Nganong Naghingapin ang Pagdumot?
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ALEMANYA
“NGANO”—usa ka mubo nga pulong, apan usa nga nagkinahanglag tubag. Pananglitan, sa dihang nakita kini sa usa ka tag taliwala sa pundok sa mga bulak ug sa mga teddy bear nga gipahiluna sa gawas sa tunghaan sa Dunblane, Scotland, niadtong Marso 1996. Pipila ka adlaw una pa niana, usa ka tawo ang mikalit pagsulod ug mipusil sa 16 ka bata ug sa ilang magtutudlo nga maoy hinungdan sa ilang kamatayon. Nasamdan niya ang daghang uban pa ug unya mipusil sa iyang kaugalingon. Dayag, siya puno sa pagdumot—alang sa iyang kaugalingon, alang sa uban, ug alang sa katilingban sa kinatibuk-an. Ang nagbangotang mga ginikanan ug mga higala maingon man ang minilyong tawo sa tibuok kalibotan misukna sa samang pangutana, ‘Ngano? Nganong ang inosenteng mga bata mamatay niining paagiha?’
Lagmit namatikdan nimo nga ang kalibotan napuno sa dili-makataronganon, dili ikasaysay nga pagdumot. Sa pagkatinuod, sa usa ka katarongan o sa lain, basin nabiktima ka mismo sa pagdumot. Ikaw usab tingali nangutanang, ‘Ngano?’—hayan dili lang sa usa ka higayon.
Ang Positibo ug Negatibong mga Matang sa Pagdumot
Ang “pagdumot” gihubit ingong “hilabihang pagsupak ug pag-ayad.” Siyempre, makaayo ang pagbaton ug “hilabihang pagsupak ug pag-ayad” sa mga butang nga makadaot o makabungkag sa personal nga mga relasyon. Kon ang matag usa aduna niining matanga sa pagdumot, ang kalibotan mahimo gayong mas maayong dapit nga puy-an. Apan, ikasubo, ang dili-hingpit nga mga tawo mokiling sa pagdumot sa sayop nga mga butang tungod sa sayop nga mga katarongan.
Ang malaglagong pagdumot gipasikad sa pagpihig, kawalay-kabangkaagan, o sayop nga impormasyon ug sagad gitukbil sa “kahadlok, kasuko, o pagbating may kadaot,” sumala sa usa ka kahulogan. Kay walay hustong pasikaranan, kining maong pagdumot moresulta sa daotang kahimtang ug sublisubling magpatungha sa pangutanang, ‘Ngano?’
Kitang tanan nakaila ug mga tawo kansang mga kinaiya o mga batasan makapapikal kanato usahay ug malisdan kitang makiglabot. Apan ang kapikal maoy usa ka butang; ang tinguha sa pagdaot sa mga tawo sa pisikal bug-os laing butang. Busa, kita tingali malisdan sa pagsabot kon nganong ang usa ka tawo maghambin ug mga pagbati sa pagdumot alang sa tibuok grupo sa mga tawo, nga kasagaran mga tawong wala gani niya hiilhi. Sila tingali supak sa iyang politikal nga mga panglantaw, sakop sa laing relihiyon, o sakop sa laing etnikong grupo, apan kana ba katarongan nga dumtan sila?
Bisan pa niana, ang maong pagdumot nagalungtad! Sa Aprika ang pagdumot mitultol sa mga tribo sa Hutu ug Tutsi sa pagpinatyanay sa usag usa sa Rwanda niadtong 1994, nga nagpahinabo sa usa ka tigbalita sa pagpangutana: “Nganong ang hilabihang pagdumot natigom sa hilabihan ka gamayng nasod?” Sa Tungang Sidlakan, ang pagdumot maoy responsable sa mga pag-atake sa terorista sa mga panatikong Arab ug Israeli. Sa Uropa ang pagdumot misangpot ngadto sa pagkabahinbahin sa kanhing Yugoslavia. Ug sumala sa usa ka taho sa mantalaan, sa Tinipong Bansa lamang “duolan sa 250 ka grupong nagpasiugda sa pagdumot” ang nagpakaylap ug rasistang mga ideya. Nganong naghingapin ang pagdumot? Ngano?
Ang pagdumot dulot kaayo nga bisan pag nasulbad na ang mga panagbangi nga gipahinabo niini, kini nagpabilin. Unsa pa bay hinungdan nga lisod ang paghupot ug pakigdait ug paghunong-sa-gubat sa gibungkag-sa-gubat ug gihampak-sa-teroristang mga nasod? Unsa pa bay hinungdan sa nahitabo human pirmahi ang tratado sa pakigdait sa kataposan sa 1995 didto sa Paris nga naggarantiya nga ang siyudad sa Sarajevo hiusahon ubos sa Bosnia ug Herzegovina-Croat nga Pederasyon? Kadaghanan sa mga Serb nga nagpuyo didto nagsugod sa pagkalagiw gikan sa siyudad ug sa mga sikbit niini sa kahadlok nga panimaslan. Nga nagtahong ang mga tawo nanagpangagaw ug nanagsunog sa mga tinukod nga ilang gibiyaan, ang Time mihinapos: “Ang Sarajevo nahiusa pag-usab; ang mga katawhan niini wala.”
Ang pakigdait taliwala sa katawhan nga nagdumtanay sa usag usa sa kinamaayohang mga kahimtang maoy usa ka mini nga pakigdait, sama ka walay-bili sa mini nga kuwarta. Kay walay tinuod nga bili nga mopaluyo niini, kini mahugno ubos sa kinagamyang pagpit-os. Apan naghingapin ang pagdumot sa kalibotan ug nihit kaayo ang gugma. Ngano?
[Blurb sa panid 4]
Ang malaglagong pagdumot gipasikad sa pagpihig, kawalay-kabangkaagan, o sayop nga impormasyon