Pagbantay! Puliki ang mga Mangingilad

HANDURAWA ang esena. Milabay na ang bagyo. Ang malaglagong mga unos mihunong na sa ilang makalilisang nga paghuros, ug wala na ang hulga sa lunop. Ang nangahadlok nga mga nakalabang-buhi nanggula sa ilang mga salipdanan, samtang sa halayo, ang nabalaka ug nangalisang nga mga bakwet namalik aron sa pagsusi sa sangpotanan sa bagyo. Wala nay atop ang mga balay; nangaibot ang mga kahoy ug nagkatag diha sa nabasa sa ulan nagdayag nga sulod sa mga balay. Nangatumba ang mga poste sa elektrisidad, nga nagpaimposible sa paghimog emerhensiyang mga tawag sa telepono ug mga mensahe. Ang pipila ka panimalay, nga kanhi luwas nga mga dapit sa malipayong mga pamilya, nahanaw na​—nangaguba nga dili na gayod maayo pa. Ang kanhi hilom ug malinawong komunidad sa pagkakaron maoy esena sa kagun-oban ug kawalay-paglaom.

Ang komunidad nanglimbasog sa pag-atubang sa hagit​—tugob sa determinasyon nga magtukod pag-usab. Ang silingan mitabang sa silingan; ang pipila hangtod niining panahona wala pa gani magkailhanay. Ang mga lalaki nag-ambitay ug mga himan ug kahanas. Ang mga babaye nagpakaon sa nanagtrabaho samtang ang gulanggulang nga mga bata nagbantay sa mga manghod. Gikan sa gawas sa komunidad, ang mga panon sa mga trabahante nga andam motabang nangabot​—batid nga mga tigtukod ug tig-ayo sa mga atop, batid nga mga tigkuha sa nangatumbang kahoy, mga panday, mga pintor. Apan, uban kanila miabot usab ang mga mangingilad, nga andam sa pagpahimulos sa mga nakalabang-buhi.

Dagkong mga patinga ang gipangayo nga abante alang sa pag-ayo nga buluhaton. Ang walay-paglaom nga mga tag-iya sa balay naghatag sa ilang salapi, apan ang mga trabahante mibiya dala ang kuwarta, nga wala na gayod magpakita pa. Ang batid nga mga tigtukod ug tig-ayo sa mga atop nga “naggarantiya” sa ilang trabaho nag-ayom-ayom lamang sa nagkang-al nga mga sinumpayan, ug kini nagtulo pag-ayo sa unang higayon nga miulan. Sa pasumangil nga mangabang ug dagkong mga kahimanan alang sa trabaho pagkaugma, ang batid nga mga tigkuha sa nangatumbang kahoy nangayo gikan sa mga biktima ug linibong dolyares nga patinga. Wala na gayod sila mobalik pa aron sa pagtrabaho pagkasunod adlaw.

Idugang sa kalaglagan ug kapildihan ang kasubo sa mga tag-iyag balay nga mibayad ug dagkong kantidad ngadto sa dili-makabayad o mini nga mga kompaniya sa seguro nga karon dili na mobayad sa mga kadaot nga nahitabo o kansang mga opisina gibiyaan, ang mga tag-iya nanglayas na. Kadtong bulahan nga nakadawat ug tseke gikan sa kompaniya sa seguro aron bayran ang danyos nakakaplag nga kasagaran ang dili-matinud-anon ug dili-takos nga mga kontraktor anaa diha aron mopuli pagtrabaho sa dihang ang pipila ka kuwalipikado dili makahimo sa tanang trabaho. Ingong resulta, inayom-ayom lang ang trabaho, nga gikaguol pag-ayo sa naglibog nang daan nga mga tag-iya sa balay.

Ang mga biktima sa katalagman gipahimuslan sa makadaghan. Ang sa sinugdan nahapay nga komunidad nga nagkahiusa alang sa kaayohan sa tanan, alang sa pipila nahimong makaguol nga damgo.

Human sa usa ka urakan, sa usa ka komunidad ang presyo sa biskuwit nga naputos sa tsokolate misulbong ngadto sa dili-katuohang $4, ug ang gatas sa bata gibayran sa mga inahan ug $6 kada lata. Sa usa ka tindahan dili makapalit ug mga baterya kon dili mopalit ug TV o radyo. Ang mga tigsuplay ug materyales sa pagtukod nakaganansiyag dako pinaagi sa pagpausbaw pag-ayo sa presyo sa ilang mga baligya. Sa laing kaso ang mga tag-iya sa mobile home nga nagpaguyod sa ilang mga balay ngadto sa taastaas nga dapit panahon sa paglunop nakasinati ug 600-porsiyento nga pag-usbaw sa bayranan. Human sa usa ka linog, ang 84-anyos nga babaye kansang balay naguba nakadawat ug tawag sa telepono gikan sa usa ka tawo nga nagpakaaron-ingnong trabahante sa gobyerno. Ang babaye naghunahuna nga ang mga dokumento nga iyang gipirmahan sa ulahi maoy mga aplikasyon alang sa tabang sa gobyerno ug mga kupon sa pagkaon. Sa pagkatinuod, kadto maoy alang sa $18,000 nga prenda sa iyang balay sa paggasto sa mga $5,000 ra diay nga gasto sa ayohonon.

Panglimbong sa Pagbaligya Pinaagig Telepono

‘Mga pahalipay, Gng. S​—​—! Suwerte nimo kining adlawa.’ Mao tingali kini ang pangbukas nga mga pulong sa usa ka wala-damhang tawag sa telepono. ‘Ikaw mao ang among mananaog sa unang ganti sa . . .’ Daghang tawo ang nakadawat sa maong mga tawag nga nag-ingon nga “nakadaog na sila,” nga ang ilang mga premyo “garantisado.” Ang “premyo” nga nadag-an lagmit usa ka bag-ong sakyanan, usa ka himan sa kalingawan sa balay, o tingali usa ka singsing nga brilyante.

Nakadawat ka na ba sukad ug ingon nianang tawag nga nagpahibalo nga ikaw makadawat ug libreng gasa? Naghinamhinam ka ba? Halos dili ka ba makatuo? Kon misanong ka sa maong tawag, nakadawat ka ba sukad sa imong premyo? O ikaw ba nahimong biktima sa panglimbong sa pagbaligya pinaagig telepono? Kon kana nahitabo na kanimo, wala ka mag-inusara. Sumala sa Consumers’ Research nga magasin, sa Tinipong Bansa lamang, ang mini nga mga tigbaligya pinaagig telepono naglimbong sa mga napulo ka tawo kada minuto. Kada tuig ang mga mangingilad nakasakiyo ug $10 ka bilyon ngadto sa $40 ka bilyon gikan sa mga pumapalit, mga $7,500 kada minuto.

“Kada tuig sa tibuok Canada,” nagtaho ang Reader’s Digest, “kapin sa 150,000 ka tawo ang misanong sa mga tawag sa telepono gikan sa limbongang mga tigbaligya pinaagig telepono nga nagsulti kanila nga sila ‘nakadaog’ o ‘napili’ alang sa pangunang ganti. Ug kada tuig linibong Canadiano ang nalimbongan niining maong mga tawag, nga naggasto sa aberids ug $2,000 matag usa aron makuha ang ilang premyo.” Ang usa ka opisyal sa Provincial Police sa Ontario mipahayag: “Ang mga panglingla pinaagig telepono maoy usa sa kinadak-ang mga panglimbong sa kasaysayan sa Canada.” Siya midugang: “Kami nasayod nga migasto ang mga Canadiano ug minilyong dolyar kada tuig.” Ang gidaghanon naghawas lamang sa kon unsay gitaho ngadto sa kapolisan. Bisan pa niana, sanglit gibanabana nga 10 porsiyento lamang sa mga biktima ang nagtaho sa ilang kapildihan, imposible ang pagtino sa tukma sa bug-os nga gidak-on sa suliran.

“Among sultian ang mga tawo nga sila nakadaog aron mohunong sila sa paghunahuna sa tin-awng paagi,” miangkon ang usa ka mangingilad. Siya midugang: “Unya amo silang pugson pagpadala ug kuwarta, ug dili kami pabalibad.” Sa dihang ang usa ka biktima malingla na, ang iyang ngalan mahimong ibaligya ngadto sa ubang mga kompaniya nga nagbaligya pinaagig telepono ug ibutang sa lista sa “daling ilaron.” Ang ilang mga ngalan mahimong ibaligya ngadto sa uban kinsa, sa baylo, mobalikbalik ug tawag nila. “Sa dihang gamiton namo ang listahan sa mga daling ilaron,” matod sa kanhing operitor sa pagbaligya pinaagig telepono sa Toronto, “75 porsiyento sa mga tawo ang among mabaligyaan sa unang pagtawag. Kana mous-os ngadto sa 50 porsiyento sa ikatulong higayon nga gamiton namo ang listahan. Apan sa dihang nalangkit na sila, ang pipila ka tawo magsige na lang ug padalag kuwarta ngadto niining maong mga mangingilad; padayon nilang gibugtaw ang ilang pangandoy nga modaog ug daghang salapi.”

Pilay magasto niadtong nailad niining mini nga mga tigbaligya pinaagig telepono sa pagbugtaw sa ilang pangandoy nga makadaog ug maanindot nga premyo? “Kinahanglang makigsabot kami sa mga bangko nga dili-pakuhaon ug kuwarta ang pipila ka tigulang aron dili sila inanayng mahutdan sa ilang salapi,” matod sa usa ka tiktik sa polis. Ang usa ka bag-o pang nabalo nga babaye nakaplagang nakapadalag 36 ka pagbayad ngadto sa 16 ka lainlaing mga tigbaligya pinaagig telepono, nga mikabat ug kapin sa $85,000. Sa baylo, nakadawat siya ug “daghan kaayong way-hinungdang mga kagamitan.”

Makuting mga Panglingla Alang sa mga Makinaadmanon

Ugaling, kadtong nagabuhat niining maong mga panglingla dili mamili. Ang ilang mga biktima naggikan sa tanang kahimtang sa panginabuhi sa katilingban. Bisan ang gituohang makinaadmanong mga propesyonal nalimbongan. Ang panglimbong nga gihikay mahimong mahayloon kaayo nga bisan ang labing abtik nga pumapalit mahimong mabiktima. Ang mahalong mga panglingla nga gitumong sa makinaadmanong mga pumapalit mahimong ianunsiyo sa telebisyon o sa buloknong mga brosyur nga ipadala pinaagig prankiyo. Mahimo kining maglakip sa mga pagpamuhonan nga nagsaad ug dagkong ganansiya​—pagpamuhonan sa mga estudio sa pelikula, bulawan ug mga mina sa bulawan, mga atabay sa petrolyo. Ang listahan daw walay kataposan. Apan, ang mga sangpotanan susama​—dakong kapildihan.

“Ang gilapdon sa ilang panglimbong dili-katuohan,” matod sa nabiktima nga edukadang babaye. “Ingong magtutudlo, ako naghunahuna nga ako intelihenteng tawo. . . . Ang mga saad walay kataposan.” Nahanaw ang iyang $20,000 sa pangilad sa usa ka kompaniya sa pelikula.

Ang mga panglimbong sa pagbaligya pinaagig telepono maoy internasyonal nga suliran. Ang mga imbestigador nagtagna nga “mograbe kini niining dekadaha.” Apan, pagbantay! Adunay laing mga matang sa pangilad, ug ang pipila ka mangingilad adunay paboritong tumong​—ang mga tigulang.

[Hulagway sa panid 4]

Pagbantay sa mga mangingilad nga moabot human sa bagyo!

[Hulagway sa panid 5]

“Nakadaog ka ug libreng ganti!”​—o nakadaog ka ba?