Mga Lamak sa Kalibotan—Ekolohikanhong Bahandi nga Gidaot
GITAWAG kini sa mga Indian nga Amahan sa Katubigan. Gitawag kini sa mga hiyograpo nga Subang Mississippi. Bisag unsa ang itawag nimo niini, kini nanimalos niadtong nagpuga niini pinaagi sa kursi sa mga dike ug mga pilapil, kay gihikawan sa mga lamak niini. Midako tungod sa mga semanang bunok sa ulan, ang suba mibuswang agi sa gikalkulo nga 75 milyong sako sa balas nga gitumpi simpig niini ug nagbuslot sa 800 sa 1,400 ka pilapil nga naningkamot nga wala molampos sa pagpugong niini. Gianod sa tubig sa baha ang mga balay, karsada, taytayan, ug seksiyon sa riles sa tren ug gibilin ang daghang lungsod nga nalapawan ug tubig. “Lagmit ang kinagrabehang baha nga misanap sa tibuok Tinipong Bansa,” taho pa sa The New York Times, Agosto 10, 1993.
Ang Times misumada sa bahin sa kadaot: “Sa duha ka bulang pag-asdang niini, ang dakong baha sa Tungang-kasadpan sa 1993 nagpahinabo ug mangilngig nga pangdaot. Mikalas kinig 50 ka kinabuhi, nga gibilin ang duolan ug 70,000 ka tawo nga walay pinuy-anan, gilunopan ang luna nga doble sa gidak-on sa New Jersey, gipahinabo ang gikalkulong $12 ka bilyon nga kadaot sa propiedad ug sa agrikultura ug gipukaw pag-usab ang lantugi mahitungod sa sistema sa nasod sa pagpugong sa baha ug mga polisa niini.”
Ang wala-hilabti nga sistema sa kinaiyahan sa pagpugong sa baha nga mao ang mga lamak sa kadaplinan sa mga tampi sa Mississippi makaluwas unta sa 50 ka kinabuhi ug 12 ka bilyong dolyares. Kanus-a ba hikat-onan sa mga tawo nga ang pakigtambayayong sa kinaiyahan mas maayo kay sa pagsulay paggahom niini? Ang mga lamak sikbit sa usa ka suba magsilbing kapatagan sa tubig nga magsuyop ug magpondo sa sobrang tubig sa mga suba nga midako tungod sa dugay nga pagbunok sa ulan.
Apan ang pagsilbing mga pamaagi sa kinaiyahan aron pugngan ang baha maoy usa lamang sa daghang kahibulongang mga serbisyo nga gihimo sa kapin ug 8,500,000 kilometro kuwadradong mga lamak sa yuta—nga sa pagkakaron gidaot sa tibuok kalibotan.
Mga Lamak, mga Semilyahan sa Kalibotan
Gikan sa labihan ka luag nga katunggan sa baybay ngadto sa gugagmay tubig-tab-ang nga mga lamak sa ilaya, mga katunggan, mga dal-os, ngadto sa mga lungag sa tubig sa kapatagan sa Tinipong Bansa ug Canada, ang tubig mao ang pangunang arkitekto sa mga lamak. Ang mga lamak maoy mga luna diin malukop ug tubig ang yuta sa tibuok tuig o malukop lamang sa tingbaha. Ang laing matang mao ang mga lamak sa baybay, o tungod sa taob. Sanglit ang kasagarang mga lamak tiniman-an sa daghang talamnon—mga sagbot, tikog, bugang, mga kahoy, ug kahoykahoy—kini nagbuhi sa nagkadaiyang tanom, isda, langgam, ug kahayopan sa tibuok kalibotan.
Ang ubay-ubayng mga talingting ug langgam sa tubig nagpuyo sa mga lamak. Kapin sa gatos nga espisye niini nagsalig aron mabuhi niining magbawng katubigan panahon sa ilang paglalin sa tingpamulak. Daghang lamak maoy mga pinuy-anan sa mga piso sa labihan ka daghang gansa ug mga itik—ihalas nga itik, itik sa suba, ug canvasback. Kining mga dapita nagtagana usab sa pagkaon ug silonganan sa mga hayop nga sama sa buaya, beaver, muskrat, mink, ug moose. Ang ubang mga hayop, lakip ang oso, binaw, ug raccoon, naggamit sa mga lamak. Kini nagsilbing dapit sa pagpamihod ug pagpusa sa kadaghanang isda nga maoy nagsuportar sa tulo ka bilyong dolyar nga industriya sa negosyo sa pangisda sa Amerika. Gikalkulo nga 200 ka matang sa isda ug daghang kinhason ang nagsalig sa mga lamak sa tibuok o bahin sa ilang mga ang-ang sa kinabuhi.
Dugang pa sa pagkatalagsaon nga mga semilyahan sa kinabuhi, ang mga lamak adunay daghang kaayohan sa ekolohiya. Kini kinaiyanhong mga salaan aron mawagtang ang basura ug mga maghuhugaw gikan sa mga suba ug mga sapa ug mahinloan ang katubigan ilalom sa yuta. Kini nagapundo ug tubig sa ting-ulan ug sa tingbaha ug sa ulahi ipagawas kini nga hinayhinay ngadto sa mga sapa, mga suba, ug mga katubigan sa ilalom sa yuta. Ang mga lamak tungod sa taob manalipod sa mga lapyahan batok sa pagkakankan tungod sa balod.
Tungod sa kinaiya mismo sa sagad malamboong mga tanom niini, ang mga lamak nagbuhat sa bililhon, kinahanglanong kalihokan. Pananglitan, sa palakat sa photosynthesis ang tanang berdeng tanom mosuhop sa carbon dioxide gikan sa hangin ug ibalik niini ang oksiheno. Gikinahanglan kini aron magpadayon ang kinabuhi. Ugaling, ang mga tanom sa mga lamak talagsaon sa pagkaagi nga kini hanas ilabina niining prosesoha.
Sa kasiglohan ang daghang nasod nakaila sa dili-masukod nga bili sa pagdumala sa lamak alang sa produksiyon sa pagkaon. Pananglitan, ang Tsina ug India nanguna sa kalibotan sa produksiyon sa humay, nga ang ubang nasod sa Asia dili kaayo ulahi. Ang humay, nga gitanom sa mga lamakan nga gitawag ug mga basakan, maoy usa sa labing bililhong mga tanom sa pagkaon sa kalibotan. Mga katunga sa populasyon sa kalibotan nagkaon ug humay ingon nga ilang pangunang pagkaon. Ang Tinipong Bansa ug Canada sa wala madugay nakaamgo sa kahinungdanon sa mga lamak alang sa ilang produksiyon sa humay ug cranberry.
Ang ihalas nga kalalangan usab nakaambit sa kombira nga gitagana sa mga lamak. Dili lamang dagaya ang mga liso ug mga insekto alang sa mga langgam apan sila usab maningaon sa mga isda ug mga takla ug mga kalaskalas nga mamihod ug managko diha sa mga lamak. Ang mga itik, gansa, ug ubang itik sa tubig sa baylo maningaon niining mga linalang ilalom sa tubig nga nagalangoy nga dagaya niining mga dangpanan sa kinabuhi. Gitimbang sa ekolohiya karon ang mga butang sa usa ka sukod pinaagi sa pagtagana sa nagkadaiyang langgam sa tubig alang sa upat-ug-tiil nga mga linalang nga masalaag tingali sa mga lamak nga mangitag kan-onon. Diha sa mga lamak adunay pagkaon alang sa tanan. Kini tinuod gayong mga semilyahan sa kalibotan.
Ang Lumba sa Pagdaot sa mga Lamak
Sa Tinipong Bansa, ang tawo nga nahimong unang presidente niini nag-abli sa mga ganghaan sa pakyaw nga pagdaot sa mga lamak sa dihang sa 1763 iyang giporma ang usa ka kompaniya sa pagpahubas sa 16,000 ektaryang Dismal Swamp—usa ka lamak, dangpanan sa ihalas nga kalalangan—sa utlanan sa Virginia ug Amihanang Carolina. Sukad niadto, ang mga lamak sa Amerika giisip nga samok, babag sa kaugmaran, gigikanan sa sakit ug balatian, dili-maayo nga kalikopan nga pagadag-on ug pagalaglagon bisan unsay modangat. Gidasig ang mga mag-uuma nga pahubsan ang mga lamak ug gamiton kini nga uma ug gisuholan sa paghimo niana. Ang mga haywey gigama sa dapit nga sa nangagi maoy mga lamak nga naghitak sa talagsaong mga linalang. Daghan ang nahimong mga dapit alang sa siyudadnong kaugmaran ug mga dagkong tindahan o gigamit ingong kombenyenteng mga lungag nga magbaw aron tambakan ug basura.
Sa miaging pila ka dekada niining sigloha, ang Tinipong Bansa nagdaot sa iyang mga lamak sa gikusgong 200,000 ka ektarya sa usa ka tuig. Karong adlawa, mga 40 ka milyon nga ektarya na lang ang nahibilin. Pananglitan, tagda ang rehiyong may tubigong mga lungag sa Amerika del Norte. Sa 800,000-kilometro-kuwadrado nagkurbang yuta gikan sa Alberta, Canada, ngadto sa Iowa sa Tinipong Bansa, ang libolibong lamak sa kapatagan mao ang itlogan sa minilyonmilyong itik. Giingon nga kon sila manglupad ang langit modagtom sama sa bagang panganod. Karong adlawa sila diyutay na lamang nga makapakurat.
Hinuon, ang layog-abot nga suliran mao kini: Kon pagadaoton ang mga lamak, mahanaw ang mga dapit sa pagkaon. Kon walay igong pagkaon, ang mga itik mangitlog ug diyutay rang itlog ug ang proporsiyon sa mapusa sa mga gipangitlog apektado gayod. Kay gidaot man ang ilang mga puy-anan, ang mas daghang itik mohugop sa pila ka nahibiling puy-anan, mao nga mahimong mas sayong tukbonon alang sa mga lobo, coyotes, milo, raccoon, ug sa ubang hayop nga mokaon niana nila.
Sa Tinipong Bansa, 50 porsiento sa rehiyong may tubigang mga lungag ang nahanaw. Ang Canada mao ang sunod nga ubos ug 10 porsiento, apan ang pangdaot nga nasinati niini nagatubo. Ang mga bahin sa North Dakota sa Tinipong Bansa maoy 90 porsiento nga uga, taho sa magasing Sports Illustrated. Giisip sa daghang mag-uuma ang mga lamak nga dili-mabungahon ug usa ka kasamok nga makababag sa ilang makinarya sa umahan, kay wala may alamag sa bili niini sa ekolohiya.
Apan, ang publikong pag-awhag sa pagluwas sa lamak nga puy-anan sa ihalas nga kalalangan karong adlawa gipalanog sa makusog ug tin-awng paagi sa mga indibiduwal nga nabalaka ug sa mga organisasyong may kalabotan sa ihalas nga kalalangan. “Ang mga tubigang lungag bug-os nga hinungdanon,” matud sa usa ka nabalakang opisyal. “Kon gihambin nato ang layog-abot nga paglaom alang sa mga itik, kinahanglan nga preserbahon nato ang mga lamak.” “Ang mga langgam sa tubig maoy sukdanan sa ekolohikanhong kahimsog sa kontinente,” matud sa usa ka opisyal sa organisasyong tigkonserbar nga Ducks Unlimited. Ang magasing U.S.News & World Report midugang sa tingog niini: “Ang nagkadiyutay nga [mga itik] nagpadayag sa mga pagdaot sa kalikopan sa daghang lainlaing natad: Asidong ulan, mga tigpatay sa dangan, apan labaw sa tanan, ang pagdaot sa minilyong ektarya sa bililhong lamak.”
“Nubenta porsiento sa mga katunggan sa California nadaot,” taho sa magasing California, ug “kada tuig dugang 7,000 ektarya ang mahanaw. Ang tule elk nabuhi lang sa pila ka katag nga dapit. Ang mga itik ug gansa mobalik nga tagdiyutay kada tuig nganha sa ilang kanunay-nagkagamayng mga puy-anan sa tingniyebe. Daghang espisyeng nagpuyo sa lamak ang hapit nang mapuo.” Kini sila kansang mga kinabuhi nagsalig sa mga lamak sa kalibotan aron mabuhi sa hilom nangayog panabang.
Ang Krisis sa Tubig
Ang makalilisang nga butang nahitabo samtang ang tawo nagadaot sa mga lamak sa yuta. Nahilabtan niya ang iyang labing bililhon ug hinungdanon nga kahinguhaan—ang tubig. Ang tubig gikinahanglan sa tanang buhing butang. Gitagna sa daghang siyentipiko sa kalibotan ang panahon sa diha nga ang hinlong tubig mahimong labing nihit nga kahinguhaan sa yuta. “Mahimo nga makalimite kita sa pag-usik sa tubig o kaha sa pagkatuig 2000 mamatay kita sa kauhaw,” mipahayag ang Komperensiya sa Kalibotan sa HK bahin sa tubig niadtong 1977.
Tungod niining mahulgaong mga pasidaan bahin sa lagmit nga kanihit niining bililhong kahinguhaan, ang naandang kaalam angay magdiktar sa matinahorong pagdumala sa katubigan sa yuta. Apan, sa lumba sa tawo nga daoton ang mga lamak, nadaot niya nga grabe kining labing gikinahanglan nga kahinguhaan. Ang mga lamak moabag sa paghinlo sa tubig ibabaw sa yuta—mga suba ug mga sapa. Ang pila ka katubigan ilalom sa yuta wala na kapulihig hinlong tubig apan gihugawan karon sa basura ug mga maghuhugaw, ang tanan sa kadaotan sa tawo. Ang tubig nga diha sa nangagi sa kapid-ang lamak nangahubas, nga nakapasamot sa kanihit.
Ang responsableng mga tawo mamati kaha sa nalisang nga pagsinggit alang sa tabang sa nagsalig-sa-lamak nga kalalangan? May pagabuhaton ba aron maluwas ang maong kalalangan sa dili pa kini ulahi na kaayo? O ang mga tawo ba magpabiling bungol sa maong mga patugbaw, uban sa mga igdulongog nga gikiling lamang sa mga inagulo sa mga hakog?
Ang Pagdaot Maoy Tibuok Kalibotan
Sa pagsugod sa tibuok-kalibotang kampanya nga gipasiugda sa Hiniusang Kanasoran aron maluwas ang mga lamak, gihisgotan ang mga hulga sa ekosistema sa Pantanal sa Brazil. Kini usa sa kinadagkoang mga lamak sa kalibotan. Ang magasing BioScience mipahayag: “Ang Pantanal, uban sa nagkadaiya kaayo ug dagayang ihalas nga kalalangan, maoy nameligro nga rehiyon. Pagpuril sa kakahoyan sa lasang; pagpalapad sa uma; ilegal nga pagpangayam ug pagpangisda; ug polusyon sa tubig tungod sa mga igpapatay sa sagbot, peste, ug mga segundang produkto sa paggamag sugnod nga alkohol nakapahinabo ug progresibo nga kadaot sa kalikopan sa kinaiyahan, nga nagpameligro sa usa sa labing hinungdanong mga ekosistema sa Brazil.”
Gipunting sa The New York Times ang hulga sa mga lamak ubay sa baybay sa Mediteranyo. “Ang pagkahanaw sa mga lamak nagkakusog sa milabayng tulo ka dekada kay ang baybayon sa Mediteranyo labi pang giilogan sukad masukad ug kining dapita giugmad pinaagi sa pagpatindog ug maluhong mga hotel ug mga dapit sa lulinghayaw. Ang mga pagtuon sa Hiniusang Kanasoran naghisgot sa pagkahanaw sa mga lamak sa Italya, Ehipto, Turkey ug Gresya.”
Ang mga lamak sa matahom nga 50,000 ka ektaryang Doñana Nasyonal nga Parke sa Espanya mahimong tugpahanan sa mga langgam sa tingpamulak samtang ang ginatos ka libong langgam gikan sa Aprika nga mopaingon sa Uropa mohapit sa mga lamak ug kakahoyan niini aron sa pagsalag ug pagpamiso ug pagkaon. Apan ang daghang hotel, mga dulaanan ug golf, ug mga umahan nakasuyop ug daghan kaayong tubig nga nameligro ang paglahutay sa parke. Sa miaging 15 ka tuig, ang maong mga proyekto nakabomba ug daghan kaayong tubig nga ang lebel sa tubig mius-os ug 2 ngadto 9 metros, ug namad-an ang daghang lanaw. “Ang dugang pagpanukod dinhi,” matud sa direktor sa panukiduki sa parke, “mao unyay sentensiya sa kamatayon alang sa Doñana.”
Ang State of the World 1992 mitaho: “Ang mga katunggan, usa sa labing nameligro ug bililhong mga matang sa mga lamak, nakasinatig dagkong mga kapildihan sa Asia, Latin Amerika, ug kasadpang Aprika. Duolag katunga niining manalipod nga kakahoyan sa katunggan sa Ecuador, pananglitan, gipamutol, kadaghanan alang sa mga punong sa pasayan, ug ang mga plano nagkinahanglan sa pagbalhin sa samang gidak-on sa nahibiling mga luna. Ang India, Pakistan, ug Thailand nawad-ag labing menos tulo ka bahin sa ilang katunggan. Ang Indonesia maorag determinado sa pagbuhat usab niana: sa Kalimantan, ang kinadak-ang probinsiya niini, 95 porsiento sa tanang katunggan purilon alang sa paggamag papel.”
Ang bili sa katunggan gipasiugda sa Bangkok Post sa Thailand sa Agosto 25, 1992: “Ang mga katunggan gilangkoban sa nagkadaiyang espisye sa kahoy nga mabuhi sa ibabawng mga dapit nga taobon ubay sa patagon, sinalimbongan tropikal nga kabaybayonan. Ang mga kahoy [nabuhi] sa pintas nga kalikopan sa asgad nga tubig ug mabalhinong mga taob. Ang ilang nanuybo nga mga gamot nga mapasiboon sa linain ug ang nagpatidlom nga mga gamot nga tigsala sa asin nakatukod sa tugob ug makuting mga ekosistema. Gawas nga mosalipod sa labihan ka luag nga kabaybayonan batok sa pagkakankan, kini hinungdanon sa mga pangisda duol sa baybay, sa mga industriya sa tabla, ug sa ihalas nga kalalangan.
“Daghan ang mga linalang sa kakahoyan sa katunggan. Ang usa makakaplag ug mga talingting, mokaon-ug-kasag nga mga unggoy, mangisdang mga iring ug tambasakan nga motadlas sa katunggan samtang kini mopadulong sa mga lanawlanaw panahon sa hunas.”
Unsay Dangatan?
Ang krisis maoy tibuok kalibotan. Ang magasing International Wildlife nag-ingon: “Ang mga lamak, mga dal-os, mga danaw, mga katunggan, mga kabakhawan, mga tubigang lungag sa kapatagan ug mga lanaw nga sa nangagi mitabon sa kapig 6 porsiento sa dakong luna sa Yuta may grabeng suliran. Daghan kaayo ang gipahubsan aron mahimong umahan, nadaot tungod sa polusyon o gitambakan sa mga debeloper nga duolan sa katunga sa mga lamak sa planeta ang nahanaw.”
Makigdait ba ang tawo sa yuta? Sa pagkakaron ang mga ilhanan dili makapadasig. Bisan pa, ang pipila maisogong nakigbisog ug nangangkon nga sila molampos. Si Jehova, ang Maglalalang sa yuta, nag-ingon nga sila mapakyas. Misaad siya nga mosalga siya ug pahunongon ang pagdaot sa iyang kahibulongan nga kalalangan sa yuta. Iyang “pagalaglagon ang mga nagalaglag sa yuta,” ug puli kanila ibilin niya sa ibabaw niini kadtong “magaatiman niini.” Nianang mapabilhong mga tawo, ihatag niya kini ingong gasa: “Kamo ang mga binulahan ni Jehova, ang Magbubuhat sa langit ug sa yuta. Mahitungod sa mga langit, ang mga langit iya ni Jehova, apan ang yuta iyang gihatag sa mga anak sa mga tawo.”—Pinadayag 11:18; Genesis 2:15; Salmo 115:15, 16.
[Picture on page 15]
Mga lamak sa Switzerland
[Pictures on page 16, 17]
Layo nga wala ug ibabaw: Mga lamak sa Tinipong Bansa
[Credit Line]
H. Armstrong Roberts
Wala: Katunggan sa Thailand
[Credit Line]
Sa maayong kabubut-on sa National Research Council sa Thailand
Mga nagpuyo sa mga lamak: buaya, baki, alindanaw, bao nga nagapangalot aron mangitlog