Mosulti ba Gayod ang mga Tambol sa Aprika?
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Nigeria
SA IYANG paglawig subay sa Suba sa Congo niadtong 1876-77, gamay ra ang higayon sa manunuhid nga si Henry Stanley nga maghunahuna sa mga katakos sa lokal nga mga pagtambol. Alang kaniya ug sa mga kauban niyang mibiyahe, ang mensahe sa mga tambol sagad masumada sa usa ka pulong: gubat. Ang bungol nga tagubtob nga nadunggan nila nagpasabot nga hapit nang moasdang kanila ang pintas nga mga manggugubat nga armado ug mga bangkaw.
Sa ulahi na lang ug mas linawng mga panahon nahibaloan ni Stanley nga ang mga tambol makapahayag ug ubang mga butang gawas sa awhag nga magtigom alang sa gubat. Nga mihubit sa usa ka grupong etniko nga nagpuyo sa tampi sa Congo, si Stanley misulat: “Wala pa [nila] gamita ang senyales nga elektrikal apan nagbaton na sila, hinunoa, ug paagi sa komunikasyon nga sama ka epektibo. Ang ilang dagko nga mga tambol nga gibasal sa lainlaing mga parte mohatod ug mga pulong nga alang sa dunay hibangkaagan sa pinulongan sa tambol sama ka klaro sa gilitok nga mga pulong.” Naamgohan ni Stanley nga ang mga magtatambol naghatod ug labaw pa kay sa senyal sa trompeta o sa pito; ang mga tambol makahatod ug linaing mga mensahe.
Ang maong mga mensahe mahimong ihatod sa balangay ug balangay. Ang pipila ka tambol nadunggan sa gilay-on nga lima hangtod pito ka milyas, labaw na kon kini sila gibasal magabii gikan sa naglutaw nga balsa o sa tumoy sa bungtod. Ang halayo nga mga magtatambol naminaw, nakasabot, ug mihatod sa mga mensahe ngadto sa uban. Ang Ingles nga biyahero nga si A. B. Lloyd misulat niadtong 1899: “Gisultian ako nga gikan sa usa ka balangay paingon sa lain, nga dunay gilay-on nga kapin sa 100 ka milyas, ang usa ka mensahe mapadala nga momenos ra sa duha ka oras, ug nagtuo ko nga kini ikapadala sa mas mubo pang panahon.”
Sa daghan nang katuigan hangtod sa ika-20ng siglo, ang mga tambol nagpadayon sa pagdula ug hinungdanong papel sa paghatod ug impormasyon. Ang librong Musical Instruments of Africa, nga gipatik niadtong 1965, miingon: “Ang mosulting mga tambol gigamit ingong mga telepono ug mga telegrapo. Ang tanang matang sa mga mensahe ipadala—aron ipahibalo kon kinsay nangatawo, nangamatay, ug gikasal; mga bangga sa paugnat sa kusog, mga bayle, ug mga seremonyas sa pagpasubo; mga mensahe sa gobyerno, ug gubat. Usahay ang mga tambol mohatod ug tabi o panistis.”
Apan giunsa man pagsulti sa mga tambol? Sa Uropa ug sa ubang dapit, ang mga mensahe gihatod pinaagig mga electric impulse agi sa mga linya sa telegrapo. Kada letra sa alpabeto dunay iyang kaugalingong paninyas aron ang mga pulong ug han-ay sa mga pulong mabalay letra por letra. Apan, ang mga tawo sa Sentral Aprika walay sinulat nga pinulongan, busa ang mga tambol wala magbalay sa mga pulong. Ang Aprikanong mga magtatambol migamit ug laing paagi.
Ang Pinulongan sa Tambol
Ang yawi aron masabtan ang komunikasyon sa tambol nag-agad sa pagkahibalo sa Aprikanhong mga pinulongan mismo. Daghang pinulongan sa Sentral ug Kasadpang Aprika ang duhag-tono—matag silaba sa tagsa ka linitok nga pulong adunay usa sa duha ka pasukaranang mga tono, mahimong taas o ubos. Ang pag-usab sa tono mopalahi sa pulong. Matikdi, pananglitan, ang pulong lisaka, gikan sa pinulongang Kele sa Zaire. Kon ang tanang tulo ka silaba litokon sa ubos nga tono, ang pulong nagkahulogang “danaw o lamakan”; ang ubos-ubos-taas nga paglitok sa mga silaba nagkahulogang “saad”; ang ubos-taas-taas nga tono nagkahulogan ug “hilo.”
Ang mga tinibhangang-tambol sa Aprika nga gigamit sa paghatod ug mga mensahe dunay duha ka tono usab, taas ug ubos. Sa susama, kon magpadalag mensahe ang mga tambol nga ang tabon panit sa mananap, sila gamiton nga parisan, ang usa ka tambol dunay taas nga tono ug ang lain dunay ubos nga tono. Sa ingon, ang hanas nga magtatambol mokomunikar pinaagig pagsundog sa tono sa mga pulong nga nagsakop sa linitok nga pinulongan. Ang librong Talking Drums of Africa nag-ingon: “Kining gitawag nga pinulongan sa tambol susama ra sa linitok nga pinulongan sa tribo.”
Tinuod, ang duhag-tono nga pinulongan kasagarang dunay daghang pulong nga pareha ang mga tono ug mga silaba. Pananglitan, sa pinulongang Kele, mga 130 ka nombre ang dunay parehang han-ay sa tono (taas-taas) sa pulong sango (amahan). Kapin sa 200 ang dunay parehang han-ay (ubos-taas) sa nyango (inahan). Aron malikayan ang kalibog, ang mga magtatambol mohatag ug kinatibuk-ang kahulogan alang sa maong mga pulong, nga ilakip kana sa mubo nga iladong prase nga dunay igong kalainan aron masabtan sa mamiminaw kon unsay gisulti.
Ang Pagsulti Pinaagi sa mga Tinibhangang-Tambol
Usa ka matang sa mosulting tambol mao ang tinibhangang-tambol nga kahoy. (Tan-awa ang hulagway sa panid 23.) Ang maong mga tambol gigama pinaagi sa pagtuhab sa usa ka bahin sa patay nga punoan sa kahoy. Walay panit sa mananap nga tabon ang masigka-tumoy niini. Bisan ug duha ang tibhang sa tambol sa letrato, daghan ang dunay usa lamang ka taas nga tibhang. Ang pagpalpal sa ngilit sa usa ka tibhang mopatunghag taas nga tono; ang pagpalpal sa laing ngilit mopatunghag ubos nga tono. Ang mga tinibhangang-tambol kasagarang usa ka metro ang gitas-on, mahimo usab kini nga tunga sa metro ang gimub-on o taas nga duha ka metros. Ang diametro mahimong 20 sentimetros hangtod usa ka metro.
Ang mga tinibhangang-tambol labaw pa ug kagamitan kay sa paghatod ug mga mensahe sa balangay ug balangay. Ang taga-Cameroon nga magsusulat nga si Francis Bebey mihubit sa papel niining mga tambola sa mga bangga sa dumog. Samtang ang duha ka kaatbang nga tem mangandam sa pagtagbo diha sa plasa sa balangay, ang mga kampeyon mosayaw sa kompas sa mga tinibhangang-tambol samtang ang mga tambol moawit sa ilang mga pagdayeg. Tingali ang tambol sa usa ka tem mopahayag: “Kampeyon, nasangka na ba nimo ang imong kaparang? Kinsay makasama nimo, tug-ani kamig kinsa? Kining tawhana intawon . . . nagdahom nga malupig ka niining pobreng [kalag] nga ilang ginganlag kampeyon . . . , apan wala gayoy bisag usa nga makapildi nimo.” Ang mga musikero sa kaatbang nga kampo makasabot niining makapahimuot nga mga tistis ug motambol ug abtik masanglitanon nga tubag: “Ang gamayng unggoy . . . ang gamayng unggoy . . . buot niyang mokatkat sa kahoy apan ang tanan nagdahom nga mahulog siya. Apan ang gamay nga unggoy gahian, siya dili gayod mahulog sa kahoy, mokatkat siya abot gayod sa kinatas-an, kining gamayng unggoy.” Ang mga tambol magpadayon sa paglingaw gikan sa sinugdanan hangtod sa kataposan sa bangga sa dumog.
Ang mga Tambol nga Kinamaayohang Mosulti
Ang hinugot nga mga tambol dunay labawng katakos. Ang tambol nga imong makita sa hulagway sa tuo ginganlan ug dundun; kini ang iladong tambol sa Yoruba nga mosulti, gikan sa Nigeria. Samag porma sa hourglass, kining tambola dunay tabon sa masigka-tumoy, nga ginama sa nipis, gitina nga panit sa kanding. Ang mga tabon gisumpay pinaagi sa ginilis nga panit. Kon pahugtan ang higot nga panit, mosamot ka hugot ang tabon mao nga kini makapatunghag mga nota sa gisangkaron nga usa o kapin ka oktaba. Pinaagig paggamit sa usa ka bawog nga basal ug pag-usab sa tono ug kompas sa mga tingog, ang hanas nga magtatambol makasundog sa pagtaas ug pag-ubos sa tingog sa tawo. Sa ingon ang mga magtatambol “makasultianay” sa ubang mga magtatambol nga makahubad ug makabasal sa pinulongan sa tambol.
Niadtong Mayo 1976 ang talagsaong katakos sa mga magtatambol sa pagpakigsultianay ginamit ang mga tambol gipasundayag sa mga musikero sa palasyo sa usa ka pangulong Yoruba. Ang mga boluntaryo gikan sa mananambong mihunghong ug sunodsunod nga mga instruksiyon ngadto sa pangulong magtatambol nga, sa baylo, maoy motambol sa mga instruksiyon ngadto sa laing musikerong nahiluna layo sa nataran. Sa pagsanong sa gitambol nga mga instruksiyon, ang musikero mibalhinbalhin ug dapit ug mituman sa bisan unsang aksiyon nga gipabuhat kaniya.
Dili sayon ang pagkat-on sa paghatod ug mensahe pinaagi sa tambol. Mikomento ang magsusulat nga si I. Laoye: “Ang pagtambol sa Yoruba maoy usa ka komplikado ug malisod nga arte nga nanginahanglag daghang tuig sa pagtuon. Ang magtatambol dili lamang kinahanglang abilidaran sa kamot ug dunay pagsabot sa kompas, apan kinahanglan usab nga dunay maayong memorya sa pamalak ug sa kasaysayan sa lungsod.”
Niining ulahing mga dekada ang mga tambol sa Aprika wala na kaayo mosulti sama sa naandan, bisan pag nagbaton gihapon sila ug hinungdanong papel sa musika. Ang librong Musical Instruments of Africa nag-ingon: “Lisod kaayo ang pagkat-on sa pagbasal ug mga mensahe sa mga tambol; busa, kini nga arte tulin nga nagakawala sa Aprika.” Ang espesyalista sa komunikasyon nga si Robert Nicholls nagdugang: “Ang dagkong mga tambol kanhi, kansang mga tingog milakbay ug daghang milya ug ang bugtong kagamitan maoy paghatod ug mga mensahe, nagapadulong na sa pagkahanaw.” Ang kadaghanang tawo karon mas sayonan nga mogamit sa telepono.
[Hulagway sa panid 23]
Tinibhangang-tambol
[Hulagway sa panid 23]
Tambol sa Yoruba nga mosulti