Maayong Panglawas—Unsay Imong Mahimo Bahin Niini?

“SA BAHIN ingong resulta sa kahibulongang mga kalamposan sa modernong medisina, mikatap ang tinamdan ngadto sa daghang bahin sa kalibotan nga ang panglawas maoy ginatagana sa mga doktor alang sa mga tawo, inay makab-ot sa komunidad ug sa mga tawo alang sa ilang kaugalingon.” Kanay gisulat ni Dr. Halfdan Mahler diha sa World Health, ang opisyal nga magasin sa World Health Organization.

Siyempre, ang mga doktor ug mga ospital dakog amot sa atong panglawas ug kaayohan. Bisan pa niana, ang papel nga ilang ginadula mao ilabina ang pagtambal. Tinguhaon nato ang ilang mga serbisyo kon adunay deperensiya, apan talagsa ra nato silang mahunahunaan kon maayo ang atong pagbati. Nan, unsay atong mahimo aron makab-ot ang maayong panglawas sa atong kaugalingon?

Kalagdaan Alang sa Makapahimsog nga Pagkinabuhi

Sa katibuk-an, nagkauyon ang mga eksperto nga ang maayong panglawas nagadepende sa tulo ka dagkong butang: balanseng pagkaon, regular nga ehersisyo, ug responsableng pagkinabuhi. Tinong walay kakulang sa impormasyon bahin niining mga ulohana, ug kadaghanan niini praktikal ug mapuslanon. Ang pila ka nahiangay ug bag-ong mga ideya bahin sa kalangkitan sa pagkaon ug ehersisyo sa atong panglawas ginapahayag diha sa mga kahon “Imong Pagkaon ug Imong Panglawas” ug “Ehersisyo, Kabaskog, ug Panglawas.”

Bisan pag anaa ang daghang makatabang nga impormasyon, ikasubo, gipadayag sa mga kamatuoran nga ang pagkab-ot ug maayong panglawas dili kaayo kinalabwan diha sa listahan sa mga pinalabi sa kadaghanang tawo. Apil sa ubang mga butang, “ang tanan nasayod kon unsay gikinahanglan aron mous-os ang timbang,” mipahayag si Dr. Marion Nestle sa Office of Disease Prevention and Health Promotion sa Washington, “apan ang kakaylap sa pagkasobra sa timbang morag wala kaayoy kausaban.” Sumala sa iyang opisina, duolag 1 sa 4 ka tawo sa Tinipong Bansa maoy kapin sa 20 porsientong sobra sa timbang.

Sa susama, ang usa ka pagtuon sa U.S. National Center for Health Statistics nagapadayag: “Sa katibuk-an, tali sa 1977 ug 1983 mopatim-aw nga may pag-uswag sa dili-maayong mga batasan maylabot sa panglawas.” Unsa ba kining “dili-maayong mga batasan maylabot sa panglawas”? Sila dili mga suliran nga niana walay gahom ang indibiduwal, sama sa kakulang sa sustansiya, mga epidemya, o polusyon. Hinunoa, sila maoy mga butang nga bug-os responsabilidad sa indibiduwal—mga bisyo sama sa pagtabako, sobrang pagkaon, sobrang pag-inom, ug pag-abusar sa droga.

Tin-aw, gikinahanglan ang labaw pa kay sa medikal o siyentipikanhong impormasyon kon unsay buhaton aron makab-ot ang maayong panglawas. Ang mas dakong panukmod sa pagtuman sa atong tinagsa ka responsabilidad kinahanglanon. Kinahanglang matukmod kita dili lamang sa pagbuhat sa mga butang nga makaamot sa maayong panglawas kondili sa paglikay usab sa mga butang nga magdaot niana. Diin ba kita makakaplag sa maong panukmod ug motibasyon sa pagtabang kanato sa pagkinabuhig makapahimsog nga mga kinabuhi?

Bisan pag ang kadaghanang tawo wala makaamgo niini, ang usa ka doktor-awtor, si S. I. McMillen, mikomento diha sa pasiuna sa iyang librong None of These Diseases: “Ako masaligon nga ang magbabasa maikag sa pagkadiskobre nga ang kalagdaan sa Bibliya makaluwas kaniya gikan sa pila ka mananakod nga sakit, gikan sa daghang makapatayng mga kanser, ug gikan sa hataas nga talaan sa mga sakit sa pangisip nga nagauswag bisan pa sa tanang paningkamot sa modernong medisina. . . . Ang kalinaw dili moabot nga sulod sa mga kapsula.”

Atong makita gikan niining mga komentoha nga bisan tuod ang Bibliya dili usa ka medikal nga teksbok o usa ka basahon sa panglawas, kini nagataganag mga prinsipyo ug mga lagda nga mahimong mosangpot sa maayong mga batasan ug maayong panglawas. Unsa ang pipila sa maong mga prinsipyo?

Mga Emosyon ug Panglantaw sa Kinabuhi

Pananglitan, “giila sa medikal nga siyensiya nga ang mga emosyon sama sa kahadlok, kasubo, kasina, kayugot ug pagdumot maoy hinungdan sa kadaghanang mga sakit,” matud sa gikutlo-sa-ibabawng si Dr. McMillen. “Ang mga banabana nagkadaiya gikan sa 60 porsiento ngadto sa halos 100 porsiento.”

Unsay mahimo sa pagtambal niini? Makaiikag, mga 3,000 ka tuig kanhi, ang Bibliya mipunting: “Ang usa ka malinawong kasingkasing mao ang kinabuhi sa unodnong lawas, apan ang pangabugho maoy kadunotan sa mga bukog.” (Proverbio 14:30) Apan sa unsang paagi ang usa makabatog “malinawong kasingkasing”? Ang tambag sa Bibliya mao: “Isalikway ninyo ang tanang madinaotong kayugot ug kasuko ug kapungot ug singgitay ug mapasipalahong sinultihan duyog ang tanang pagkadaotan.” (Efeso 4:31) Sa laing mga pulong, aron matagamtam ang maayong panglawas, kinahanglang magtuon kita sa pagpugong sa atong mga emosyon.

Siyempre, kini supak sa tambag sa pila ka modernong mga sikyatrista ug sikologo. Kadaghanan sila mosugyot nga kinahanglang atong ipahungaw ang atong mga pagbati pinaagi sa aksiyon inay nga sulayan ang pagpugong niana. Ang pagpagawas sa gibati sa kahiladman ug pagpahungaw sa kasuko tingali mohatag temporaryong kahupayan sa usa nga mobating gipig-otan ug natugaw. Apan unsay ginahimo niana sa iyang relasyon uban niadtong alirong niya, ug unsang matang sa reaksiyon ang basin matandog sa ilang bahin? Dili lisod ang paghunahuna nga ang tensiyon ug kapikal, nga walay paghisgot sa lagmit kadaot sa lawas, nga basin mosangpot kon ang tanan mopahungaw pinaagi sa aksiyon sa iyang mga pagbati inay nga mosulay sa pagpugong niana. Kini magamugna lamang sa daotang tuyok nga dili gayod matapos.

Hinuon, dili sayon ang pagpugong sa maong makadaot nga mga emosyon, ilabina kon ang usa daling masuko ug mapungot. Kana ang hinungdan ang Bibliya nagaingon: “Magmaluluton kamo sa usag usa, nga magmabination, nga magpinasayloay kamo nga madagayaon sa usag usa.” (Efeso 4:32) Sa laing mga pulong, kini nagaingon nga pulihan natog positibong mga pagbati ang makadaot negatibong mga pagbati.

Unsay ginahimo kanato nianang positibong mga pagbati alang sa uban? “Ang pagmahal maoy biyolohikanhon,” misulat si Dr. James Lynch diha sa iyang librong The Broken Heart. “Ang sugo nga ‘higugmaa ang imong silingan sama sa imong paghigugma sa imong kaugalingon’ maoy dili lamang moral nga sugo—kini usa ka sugong may kalabotan sa panglawas.” Mahitungod sa mga kaayohan nga ihatag nianang positibong mga relasyon, si Robert Taylor, usa ka sikyatrista, nagadugang: “Ang pagkahibalong ikaw may mga tawo nga kadangpan sa mga panahon sa panginahanglan makahatag ug pila ka bililhong pagbati sa kasegurohan, kamalaomon ug paglaom—ngatanan kana mahimong dagkong mga pangontra sa pamit-os.” Busa, samtang ang modernong medisina tingali mosulay sa paggamag mga tambal alang sa pipila ka gitawag nga sakit sa pangisip, ang yanong kalagdaan sa Bibliya makatabang sa pagpugong sa pagkahitabo niana sa unang bahin. Si bisan kinsang andam mopadapat sa kalagdaan sa Bibliya makabatog kaayohan sa emosyon ug sa lawas.

Mga Batasan ug mga Pagkagiyan

Ang lain pang nagaapektar sa atong emosyonal ug lawasnong kaayohan mao ang paagi sa pagtagad sa atong lawas. Uban ang igoigong paningkamot sa atong bahin—pagkaon sa hustong paagi, pagbaton sa gikinahanglang ehersisyo ug pahulay, paghupot sa kahinlo, ug uban pa—ang atong lawas mag-atiman sa kaugalingon. Ugaling, kon batasanon nato ang pag-abusar niini, sa madugay o madali kini madaot, ug maagoman nato ang sangpotanan.

Ang tambag sa Bibliya mao: “Hinloan nato ang atong kaugalingon sa tanang kahugawan sa unod ug espiritu.” (2 Corinto 7:1) Sa unsang paagi ikapadapat nato ang maong tambag, ug unsa ang mga kaayohan? Tagda ang mosunod nga taho sa nagsukad-sa-Washington nga Worldwatch Institute: “Ang pagtabako maoy usa ka epidemya nga nagatubo sa 2.1 porsiento kada tuig, nga tulin pa kay sa populasyon sa kalibotan. . . . Ang pagtubo sa paggamit ug tabako mihinay kadiyut sa sinugdan sa katuigang 1980, tungod ilabina sa mga hinungdang ekonomiko, apan nagapadayon sa tuling pagtubo niini. Kapig usa ka bilyong tawo karon nagatabako, nga nagahurot sa halos 5 trilyong sigarilyo kada tuig, usa ka aberids nga kapin sa katunga sa pakete sa usa ka adlaw.”

Unsa ba ang epekto sa maong ‘nagatubong epidemya’? Ang nagaubang kahon nagahatag sa pila ka makapahinuklog nga butang palandongon. Ang listahan dili gayod bug-os, pero tin-aw ang mensahe: Ang pagkagiyan sa tabako kusganon ug gastoso. Kini usa ka batasan nga mahugaw nga nagadaot sa panglawas sa nagiyan ug niadtong alirong kanila.

Komosta ang paningkamot sa paghunong sa bisyo? Bisan pa sa tanang batok-pagtabako nga mga kampanya, ang kalamposan gamay ra sa tibuok nga kalibotan. Kini tungod kay ang pagsumpo sa bisyo sa tabako maoy hago patungas nga pakigbugno. Gipakita sa panukiduki nga 1 lamang sa 4 nga nagatabako ang milampos gayod sa paghunong sa bisyo. Dayag nga ang tanang pasidaan nga ang pagtabako makadaot sa panglawas dili igo nga panukmod.

Bisan pa niana, ang tambag sa Bibliya nga gikutlo sa ibabaw, duyog sa sugo alang sa mga Kristohanon nga higugmaon ang ilang mga silingan sama sa ilang kaugalingon, nakadasig sa libolibo nga karon mga Saksi ni Jehova sa paghunong sa pagtabako. Kon kaha diha sa ilang mga Kingdom Hall, diin sila nagatigom sa daghang oras kada semana, o sa ilang mga kombensiyon, diin ang libolibo kanila nagatigom sa daghang adlaw, dili ka makakita kang bisan kinsa kanila nga may sigarilyo. Ang kaandam nila sa pagdawat ug pagpadapat sa mga lagda sa Bibliya naghatag kanila sa gikinahanglang determinasyon sa pagkab-ot sa butang wala makab-ot sa uban.

Ang ubang makadaot nga mga batasan nagaapil sa pagpatuyang sa alkohol, pag-abusar sa droga, kawaypili sa sekso uban ang lagmit makapatayng mga sakit nga mosangpot niana, ug sa daghan pang ubang lawasnon ug katilingbanong mga suliran. Bisan pag ang mga awtoridad sa panglawas naglisod sa pagsulbad sa maong mga suliran, imong hisayrang ang Bibliya nagahatag ug tambag nga makataronganon ug praktikal.a—Proverbio 20:1; Buhat 15:20, 29; 1 Corinto 6:13, 18.

Kon Kanus-a Matapos ang Tanang Sakit

Bisan kon unsaon nato pagpaningkamot sa paghupot sa maayong panglawas, ang mapait nga kamatuoran nagapabilin nga, sa pagkakaron, kita magsakit ug mamatay. Bisan pa niana, ang Maglalalang sa tawo, si Jehova nga Diyos, dili lamang nagatug-an kanato nganong ang tawo magsakit ug mamatay kondili nagatug-an usab kanato bahin sa panahon nga duol nang moabot sa dihang ang tanang sakit ug bisan ang kamatayon mabuntog na.—Roma 5:12.

Ang usa ka tagna sa Bibliya sa Isaias 33:24 nagasaad: “Walay molupyo ang magaingon: ‘Ako masakiton.’” Ang Pinadayag 21:4 nagasaad usab: “Ug pagapahiran sa [Diyos] ang tanang luha gikan sa ilang mga mata, ug ang kamatayon mawala na, ni may pagbalata ni paghilak ni kasakit pa.” Oo, ang saad sa Maglalalang mao ang usa ka bag-ong kalibotan dinhi mismo sa yuta, diin ang katawhan pagabayawon ngadto sa tawhanong kahingpitan, uban ang kabaskog sa lawas ug kinabuhing walay kataposan nga maoy maangkon sa tawhanong banay!—Isaias 65:17-25.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 8, 9]

Imong Ginakaon ug Imong Panglawas

“Kon ikaw . . . dili motabako o moinom nga sobra, ang imong pagpili sa ginakaon labawng makaapektar sa imong layog-abot nga mga kalaoman sa maayong lawas kay sa bisan unsa pang lain nimong pagabuhaton.”—Dr. C. Everett Koop, kanhi siruhano heneral sa T.B.

Sa katuigan nga dili pa dugay, ang mga eksperto sa panglawas nagpahayag bahin sa makadaot nga mga epekto sa pila ka bahin sa ginakaon sa industriyalisadong kanasoran diha sa panglawas sa katawhan. Gawas sa pag-awhag sa pagtagad sa mga butang sama sa tabako, alkohol, asin, ug kalamay, ang espesyal nga pasiugda gihatag sa kamatuoran nga ang diyeta sa daghang tawo daghan kaayog tambok ug cholesterol ug menos kaayo sa lanot.

“Ang gikabalak-an pag-ayo,” nagpadayon si Dr. Koop, “mao ang atong hinobrang tambok sa pagkaon ug sa relasyon niini sa riyesgo sa malungtarong mga sakit sama sa sakit sa kasingkasing, pila ka matang sa kanser, diabetes, alta presyon, strokes ug pagkatambok.” Sa susama, ang Britanikong siruhano si Dr. Denis Burkitt ug ang uban nag-awhag sa pagtagad sa koneksiyon tali sa kakulang sa lanot sa pagkaon ug sa sakit sa kasingkasing, mga kanser sa sampot, mga sakit sa tiyan, diabetes, ug sa ubang sakit.

Wala pa hisabti ang tanang detalye kon sa unsang paagi ang atong ginakaon nagaapektar sa atong panglawas, ni adunay bug-os nga pagkauyon sa tanang propesyonal sa panglawas. Bisan pa niana, adunay pila ka medikal nga kamatuoran nga angay natong tagdon.

Kunhori ang Tambok

Ang taas nga lebel sa cholesterol, alkohol nga nasaktag tambok diha sa dugo laktud nalangkit sa taas nga riyesgo sa sakit sa kasingkasing. Kadtong may sakit sa kasingkasing o kasaysayan sa pamilya niana, ug kadtong buot magpagamay sa riyesgo, maayong magmentenar sa luwas ubos nga lebel sa cholesterol sa dugo. Unsay mahimo?

Ang unang paagi sa depensa nga kasagarang gisugyot mao ang pagtuman sa diyetang menos ug cholesterol, nga hikaplagan diha sa tanang pagkaon nga gikan sa hayop, sama sa karne, itlog, ug mga keso, apan wala sa mga pagkaong gikan sa tanom. Hinuon, nakaplagan sa bag-ong mga pagtuon nga ang pagkaon sa mga pagkaon lamang nga tugob sa cholesterol may kasarangan rang epekto sa lebel sa cholesterol sa dugo. Apan kon ang ginakaon tugob usab sa saturated fats (sama sa mga tambok sa karne, mantika gikan sa utanon, ug lana sa palmera ug lubi), ang pagtaas sa cholesterol sa dugo dakodako diha sa kadaghanang tawo. Busa, ang pasiugda karong adlawa maoy ‘kunhori ang tambok.’ Kaon sa diyutay ra ug way-tambok nga karne, hilhila ang dayag nga tambok, kuhaig panit ang manok, ug limitahi ang pagkaog pughak sa itlog, gatas, gahing mga keso, ug giprocesong mga pagkaon nga may lana sa palmera o lubi.

Bisan tuod ang saturated fats may tendensiya nga magpataas sa lebel sa cholesterol sa dugo, ang unsaturated likidong mga lana (olibo, soybean, safflower, mais, ug ubang lana sa utanon), tambok nga isda, ug kinhason nagahimo gayod sa katugbang. Ang pipila niini makatabang pa sa pagpataas sa relatibong gidaghanon sa gitawag maayong cholesterol, ang HDL (high-density lipoprotein), sa dugo o mopaubos sa lebel sa makadaot nga matang sa cholesterol, ang LDL (low-density lipoprotein).

Kaon ug Daghang Lanotong Pagkaon

Ang pagkunhod sa tambok maoy bahin lamang sa estorya. Ang mga pagkaon nga gihashasan kaayo ug giproceso—nga kargado sa puting harina, asukar, kemikal nga mga aditibo, ug uban pa—kulang kaayog lanot. Ang resulta mao ang gitawag nga mga sakit sa sibilisasyon: pagtubol, almoranas, hernia, diverticulosis, kanser sa sampot, diabetes, sakit sa kasingkasing, ug uban pa. “Ang mga lalaking nagakaon ug menos nga lanotong pagkaon may tulo ka pilong mas taas nga riyesgo sa kamatayon gikan sa tanang hinungdan kay sa mga lalaking nagakaon ug daghang lanotong pagkaon,” matud sa usa ka taho sa Lancet.

Ang lanotong pagkaon nagadula sa iyang papel sa duha ka paagi. Mosuhop kinig tubig samtang moagi sa atong sistema sa panghilis, ug moagi kining kusog sa atong hilisanan. Gibati sa mga eksperto sa panglawas nga magdala kinig daghan sa makadaot nga mga kemikal ug mopadali sa paggawas niini sa lawas. Ang pila ka matunawng mga lanot nadiskobrehan nga mopaubos sa mga lebel sa asukar ug LDL cholesterol diha sa dugo—usa ka panalangin alang sa mga diabeteson ug mga masakiton sa kasingkasing.

Sa unsang paagi makapahimulos ka niining kahibaloa bahin sa lanotong pagkaon? Kon mahimo, daghana ang pagkaon sa prutas, utanon, ug dili-hinashasang lugasong mga produkto. Ilisi ang puting tinapay sa lunlon-trigong tinapay ug idugang ang dili-hinashasang sereales sa lamesa sa pamahaw. Ang balatong ekselente usab nga tinubdan sa lanot. Ug ang starch—patatas ug humay—mahimong dunay batok-kanser nga mga kalidad.

Hinuon, adunay daghang laing bahin sa imong ginakaon nga moapektar sa imong kahimsog. Bisan pa niana, ang pagkunhod sa tambok ug pagpadaghan sa lanot mao ang duha ka natad sa ginakaon sa kadaghanang tawo nga labing nagkinahanglag pagtagad.

[Kahon sa panid 10, 11]

Ehersisyo, Kabaskog, ug Panglawas

Nadiskobrehan sa 40-anyos nga pagtuon sa mga 17,000 ka tawo nga kadtong nag-ehersisyog diyutay sa usa o duha ka oras sa usa ka semana (nga migamit ug mga 500 calories) may mga proporsiyon sa kamatayon nga ubos ug 15 ngadto 20 porsiento kay sa wala mag-ehersisyo. Kadtong miehersisyog kusog (nga nag-ut-ot sa 2,000 calories sa usa ka semana) may proporsiyon sa kamatayon nga ubos ug un-tersiya. Nahidangat sa samang konklusyon ang ubang pagtuon: Ang regular nga ehersisyo mopakunhod sa riyesgo sa alta presyon, sakit sa kasingkasing, ug tingali sa kanser pa. Ang regular nga ehersisyo nagatabang usab sa bugno batok sa sobrang timbang, menos nga pagtahod-sa-kaugalingon, kapit-osan, kahigwaos, ug depresyon.

Ang hinungdang ang regular nga ehersisyo daw nagahimo niining tanan mao nga mopauswag kini sa lawasnong katakos ug agwanta sa usa ka tawo. Sa laing mga pulong, ang regular nga ehersisyo mopabaskog sa lawas sa usa. Bisan pag ang kabaskog sa lawas dili mogarantiya sa maayong panglawas, ang baskog nga lawas lagmit dili dag-on sa mga sakit. Kini usab daling maulian sa sakit. Ang kabaskog sa lawas makaamot sa mental ug emosyonal nga kaayohan sa usa ug makapahinay sa mga epekto sa pagkatigulang.

Unsa ug Unsa ka Dako?

Ang kasagarang mga pangutana bahin sa ehersisyo mao, Unsang matang sa ehersisyo, ug unsa ka dako? Kana nagadepende gayod kon unsay buot malampos sa usa. Ang usa ka magdudula sa Olimpiada kinahanglang magbansay nga dugay ug kusog sa pagpabiling baskog. Alang sa kadaghanang tawo, ang tumong tingali mao ang pagpaniwang, pagpanindot sa porma sa lawas, pagpahimulos sa mas maayong panglawas, o pagbati sa pagkamaayo. Alang kanila, nagakauyon ang kadaghanang eksperto sa panglawas, 20 ngadto 30 minutos nga ehersisyo katulo ka beses sa usa ka semana ang gikinahanglan sa paghupot sa kabaskog sa lawas. Apan unsang matang sa ehersisyo?

Ang kabaskog nagalangkit sa lawasnong katakos, edad, ug agwanta sa usa, mao nga ang ehersisyo angay magtumong sa pagpataas sa proporsiyon sa pinitik sa kasingkasing ug pagginhawa sa usa panahon sa ehersisyo. Kini ang kasagarang gitawag aerobic exercise. Ang pagdalagan, kusog nga paglakaw, aerobic dancing, skiping-rop, paglangoy, ug pagbisikleta maoy kasagarang mga dagway sa aerobic exercise, nga ang matag usa may mga bentaha ug mga kakulian kon bahin sa pagkakombenyente, bili sa pasilidad ug kasangkapan, purohan sa pagkadaot, ug uban pa.

Ang ubang mga matang sa ehersisyo mopalig-on sa kaunoran ug magporma sa lawas. Kini nagaapil sa mga ehersisyo pinaagig mga makinang pang-ehersisyo ug bug-at nga mga butang. Ang maong mga ehersisyo mopadako sa lawasnong kusog ug agwanta ug makapauswag usab sa pamarog ug dagway sa usa—ngatanan positibong mga kalidad sa pagtinguhag baskog nga lawas.

Komosta ang calisthenic nga mga ehersisyo nga mahinumdoman kaayo sa kadaghanan nato gikan sa atong mga adlaw sa pag-eskuyla? Kadto nakahatag kanatog dakong kaayohan, kon kaha gipabilhan nato kana o wala niadto. Ang pag-unat, paglisoliso, ug paghiwidhiwid nagapalubay sa lawas. Ang paglukso ug pagpatid nagapakusog sa pitik sa kasingkasing. Ang mga sit-ups, push-ups, ug chin-ups mopalig-on sa kaunoran. Ang dakong bentaha sa maong mga ehersisyo sa pag-unat samtang magkaedaran mao nga ang usa makapabiling lubayg lawas ug makapadayong aktibo sa mas dugayng panahon.

Sa kataposan, anaa ang mga dulang lulinghayaw—tennis, racquetball, softball, skating, ug daghang ubang kalihokan. Ang bentaha sa maong mga kalihokan mao nga kana mas makalingaw kay sa makapuol nga mga matang sa ehersisyo ug busa mahimong mao ang elemento nga gikinahanglan aron ang usa ka tawo moehersisyong regular. Depende kon unsa ka hanas ug unsa ka kusog ang paghimo niana sa usa, ang maong mga kalihokan makatagana o dili makatagana sa malungtarong lebel sa paghago kay sa ubang matang sa ehersisyo. Bisan pa niana, motabang kana sa pagkondisyon sa lawas, mopauswag sa pagkabagay, ug mopauswag sa kalubay ug kapiskay.

Tungod sa daghan kaayong mga matang sa ehersisyo nga kapilian, ang sekreto sa kalamposan anaa sa pagpilig usa, o kombinasyon kanila, nga imong magustohan. Kini motabang nimo sa pagpabilin sa imong mga intensiyon, sanglit ang mga pagtuon nagapakita nga gikan sa 60 ngadto 70 porsiento sa mga hamtong nga mosugod sa pag-ehersisyo mohunong sa usa ka bulan o kapin pa. Hinumdomi, ang regularidad, dili lang ang gidak-on, sa ehersisyo ang bililhon. Pinaagi sa paghimo sa lainlaing matang sa ehersisyo sa lainlaing mga panahon, ihatag usab nimo sa imong lawas ang mabug-osong kaugmaran, nga mahimong baskog sa timbang nga paagi.

Ang imong gipiling ehersisyo angay nga gamhan usab sa imong edad ug sa katibuk-ang kahimtang sa imong panglawas sa sinugdan. Siyempre, kadtong may mga suliran sa panglawas angay mokonsulta sa ilang doktor sa dili pa mosugod sa usa ka programa sa ehersisyo. Sa bisan unsang kahimtang, sugod nga hinay, ug pakusgi samtang ikaw moprogreso. Kat-oni ang mga matang sa ehersisyo nga imong gipili—walay kanihit sa mga libro ug mga instruksiyon bahin sa ulohan—ug ikaw mahimuot ug makabatog kaayohan sa imong mga paningkamot.

[Kahon sa panid 12]

Ang Kapildihan Tungod sa Pagtabako

□ Ang tabako nagapahinabog labawng pag-antos ug kamatayon sa mga hamtong kay sa laing makahilong substansiya sa silinganan.

□ Ang tibuok-kalibotang kapildihan sa kinabuhi karon duol sa 2.5 milyon matag tuig, halos 5 porsiento sa tanang kamatayon.

□ Ang kapildihan sa panglawas uban ang ekonomikanhong mga kapildihan [sa Tinipong Bansa] nagagikan sa $38 ka libo ka milyon ngadto sa $95 ka libo ka milyon, o gikan sa $1.25 ngadto $3.15 matag pakete. Ang maong mga total wala mag-apil sa prisyo sa tabako mismo—mga $30 ka libo ka milyon matag tuig.

□ Ang pasibong mga tigtabako o kadtong maasohan lang lagmit tulo ka pilong mamatay sa kanser sa baga kay sa kon dili sila maladlad sa aso.

□ Ang pagtabako sa mga inahan nagapamenos sa lawasnon ug mental nga mga katakos sa ilang mga anak, ug sa daghang nasod kapin sa ikalimang bahin sa mga bata maladlad sa aso niining paagiha.