilang mga salag mikunhod sa pipila na lamang kon itandi. Sukad sa katuigang 1960, ang gidaghanon sa mga wood stork mikunhod gikan sa 6,000 ka langgam nga naglumlom ngadto sa 500, nga nagpameligro sa mga espisye. Nameligro usab mao ang dakog-abot nga mga semilyahan sa industriyang kinhason sa Florida. Ang populasyon sa tanang ubang mga hayop nga may dugokan, gikan sa usa ngadto sa mga bao, mikunhod ug 75 porsiyento ngadto sa 95 porsiyento, nagtaho ang usa ka tuboran.
Duyog sa kanunay nga pagsugok sa agrikultura ug ubang tawhanong mga kalihokan nangabot ang mga hugaw gikan sa abono ug mga pamatay sa dangan nga hinayhinayng naagos nga naghugaw sa yuta ug sa tubig. Nasusi nga taas ang gidaghanon sa merkuryo diha sa tanang ang-ang sa food chain, gikan sa isda sa kalamakan hangtod sa raccoon ug mga buaya ug mga bao. Ang mga mangingisda gitambagan sa dili pagkaon sa apahap ug bungotbungotan nga makuha diha sa pipila ka katubigan nga daghan ug merkuryo nga mihunob gikan sa yuta. Ang mga panther nahimong mga biktima usab sa pagsugok sa tawo, nga nangamatay dili lamang tungod sa pagkahilo sa merkuryo kondili usab sa mga mangingilot. Nameligro gayod nga mapuo kining mananapa nga gituohan nga ang gidaghanon niini dili moabot ug 30 sa tibuok estado ug 10 diha sa parke. Ubay-ubayng lumad nga mga tanom sa Everglades usab nameligrong mapuo.
Ang pipila ka tigpaniid ug mga tig-amping sa palibot nagtuo nga ang Everglades lagmit nakaabot na sa punto nga wala nay paglaom nga maulian pa. Apan, ang gobyerno ug mga opisyal sa parke ug daghang tig-amping sa palibot nagtuo nga kon may taganang pondo ug dihadihang aksiyon sa bahin sa mga ahensiya sa estado ug pederal, ang Everglades mahimong maluwas. “Wala gayoy nasayod kon kanus-a ang ingon niini ka dako ug kakomplikado makaabot sa punto nga wala nay paglaom nga maulian pa,” miingon ang usa ka opisyal. “Tingali kini nahitabo na.” Ang biologong si John Ogden miadmitir nga ang posibilidad sa pagpaayo ug balik sa Everglades dili kaayo masaaron, apan siya masaligon. “Kinahanglan magmasaligon ako,” siya miingon. “Ang kapilian maoy usa ka biolohikanhong desyerto, nga may mabilin pang parke nga adunay pipila ka buaya dinhi, pipila ka salag didto ug maanindot nga museyo nga adunay patayng lawas sa panther nga pinansakag gapas ingong dayandayan diha sa sentro.’
Ang mga protesta sa mga opisyal sa Florida, mga biologo, ug mga tig-amping sa palibot sa tibuok-nasod nadunggan na sa pederal nga mga opisyales ug mga politiko sa Washington, lakip sa presidente ug bise presidente sa Tinipong Bansa. Karon nagplano ug bag-ong proyekto ang U.S. Army Corps of Engineers, diin gidaot pag-ayo sa nag-una kanila ang trabaho nga ilang gihimo sa mga tuig nga nangagi. Ang ilang bag-ong panan-awon mao ang pagluwas sa Everglades ug sa kinabuhi diha niini, imbes habwaan kini, himoan kinig dam, ug ipasimang kini.
Dayag, tubig ang dakong isyu. “Ang basehanan sa kalamposan mao ang mas hinlo nga tubig—ug daghan kaayo niana,” misulat ang U.S.News & World Report, ug “kana mahimo lamang pinaagi sa pagkunhod sa suplay sa tubig ngadto sa agrikultura o sa mga siyudad. Ang plantasyon sa tubo sa Habagatang Florida ug kaumahan sa utanon mao ang kalagmitang mga target.” “Ang pag-apod-apod sa tubig malisod, apan kami nakahatag nag igong tubig, ug kami dili na makahatag pa ug dugang,” miingon ang superintendente sa Everglades Park nga si Robert Chandler. “Kinahanglang seryoso gayod ang uban sa pagkonserbar,” siya miingon. Ang mga tigpaluyo sa pagpaayo pag-usab sa Everglades nahadlok nga ang labing mosupak nila batok sa proyekto magagikan sa mga tigpananom ug mga tubo ug mga mag-uuma sa Florida kinsa dagkog gipanag-iyang yuta sa Everglades. Sa ikadaot sa kinabuhi diha sa Glades, daghan kaayong tubig ang ginasuyop sa pagsuplay sa ilang mga panginahanglan.
Ang pagpaayo ug balik ug pagluwas sa Everglades mahimong mao ang labing mapangahason ug kinamahalan nga plano sa pagpasig-uli sa kasaysayan. “Nagkinahanglan kini ug daghan kaayong salapi, daghang luna nga yuta, ug nagkinahanglan kinig pagpasig-uli sa sistema sa ekolohiya sa sukod nga wala pa nato makita sukad sa bisan haing dapit sa kalibotan,” miingon ang opisyal nga nangulo sa proyekto sa Everglades sa World Wildlife Fund. “Sa mosunod nga 15 ngadto sa 20 ka tuig, sa gastos nga mokabat ug duolan sa $2 bilyones,” nagkanayon ang magasing Science, “ang Corps ug ang estado ug ubang pederal nga mga ahensiya nagplano sa pag-ayo sa pag-agos ug paghabwa sa tubig sa tibuok sistema sa ekolohiya sa Florida Everglades, apil ang 14,000 ka kilometro kuwadradong [5,400 ka milya kuwadradong] kalamakan ug sa gitukod sa siyentipikanhong paaging mga agianan sa tubig.”
Dugang pa, ang plano nagkinahanglan sa pagpalit ug mga 40,000 ka ektaryang kaumahan duol sa Lake Okeechobee ug sa paghimo niini nga kalamakan nga mosala sa mga hugaw nga nagaagos gikan sa nahibiling kaumahan. Ang mga tigpananom ug tubo masuk-anong nagprotesta sa giplanong pagkunhod sa pederal nga tabang sa industriya sa usa ka sentimos matag libra aron makapondog dugang salapi sa paghinlo sa Everglades. “Ang pagpasig-uli kinahanglang bayran niadtong nakapahimulos ug dako gikan sa pagdaot niana: ang mga tigpananom ug tubo ug mga tigproseso ug asukar sa Florida,” matod sa editoryal sa USA Today. Gibanabana nga ang usa-ka-sentimos-matag-libra nga buhis sa asukar sa Florida mokita ug $35 milyones matag tuig.
Gidahom nga ang away—mga mag-uuma ug mga tigpananom ug tubo kontra mga biologo, mga tig-amping sa palibot, ug mga mahigugmaon sa kinaiyahan—magpadayon sama sa ubang bahin sa Tinipong Bansa diin ang mao gihapong mga pundok nagsangkaay batok sa usag usa. Si Bise Presidente Gore nangayo ug kooperasyon. “Pinaagi sa pagtinabangay,” siya miingon, “atong maalim kini nga panagbahinbahin ug mapaneguro ang usa ka maayo nga palibot ug usa ka mauswagong ekonomiya. Apan karon na ang panahon sa paglihok. Wala nay lain pang Everglades sa kalibotan.”
[Hulagway sa panid 13]
Buaya
[Credit Line]
USDA Forest Service
[Hulagway sa panid 14]
Upawng agila
[Hulagway sa panid 15]
Puting ibis
[Hulagway sa panid 15]
Usa ka parisang kasili, o mga langgam nga bitin, nga nagsalag
[Hulagway sa panid 16]
Tulo ka raccoon nga nanag-ubog
[Hulagway sa panid 16]
Tagak
[Hulagway sa panid 16, 17]
Dakong asul nga tulabong
[Hulagway sa panid 17]
Limpkin, gitawag usab nga naghilak nga langgam
[Hulagway sa panid 17]
Mga piso sa cormorant