Imong Pagkaon—Makapatay ba Kini Kanimo?

“Duna kay usa ka arteriya sa kasingkasing nga grabeng nasampongan, mga 95% ang pagkasampong . . . Lagmit gayod nga atakehon ka sa kasingkasing sa dili madugay.”

ANG 32-anyos nga si Joe dili makatuo niining mga pulonga sa usa ka kardiologo nga naghiling kaniya aron pagtino sa hinungdan sa sakit sa iyang dughan. Halos katunga niadtong mamatay sa sakit sa kasingkasing wala gani makaamgo nga sila duna niana.

Apan unsay nakaingon sa sakit ni Joe? ‘Sulod sa 32 ka tuig ako nagkaon sa naandang Amerikanhong “karne ug gatas” nga pagkaon,’ mimahay si Joe. ‘Sa usa ka paagi ang kamatuoran nga ang Amerikanhong pagkaon peligroso sa akong panglawas wala matagad.’

Imong Ginakaon ug ang Sakit sa Kasingkasing

Unsay nakadaot sa ginakaon ni Joe? Sa panguna, kana daghan kaayog cholesterol ug tambok, ilabina ang saturated nga tambok. Sukad sa iyang pagkabata, si Joe nagpameligro sa iyang kaugalingon nga makaagom ug sakit sa kasingkasing duyog sa halos matag hungit sa pagkaon. Sa tinuoray, ang daghag-tambok nga pagkaon gilangkit sa lima sa napulo ka pangunang mga hinungdan sa pagkamatay sa Tinipong Bansa. Ang sakit sa kasingkasing maoy nag-una sa listahan.

Ang kalangkitan tali sa ginakaon ug sa sakit sa kasingkasing makita diha sa usa ka pagtuon nga gihimo sa pito ka nasod sa mga 12,000 ka lalaki nga nag-edad ug 40 ngadto 49. Ang mga hingapin ilabinang mabutyagon. Gipakita sa pagtuon nga ang mga lalaking Pinlandes​—nga nagkaon ug 20 porsiyento sa ilang mga kaloriya ingong saturated nga tambok​—dunay taas nga mga sukod sa cholesterol diha sa dugo, samtang ang Hapones nga mga lalaki​—nga nagkaon lamag 5 porsiyento sa ilang mga kaloriya ingong saturated nga tambok​—dunay ubos nga mga sukod sa cholesterol diha sa dugo. Ug ang mga lalaking Pinlandes dunay proporsiyon sa atake sa kasingkasing nga unom ka pilong mas dako kay sa Hapones nga mga lalaki!

Hinunoa, ang sakit sa kasingkasing dili na kay talagsaon sa Hapon. Sa miaging ubay-ubayng mga tuig, samtang nagkapopular didto ang estilo-Kasadpang mga fast food o mga pagkaong daling hikayon, ang pagkaon ug mga tambok sa hayop miuswag ug 800 porsiyento. Karon, ang Hapones nga mga batang lalaki duna na ganiy taas nga mga sukod sa cholesterol diha sa dugo kay sa Amerikanong mga batang lalaki sa samang edad! Tin-aw, ang tambok diha sa ginakaon ug ang cholesterol nadahig sa mga sakit nga magpameligro sa kinabuhi, ilabina ang sakit sa kasingkasing.

Ang Papel sa Cholesterol

Ang cholesterol maoy puti, talohong substansiya nga kinahanglanon sa kinabuhi. Makaplagan kini diha sa mga selula sa tanang tawo ug mga hayop. Ang atong atay mogamag cholesterol, ug makaplagan usab kini sa lainlaing mga gidaghanon diha sa mga pagkaong atong ginakaon. Ang dugo maghatod sa cholesterol ngadto sa mga selula diha sa mga molekulang gitawag ug mga lipoprotein, nga gilangkoban ug cholesterol, mga tambok, ug mga protina. Ang duha ka matang sa mga lipoprotein nga magdala sa kadaghanan sa cholesterol diha sa dugo mao ang low-density nga mga lipoprotein (LDL) ug high-density nga mga lipoprotein (HDL).

Ang mga LDL daghag cholesterol. Samtang molatay kini sa sapasapa sa dugo, mosulod kini sa mga selula pinaagi sa mga tigdawat sa LDL diha sa mga bungbong sa selula ug mabungkag aron magamit sa selula. Ang kadaghanang mga selula sa lawas dunay ingong mga tigdawat, ug mokuha silag diyutayng LDL. Apan ang atay gidisenyo aron mahitabo niana ang 70 porsiyentong pagkuha sa LDL gikan sa sapasapa sa dugo pinaagi sa mga tigdawat sa LDL.

Ang mga HDL, sa laing bahin, maoy mga molekula nga uhaw ug cholesterol. Sa dihang moagi sa sapasapa sa dugo, mosuhop kinig sobrang cholesterol ug magdala niini ngadto sa atay. Bungkagon sa atay ang cholesterol ug ipagawas kini gikan sa lawas. Sa ingon ang lawas kahibulongan nga pagkadisenyo aron magamit ang cholesterol nga gikinahanglan niini ug ipagawas ang nahibilin.

Mahitabo ang suliran sa dihang adunay sobrang LDL diha sa dugo. Kini makapadako sa posibilidad nga matigom ang tagiptip diha sa mga bungbong sa arteriya. Inigkabaga sa tagiptip, ang mga arteriya mapig-ot ug momenos ang nagdalag-oksihenong dugo nga makaagi niana. Ang maong sakit gitawag ug atherosclerosis. Ang proseso magpadayon nga hinay ug walay ilhanan, nga dangtag mga dekada sa pagpadayag sa mga simtoma. Usa ka simtoma mao ang angina pectoris, o sakit sa dughan, sama sa gibati ni Joe.

Sa dihang ang usa ka arteriya sa kasingkasing bug-os nga masampongan, nga kasagarang tungod sa nanibuok nga dugo, ang bahin sa kasingkasing nga nagdawat ug dugo gikan nianang arteriyaha mamatay. Ang resulta mao ang kalit, sagad makapatay, nga myocardial infarction​—nga mas nailhan ingong atake sa kasingkasing. Bisan ang di-bug-os nga pagkasampong sa usa ka arteriya sa kasingkasing mahimong mosangpot sa pagkamatay sa tisyu sa kasingkasing, nga mahimong dili magpadayag ug mga simtoma sama sa iladong daotang paminaw sa lawas. Ang pagkasampong sa mga arteriya diha sa ubang mga bahin sa lawas makapahinabog mga estrok, ganggrena sa mga batiis, ug bisan pagkapalyar sa rinyon.

Dili katingad-an, ang LDL gitawag ug daotang cholesterol, ug ang HDL maayong cholesterol. Kon ibutyag sa mga pagsusi ang taas nga LDL o ubos nga HDL, dako ang risgo sa sakit sa kasingkasing.a Ang usa ka yanong pagsusi sa dugo sagad magpaila sa umaabot nga kapeligrohan una pa masinati sa usa ka tawo ang dayag nga mga simtoma, sama sa angina. Nan, hinungdanon nga ipadayon ang pagkontrolar sa sukod sa cholesterol sa imong dugo. Ato karong tan-awon kon sa unsang paagi ang imong ginakaon makaapektar sa maong sukod.

Cholesterol Diha sa Dugo ug ang Pagkaon

Ang cholesterol maoy kinaiyanhong bahin sa mga pagkaong gikan sa kahayopan. Ang karne, mga itlog, isda, manok, ug mga produkto sa gatas ngatanan dunay cholesterol. Ang mga pagkaong gikan sa mga tanom, sa laing bahin, walay cholesterol.

Ang lawas mogama sa tanang cholesterol nga gikinahanglan niini, busa ang cholesterol nga makaon diha sa pagkaon maoy kapin na. Kadaghanan sa cholesterol sa atong pagkaon mosangko sa atay. Kasagaran, samtang ang cholesterol sa pagkaon mosulod sa atay, ang atay magproseso niini ug magpamenos sa kaugalingong paggama niinig cholesterol. Kini magpaigoigo sa katibuk-ang gidaghanon sa cholesterol diha sa dugo.

Apan, unsay mahitabo kon ang pagkaon daghan kaayog cholesterol nga dili na kini daling maproseso sa atay? Modako ang posibilidad nga ang cholesterol direktang mosulod sa mga selula sa bungbong sa arteriya. Sa dihang mosulod kini, ang proseso sa atherosclerosis mahitabo. Ang situwasyon peligroso ilabina kon ang lawas magpadayon paggama sa samang gidaghanon sa cholesterol nga walay pagtagad sa gidaghanon sa cholesterol diha sa pagkaong ginakaon. Sa Tinipong Bansa, 1 sa 5 ka tawo duna niining sulirana.

Busa, ang pagkunhod sa cholesterol nga imong ginakaon maoy maalamon. Apan ang laing kinaiyahan sa atong ginakaon dunay dako pang epekto diha sa sukod sa cholesterol sa dugo​—saturated nga mga tambok.

Mga Tambok ug Cholesterol

Duha ka matang ang mga tambok: ang saturated ug unsaturated. Ang unsaturated nga mga tambok mamahimong monounsaturated o polyunsaturated. Ang unsaturated nga mga tambok mas maayo alang kanimo kay sa saturated nga mga tambok, sanglit ang pagkaon sa saturated nga mga tambok mopataas sa sukod sa cholesterol diha sa dugo. Ang saturated nga mga tambok maghimo niini sa duha ka paagi: Moabag kini sa paggamag mas daghang cholesterol diha sa atay, ug mopukgo kini sa LDL nga mga tigdawat diha sa mga selula sa atay, nga magpahinay sa pagkakuha sa LDL gikan sa dugo.

Ang saturated nga mga tambok hikaplagan ilabina diha sa mga pagkaong gikan sa hayop, sama sa mantekilya, mga pughak sa itlog, mantika, gatas, sorbetes, karne, ug manok. Daghan usab kini diha sa tsokolate, sa lubi ug sa lana niini, mantikaon gikan sa utanon, ug sa lana sa palma. Ang saturated nga mga tambok maoy solido diha sa temperatura sa kuwarto.

Ang unsaturated nga mga tambok, sa laing bahin, maoy likido diha sa temperatura sa kuwarto. Ang mga pagkaong dunay monounsaturated nga mga tambok ug polyunsaturated nga mga tambok makatabang pagpakunhod sa sukod sa cholesterol diha sa imong dugo kon ipuli sa mga pagkaong dunay saturated nga mga tambok.b Samtang ang polyunsaturated nga mga tambok, nga sagad anaa sa lana sa mais ug lana sa liso sa bulak nga mirasol, mopakunhod sa maayo ug sa daotang cholesterol, ang monounsaturated nga mga tambok, nga daghan diha sa lana sa olibo ug canola nga lana, mopakunhod lamang sa daotang cholesterol nga dili mag-apektar sa maayong cholesterol.

Siyempre, ang mga tambok kinahanglanong bahin sa atong ginakaon. Kon wala kini, pananglitan, ang mga bitamina A, D, E, ug K dili masuhop. Ugaling lang, diyutay ra kaayo ang gikinahanglan sa lawas nga tambok. Sayon kining itagana pinaagi sa pagkaon ug utanon, mga balatong, mga lugasong pagkaon, ug prutas. Busa ang pagkaon sa labing diyutayng saturated nga mga tambok dili maghikaw sa lawas sa gikinahanglang mga sustansiya.

Kon Nganong Kunhoran ang mga Tambok ug ang Cholesterol

Ang pagkaog daghag tambok ug cholesterol sa tanang panahon magpadaghan ba sa cholesterol diha sa dugo? Dili sa kanunay. Si Thomas, nga gihisgotan sa unang artikulo, mihukom nga magpasusi sa dugo human sa iyang interbiyo uban sa Pagmata! Ang mga resulta nagpadayag nga ang mga sukod sa iyang cholesterol maoy maayo. Ang iyang atay lagmit nakapaigoigo sa sukod sa cholesterol.

Bisan pa niana, wala kana magpasabot nga si Thomas nahigawas na sa kapeligrohan. Ang bag-ong mga pagtuon nagpaila nga ang cholesterol diha sa ginakaon mahimong mag-apektar sa risgo sa sakit sa kasingkasing nga wala mag-agad sa epekto niini sa cholesterol diha sa dugo. “Ang mga pagkaon nga daghag cholesterol mopausbaw sa sakit sa kasingkasing bisan diha sa mga tawo nga ubos ang cholesterol diha sa dugo,” matod ni Dr. Jeremiah Stamler, sa Northwestern University. “Ug kana ang hinungdan nga ang pagkaon ug menos nga cholesterol kinahanglang pagatagdon sa tanang tawo, walay sapayan sa sukod sa cholesterol diha sa ilang dugo.”

Anaa pa usab ang bahin sa tambok diha sa ginakaon. Ang daghan kaayong tambok diha sa dugo, mahimong gikan kini sa saturated o unsaturated nga tambok diha sa pagkaon, magpahinabo nga maghugpong ang pulang mga selula sa dugo. Ang maong naespesong dugo dili makaagi sa pig-ot nga mga kapilarya, nga magpahinabo sa pagkamahikawan sa mga tisyu sa gikinahanglang mga sustansiya. Ang naghugpong nga mga selula nga nagalatay sa mga arteriya mobabag usab sa paghatod sa oksiheno ngadto sa mga bungbong sa arteriya, nga magpahinabog kadaot sa pangibabaw, diin sayong maporma ang tagiptip. Apan adunay laing kapeligrohan sa pagkaog hinobrang tambok.

Kanser ug Ginakaon

“Ang tanang tambok​—saturated ug unsaturated​—nalangkit sa pagtubo sa pipila ka matang sa mga selula sa kanser,” matod ni Dr. John A. McDougall. Usa ka surbi bahin sa internasyonal nga kaso sa kanser sa colon o lubot ug kanser sa suso nagpadayag sa makapakurat nga mga kalainan tali sa mga nasod sa Kasadpan, diin ang mga pagkaon daghag tambok, ug sa nagkaugmad nga mga nasod. Pananglitan, sa Tinipong Bansa, ang kanser sa lubot mao ang ikaduhang labing komong kanser alang sa gitingob nga kalalakin-an ug kababayen-an, samtang ang kanser sa suso mao ang labing komon alang sa kababayen-an.

Sumala sa American Cancer Society, ang mga grupo sa mga tawo nga manglalin ngadto sa usa ka nasod nga adunay daghang kaso sa kanser ngadtongadto makaugmad sa proporsiyon sa kanser nianang nasora, depende sa gitas-on sa panahon nga sila makabalhin ngadto sa bag-ong estilo-sa-kinabuhi ug sa pagkaon. “Ang Hapones nga mga imigrante sa Hawaii,” nag-ingon ang basahon sa pagpangluto sa sosyedad sa kanser, “nagaugmad sa kiling sa kanser sa Kasadpan: daghang kaso sa kanser sa lubot ug sa suso, menos nga kaso sa kanser sa tungol​—ang balit-ad sa Hapones nga kiling.” Dayag, ang kanser nalangkit sa ginakaon.

Kon ang imong ginakaon daghag katibuk-ang tambok, saturated nga tambok, cholesterol, ug mga kaloriya, kinahanglang himoon nimo ang pipila ka kausaban. Ang maayong pagkaon mahimong moresulta sa maayong panglawas ug makapapas pa sa daghang daotang mga epekto sa dili-maayong pagkaon. Kon palandongon ang mga kapaingnan sama sa masakit nga operasyon sa pag-ilis sa arteriya sa kasingkasing, nga sagad mokostar ug $40,000 o labaw pa, kini tilinguhaon gayod.

Pinaagi sa maalamong pagpili sa imong ginakaon, makapaus-os ka sa timbang, makapaarang-arang sa imong paminaw sa lawas, ug makatabang kanimo sa paglikay o pag-ayo sa pipila ka sakit. Ang mga sugyot bahin niini hisgotan sa mosunod nga artikulo.

[Mga footnote]

[Diagram sa panid 8]

Pababag nga seksiyon sa mga arteriya sa kasingkasing: (1) bug-os nga abli, (2) nasampongan ug diyutay, (3) halos bug-os nga nasampongan